ISTOTA PRZYGOTOWANIA SCENARIUSZY DO PROWADZENIA ZAJĘĆ METODĄ SEMIPROGRAMOWANIA INSTRUKTAŻU TWI Krauz Antoni Abstract In the article I have presented a short characteristic of the basic principles used in semiprogramming in system of practical teaching of an occupation including: shaping the course of the cognitive processes during the period of learning, different in structure, skills and teaching by discovering and practical activities. On the basis of my own researches I worked out a new direction of improving the education process with use of the semiprogramming in practical teaching of an occupation. I presented pedagogically valuable model called semiprogramming practical teaching of an occupation based on the connection between: the modernization of the education content with use of various, known in didactics methods of the preparation of the education with projecting the scenarios of the classes. Streszczenie W zamieszczonym artykule dokonano krótkiej charakterystyki procedury sporządzania scenariuszy zajęć stosowanych w systemie kształcenia przy wykorzystaniu metod semiprogramowania. Na podstawie badań prowadzonych w latach 1998-2002, przedstawiono nowy kierunek optymalizacji kształcenia z wykorzystaniem scenariusza i metod semiprogramowania. Zaprezentowano wartościowy pedagogicznie - przykładowy model konstrukcji scenariusza programowanego projektu zajęć prowadzonych metodami semiprogramowania. Procedurę budowy scenariusza oparto na połączeniu elementów: strukturalizacji treści kształcenia i preparacji treści kształcenia - z programowaniem projektu i treści zajęć. 1. Ogólne zasady projektowania zajęć dydaktycznych z wykorzystaniem scenariusza przy zastosowaniu metod semiprogramowania, TWI, MTM. Metody semiprogramowania wiążą się z metodyką projektowania zajęć dydaktycznych łączą programowanie z nauczaniem tradycyjnym w taki sposób, aby w realizacji zadań wykorzystać w sposób optymalny wszystkie warunki, w jakich zajęcia będą prowadzone. Scenariusz, od łac. słowa scaenarius - oznaczającego sceniczny, jest utworem przeznaczonym i przystosowanym do realizacji na scenie. Scenariusz reżyserski - oznacza opracowanie precyzujące wskazówki dotyczące realizacji utworu w taki sposób, aby najlepiej ukazać istotne jego idee 1. Odnosząc te wyjaśnienia do interesującej nas tutaj formy opracowań metodycznych scenariuszy lekcji, możemy stwierdzić, że sceną dla nauczyciela i uczniów - jako aktorów - jest sala lub pracownia szkolna, rekwizytami jest to wszystko, co stanowi infrastrukturę dydaktyczną. Role nauczyciela i uczniów są określone treściami kształcenia oraz typem strategii dydaktycznej - od informacyjnej do multimedialnej, jaką nauczyciel przyjmie w związku z przewidzianymi dla lekcji celami. Scenariusze zajęć dydaktycznych, np. lekcji są takimi opracowaniami metodycznymi, które opisują wszystkie czynności nauczyciela i uczniów realizowane w procesach 1 Multimedialna Encyklopedia Powszechna, 2004r. 36
uczenia się w danej formie nauczania w kontekście określonych sytuacji dydaktycznych dostosowanych do określonej strategii dydaktycznej, Rys. 1 i 2. Scenariusz powinien zawierać wszystkie te wskazania, które są ważne ze względu na prawidłowości realizowanego procesu uczenia się, bądź wykorzystywane zestawy środków dydaktycznych czy przyjętych form organizacji pracy uczniów. Struktura scenariusza nie jest więc dowolna. Wynika ona z przyjętej koncepcji uczenia się, patrz Rys. 1. Semiprogramowanie odnosimy do optymalizacji wymienionych zjawisk. Celem podstawowym projektowania scenariuszy lekcji w semiprogramowaniu jest zintegrowanie i optymalne połączenie najważniejszych elementów procesu dydaktyczno wychowawczego, które decydują o jego optymalizacji, a przez to także o efektywności nauczania i uczenia się. Według E. Fleminga 2 oraz Cz. Dejnarowicza i T. Karwata 3 nauczanie semiprogramowane powinno opierać się między innymi na zasadach klasycznego nauczania programowanego. Realizacja tych zasad dokonuje się poprzez szczegółowe zaprojektowanie - programowanie - przebiegu lekcji. Innymi słowy realizuje się dzięki projektowaniu scenariuszy zajęć K Kruszewski 4 ; Cz. Dejnarowicz, T. Karwat 5. Głównym celem semiprogramowania na drodze opracowywania scenariuszy lekcji jest optymalizacja struktury projektowanych zajęć. Wymaga ona takiego zaprogramowania procesu realizacji ciągów zadań dydaktycznych, aby w krótkim czasie uzyskać optymalne (najlepsze) wyniki przy stosunkowo najmniejszym nakładzie sił i środków. Skoro zaś pojedyncze zadania dydaktyczne są treścią sytuacji dydaktyczno-wychowawczych, możemy powiedzieć, że semiprogramowanie scenariuszy zajęć dydaktycznych (lekcji) jest programowaniem optymalnej sekwencji sytuacji dydaktyczno-wychowawczych przewidzianej dla danego typu zajęć, przyjętej w danych warunkach formy edukacyjnej i dostosowanej strategii dydaktycznej, patrz Rys.1 i 2 2. Procedura projektowania scenariuszy zajęć Aby osiągnąć zamierzony efekt we wszystkich możliwych odmianach semiprogramowania, projektowanych dla określonej strategii dydaktycznej należy właściwie zaprojektować scenariusz działań pedagogicznych. Proponuję zastosować następujący schemat postępowania: 1) sporządzenie ogólnej charakterystyki uczniów; 2) ustalenie celów lekcji (głównej idei teleologicznej); 3) skonkretyzowanie szczegółowych celów lekcji, zwykle w postaci wiązki celów operacyjnych (instrumentalnych, kierunkowych); 4) podział skonkretyzowanych celów lekcji na zagadnienia według ich ważności, ogólności, wynikania, trudności itp.; 5) dobór odpowiednich treści nauczania do ustalonych zagadnień; 6) podział czynności na niewielkie porcje (kroki w zależności od potrzeb), tych zaś na reguły (prawa, definicje, pojęcia, teorie itp.) i przykłady (tabele, opisy, szkice, wzory itp.); 7) opracowanie problemów wynikających z korelacji pomiędzy poszczególnymi zagadnieniami i ich treścią; 2 E. Fleming, Programowanie w procesie nauczania, Nasza Księgarnia, Warszawa 1967, s.46. 3 Cz. Dejnarowicz, T. Karwat, Modele programowania w dydaktyce, PWS, Wrocław 1974, s.140. 4 K. Kruszewski, Nauczanie programowane w systemie dydaktycznym, PWN, Warszawa 1976, s.127. 5 Cz. Dejnarowicz, T. Karwat, Wrocław 1974, s.141. 37
8) ułożenie planu realizacji lekcji, podział czynności wskazuje już na to, co wykonuje nauczyciel, a co wykonuje uczeń; 9) obliczenie czasu potrzebnego na zrealizowanie poszczególnych zagadnień w niektórych wypadkach nawet na ważne i trudne treści tych zagadnień z uwzględnieniem indywidualnych możliwości uczniów; 10) dobór odpowiednich środków dydaktycznych oraz ustalenie sposobów ich wykorzystania; 11) sprecyzowanie konkretyzacja sytuacji dydaktycznych (nauczania i uczenia się) określenie sposobów oceniania.; 12) opracowanie sposobów skutecznego utrwalania, kontroli i samokontroli opanowania treści przekazywanych na lekcji; 13) weryfikacja zaprojektowanego scenariusza zajęć w zespole specjalistów i wybranych uczniów; 14) napisanie ostatecznej wersji scenariusza i powielenie go zgodnie z potrzebami. Powyższa szczegółowa procedura postępowania w procesie projektowania scenariusza została opracowana na podstawie ogólnych założeń dotyczących metod programowania, jak również ogólnego schematu działania z wykorzystaniem metod semiprogramowania 6. 6 Cz. Dejnarowicz, T. Karwat, Wrocław 1974. 38
Przykładowy model konstrukcji scenariusza programowanego projektu zajęć prowadzonych metodą semiprogramowania (TWI, A. Programowanie projektu zajęć 1. Diagnozowanie charakterystyki uczniów: 1.1. Celowości prowadzenia zajęć (nauczania, uczenia się, wychowania). 1.2. Konkretyzacja treści kształcenia. PREPARACJA TRESCI KSZTAŁCENIA 2. Charakterystyka czynności N U w stosunku do treści kształcenia. 2.1. Struktura czynności. 2.2. Wykorzystane środki dydaktyczne. 2.3. Formy organizacyjne zajęć. 3. Opracowanie wstępnego projektu działań N U. 3.1. Wyróżnienie etapów działań (czynności ). 3.2. Sprecyzowanie struktury zajęć (scenariusz zajęć). 4. Przydział czasu dla poszczególnych etapów (ważnych czynności) wyróżnionych w działaniach. 4.1. Ustalenie norm czasowych i wymagań techniczno jakościowych. 4.2. Określenie sposobu kontroli i oceniania. 5. Przygotowanie stanowisk pracy. 5.1. Pełne zabezpieczenie materiałowo techniczne. 6. Kontrola i weryfikacja projektu. 6.1. Konkretyzacja opracowanego projektu i jego zatwierdzenie. Rys. 1 39
B Semiprogramowanie instruktażu (TWI), wykonywania operacji (MTM). PROGRAMOWANIE TREŚCI KSZTAŁCENIA Faza I Przygotuj Faza II Pokaż jak Faza III Wypróbuj wytworzenie właściwego klimatu i atmosfery do solidnej pracy, zapoznanie uczniów z treścią czekającego ich zadania, realizacja czynności organizacyjno porządkowych, uświadomienie celów nauczania, uczenia się, co? po co? jak? dlaczego? przypomnienie wiadomości w zakresie treści przyjętych do nauczania, zainteresowanie tematyką zajęć, prezentacja modelu, eksponowanie pozytywnych walorów wyrobu, (modelu), stworzenie dogodnych warunków pokazu, obserwacji, całościowy pokaz czynności, dotyczący pełnego obrazu (pokaz pełny), pokaz z omówieniem realizowany fragmentami w rozbiciu na etapy działania (czynności) przy zachowaniu właściwego następstwa, pokaz z omówieniem realizowany wybiórczo (precyzujący węzły, ogniwa, czynności szczegółowe),tempo zwolnione, pokaz z omówieniem łączący elementy i czynności kompleksowo,(tempo zwolnione normalne), sprawdzenie zrozumienia i opanowania wiadomości, struktury umiejętności metodą ćwiczenia, testu, analiza uzyskanych wyników, skuteczności realizowanego pokazu i omówienia, dopuszczenie ucznia lub nie do kolejnej fazy-iii, postawienie uczniom zadania do wykonania czynności próbnych, praktyczne wykonywanie czynności próbnych przez uczniów na stanowiskach roboczych do czasu, aż wykonają je właściwie, nadzorowanie działania uczniów przez nauczyciela jego obserwacja przebiegu próby wykonywania czynności przez uczniów, w przypadku trudności udzielanie przez nauczyciela pomocy uczniom, analiza i ustalenie przyczyny ich powstania, ponowienie ćwiczenia, instruktażu indywidualnego, ocena wykonanej pracy, dopuszczenie ucznia lub nie do następnej fazy Faza IV Usamodzielnij postawienie uczniom zadania do wykonania samodzielnej pracy, omówienie przez nauczyciela warunków bezpieczeństwa, samodzielna praca produkcyjna uczniów zgodnie z ustalonymi normami, ocena wykonania pracy w stosunku do przyjętych norm (wskaźników), Rys.2 Podsumowanie W różnych metodach semiprogramowania (np.: TWI, MTM), struktury opracowanych scenariuszy zawierają te elementy, ułożone w logiczną całość z różnie rozłożonymi akcentami, na co ma wpływ: treść sytuacji dydaktycznej; treść materiału nauczania; wybór typu struktury zajęć oraz strategii 40
kształcenia (np. multimedialnej) każdy z tych składników winien być punktem wyjścia do ich budowania. Jeśli jest nim np. wiedza celem treści nauczania jest wiedza proceduralna. Literatura [1] Multimedialna Encyklopedia Powszechna, 2004r. [2] Dejnarowicz Cz., Karwat T., Modele programowania w dydaktyce, PWS, Wrocław 1974. [3] Denek K., O nowy kształt edukacji, Toruń 1998. [4] Francuz M., Karpiński J., Sotomski S., Metodyka praktycznego nauczania zawodu, Warszawa 1996. [5] Krauz A., Zastosowanie metod semiprogramowania w optymalizacji procesu praktycznego nauczania zawodu na przykładach wybranych szkół zawodowych, Praca doktorska pod kierunkiem W. Furmanka, Opole 2001. [6] Kruszewski K., Nauczanie programowane w systemie dydaktycznym, PWN, Warszawa 1976. [7] Kwiatkowski S. M., Kołkowski L., Elementy teorii kształcenia zawodowego, IBE, Warszawa 1992. Lektoroval: Prof. Ing. Ladislav Várkoly, PhD Adres dla korespondencji Antoni Krauz, dr inż. Uniwersytet Rzeszowski Instytut Techniki Zakład Dydaktyki Techniki i Informatyki ul. Rejtana 16A 35-310 Rzeszów e-mail: antoni@dnet.pl 41