Sklep > wysypisko: ulica jednokierunkowa?

Sklep > wysypisko: ulica jednokierunkowa? 1

Tekst: Michał Pawełczak, Piotr Mazurek Autorzy scenariuszy: Michał Pawełczak, Agnieszka Bańkowska, Marta Kuzia, Piotr Mazurek, Beata Perkowska Rysunki:Gosia Świderek, Paulina Radek (cykl życia produktu) Zdjęcia: Michał Pawełczak Projekt okładki: Gosia Świderek Skład: Studio Cztery Selery Wydawca: Ośrodek Działań Ekologicznych Źródła filia w Warszawie Warszawa 00-608, al. Niepodległości 186 tel. 022 636 69 10, fax 022 434 60 98 e-mail: warszawa@zrodla.org www.zrodla.org www.recykling.edu.pl ISBN 978-83-928246-2-6 Wydanie pierwsze Ten utwór jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa użycie niekomercyjne bez utworów zależnych 2.5 Polska (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/2.5/pl/). Treści zawarte w książce wolno kopiować i rozpowszechniać w celach niekomercyjnych pod warunkiem podania ich źródła i autorstwa. Wersja internetowa publikacji: recykling.edu.pl 2

Wstêp W ostatnich latach znacząco wzrosło zainteresowanie ochroną środowiska. Bardzo wyraźnie widać to na przykładzie problemów związanych z powstawaniem i zagospodarowywaniem odpadów. W ciągu ostatnich kilkunastu lat możemy zaobserwować wiele działań podjętych dla polepszenia stanu gospodarki odpadami w kraju, a także przemian świadomościowych w społeczeństwie. Większość młodych ludzi pozytywnie odbiera selektywną zbiórkę połączoną z recyklingiem i dostrzega w nich szansę na rozwiązanie problemów związanych ze zwiększającą się ilością odpadów. Świadczą o tym chociażby wyniki badań przeprowadzonych przez ODE Źródła. Mimo dużego zainteresowania i poparcia dla idei, wciąż jednak wydaje się, że brak jest elementarnej wiedzy na temat gospodarki odpadami. Bywa, że powoduje to niezrozumienie lub zniechęcenie do prowadzenie selektywnej zbiórki lub wrogość wobec nowoczesnych metod zagospodarowania odpadów. Dlatego od najmłodszych lat ważna jest rzetelna edukacja, ukazująca zarówno plusy jak i minusy pewnych rozwiązań. Pozwoli to uczniom na dokonywanie samodzielnych ocen wartościujących w przyszłości. Budowane bowiem na emocjach poparcie dla idei recyklingu słabnie z upływem lat, jeżeli nie może zostać podbudowane wiedzą lub przykładami wskazującymi na jej głęboką celowość. Treści związane z ochroną środowiska możemy odnaleźć w podstawie programowej wielu przedmiotów. Wprowadzona została także międzyprzedmiotowa ścieżka ekologiczna. Za jej zrealizowanie odpowiada dyrektor szkoły. Sprzyja to sytuacji, w której realizacją edukacji ekologicznej zajmują się nauczyciele różnych przedmiotów. Jest to zjawisko o tyle pozytywne, że ochrona środowiska jest nauką interdyscyplinarną, wymaga więc wiedzy z różnych dziedzin naukowych. Nie należy zapominać, że to rozwiązania ma również swoje wady. Dla rzetelnego przedstawienia wielu złożonych problemów ekologicznych niezbędna jest wiedza nie tylko przyrodnicza, ale również ekonomiczna, społeczna, prawnicza, techniczna itd. Dlatego postanowiliśmy wzbogacić scenariusze o materiały merytoryczne przybliżające tematykę poszczególnych warsztatów. Scenariusze znajdujące się w tym zbiorze powstały w trakcie kilkuletnich zmagań warszawskiej filii Źródeł z problemem odpadów. Pierwsze powstały dla uczniów szkół w podwarszawskim Józefowie. Tam zbieraliśmy pierwsze doświadczenia w zakresie edukacji odpadowej. Mogliśmy się przekonać jaka jest wiedza przeciętnych ludzi w zakresie zrównoważonej gospodarki odpadami oraz sprawdzić nasze idee i pomysły w codziennej pracy z uczniami. Przeprowadziliśmy wówczas kilkadziesiąt warsztatów ekologicznych we wszystkich klasach miejscowego gimnazjum i klasach 2-6 szkół podstawowych. Po akcji w Józefowie dojrzał w naszych głowach pomysł by zrobić coś więcej w tym zakresie. Powstał projekt Sklep wysypisko: ulica jednokierunkowa?. Scenariusze wykorzystywane w Józefowie zostały przebudowane, niektóre tematy zostały rozwinięte, niektóre zagadnienia postanowiliśmy ująć w prostszy sposób. Przy okazji projektu powstały też zupełnie nowe konspekty zajęć. W tym roku szkolnym Sklep wysypisko organizujemy już po raz trzeci. Zasadniczym celem projektu jest podniesienie świadomości dzieci i młodzieży w zakresie zrównoważonej konsumpcji oraz gospodarki odpadami. Jednak, poza podnoszeniem poziomu wiedzy ekologicznej, spełnia on także szereg innych celów. Są to głównie: promowanie idei selektywnej zbiórki odpadów i recyklingu, wykształcanie pozytywnych nawyków odnośnie konsumpcji i gospodarki odpadowej, kształtowanie postaw prośrodowiskowych, aktywizacja uczniów do działań na rzecz środowiska i społeczności lokalnej. W ramach projektu przewidziana jest część teoretyczna, praktyczna oraz uroczyste zakończenie projektu. Część teoretyczna składa się ze szkolenia dla nauczycieli oraz warsztatów nt. nadmiernej konsumpcji i zagospodarowania odpadów. Celem tej części programu jest zapoznanie uczniów i nauczycieli z problematyką nadmiernej konsumpcji i gospodarowania odpadami. Podsumowaniem tej części projektu będą zajęcia w sortowni odpadów dla uczestników projektu - uczniów i nauczycieli. 3

Część praktyczna obejmuje: opracowanie i wdrożenie w szkole systemu selektywnej zbiórki odpadów, akcję promocyjno-informacyjną nt. zrównoważonej konsumpcji, segregacji odpadów i recyklingu, oraz monitoring funkcjonowania systemu selektywnej zbiórki odpadów w otoczeniu szkoły (monitoring jest elementem nieobowiązkowym). Zadania te wykonują uczniowie przy pomocy nauczyciela - szkolnego koordynatora i wsparciu organizatorów. Celem tych działań jest wprowadzenie w szkole stałej, długofalowej segregacji odpadów i zdiagnozowanie stanu funkcjonowania systemu selektywnej zbiórki odpadów w otoczeniu szkoły. W ten sposób program wspiera szkoły w realizacji selektywnej zbiórki odpadów. Przez trzy kolejne lata projekt wyszedł poza aglomerację warszawską na województwa mazowieckie, łódzkie, wielkopolskie oraz małopolskie. Przez cały ten czas staraliśmy się doskonalić scenariusze zajęć, wprowadzaliśmy zmiany w metodyce prowadzonych warsztatów, dopasowywaliśmy treści do możliwości, potrzeb i zainteresowań uczniów. Jednocześnie uaktualnialiśmy na bieżąco scenariusze od strony merytorycznej, dbając aby nie zdezaktualizowały się informacje w nich zawarte. W tej edycji projektu postanowiliśmy wydać zbiór stanowiący podsumowanie naszej kilkuletniej pracy na tym polu. Znajdziecie w nim Państwo 12 wybranych konspektów zajęć, przede wszystkim dla uczniów klas 4-6 szkoły podstawowej oraz gimnazjalistów. Do konspektów załączone są materiały pomocnicze, takie jak karty pracy, wycinanki, układanki, plansze i tym podobne. W razie potrzeby scenariusze wzbogacone są o kompendium wiedzy na temat gospodarki odpadami. Zdecydowaliśmy się na takie rozwiązanie, aby ułatwić korzystanie ze zbioru również nauczycielom, którzy dotychczas nie interesowali się podobnymi zagadnieniami. Dołożyliśmy wszelkich starań, aby po przeczytaniu scenariuszy wraz z dodatkowymi materiałami, można było bez trudności poprowadzić każdy z 12 warsztatów. Materiał merytoryczny podzielony jest na kilka części. Poszczególne części znalazły się pod scenariuszami, do których wydały nam się szczególnie przydatne. Jednocześnie nie chcieliśmy stworzyć pozycji encyklopedycznej, dlatego bardziej dociekliwym czytelnikom polecamy skrypt merytoryczny zamieszczony na stronie internetowej projektu www.recykling.edu.pl 4

Góra śmieci rośnie I W czasie zajęć uczniowie zapoznają się z podstawowymi dla zagadnienia pojęciami: odpad, droga życia produktu, gospodarowanie odpadami. Przedstawione zostaną również problemy związane z gospodarką odpadami. Dowie się na czym one polegają oraz jak i przez kogo są rozwiązywane. Poziom: szkoła podstawowa (klasy 4, 5, 6) Cele operacyjne: po zajęciach uczeń: definiuje pojęcia: odpady, gospodarka odpadami, odpady komunalne, potrafi określić, co kryje się pod pojęciem cykl życiowy produktu, rozumie, że ilość produkowanych przez ludzi odpadów jest bardzo duża i że zagraża środowisku, potrafi wymienić podstawowe metody zagospodarowania odpadów, zna problemy związane z gospodarowaniem odpadami, rozumie istotę i znaczenie recyklingu odpadów jako głównego sposobu ich zagospodarowania. Metody i techniki pracy: dyskusja, praca w grupach, układanka, burza mózgów, analiza danych statystycznych, zadanie rachunkowe. praca z mapą. Czas realizacji: 2 godziny lekcyjne. Pomoce: komiksowe obrazki z cyklem życia produktu (wkładka), mapa miasta, karty pracy (wkładka), drobne papierowe odpady. Bibliografia: Krajowy Plan Gospodarki Odpadami 2010. Przebieg zajęć: 1. Dokonujemy podziału uczniów na 5 grup (ilość grup zależ od liczby uczniów) - każda grupa będzie pracować przy oddzielnym stoliku. Prowadzący rozdaje każdej grupie karty pracy, na których uczniowie wypisują wyrazy kojarzące im się ze słowem śmieci (zadanie 1a na karcie pracy). 2. Dzieci przy pomocy prowadzących formułują definicję odpadu : czym jest odpad? Jakie ma cechy? Jak powstaje? (zadanie 1b na karcie pracy). Ogólnie odpad można zdefiniować jako rzecz niepotrzebną, zbędną, której się pozbywamy. 3. Uczniowie w grupach układają historyjkę obrazkową ilustrującą cykl życia produktu (zadanie 2a, historyjka do rozcięcia). Po sprawdzeniu pomagamy im nazywać poszczególne etapy cyklu życia produktu (zadanie 2b) 4. i wskazujemy, że na każdym z nich powstają odpady bądź inne zagrożenia dla środowiska (zadanie 2c). Następnie omawiamy szczegółowo ostatni etap życia produktu - wyrzucanie : jakiego rodzaju zagrożenia występują na tym etapie? Jak można im zapobiec (chodzi o wskazanie innych możliwości niż wyrzucenie do kosza i tym samym na wysypisko)? 5. Przy pomocy kart pracy uczniowie obliczają, jaką ilość odpadów produkują rocznie razem z rodziną i porównują to z ilością odpadów produkowanych przez statystycznego Polaka (zadanie 3a, 3b i 3c). Okazuje się, że w dużym mieście produkuje się dużo więcej odpadów niż średnio w Polsce. Dlaczego? Chodzi tu o zasygnalizowanie, że w miastach poziom konsumpcji jest znacznie wyższy niż np. na wsi i stąd większa jest także ilość powstających śmieci. 6. Następnie uczniowie definiują pojęcie odpady komunalne (zadanie 4a) - są to odpady produkowane przez ludzi w ich codziennym życiu, a więc odpady, które produkujemy w naszych domach, kiedy jesteśmy w szkole lub w pracy, wszędzie tam, gdzie przebywamy (druga grupa odpadów to odpady przemysłowe). Uczniowie analizują dane statystyczne dotyczące udziału odpadów domowych wśród innych odpadów komunalnych (zadanie 4b). Następnie zastanawiają się nad wpływem swoich gospodarstw domowych na środowisko. W tej części chodzi o wskazanie, jak duże znaczenie mają odpady produkowane przez nas w naszych domach: mamy niewielki wpływ na to, co dzieje się ze śmieciami, które produkujemy będąc w pracy czy w szkole (to szkoła, miejsce pracy decydują o tym, czy odpady te są segregowane czy kierowane na składowisko), jednak to my decydujemy, co dzieje się ze śmieciami powstałymi w naszych 5

domach od nas zależy, czy je posegregujemy i zapewnimy tym samym ich odzysk, czy wyrzucimy je do zwykłego kosza na śmieci i zsypu, kierując je tym samym na składowisko. 7. Prowadzący na dużej mapie miasta lub dzielnicy rozsypuje śmieci. Proponuje uczniom, aby zastanowili się co z nimi zrobić. Uczniowie wcielają się w zespół specjalistów, mających zagospodarować odpady powstałe w mieście (zadanie 5a). Przy tym zadaniu wprowadzamy pojęcie gospodarki odpadami (gospodarka odpadami obejmuje zbieranie, transport, odzysk i unieszkodliwianie odpadów). Dzieci z pewnością jako pierwszy sposób wskażą wywóz odpadów na składowisko. Układamy wówczas na mapie większą ilość odpadów i prosimy, by dzieci je zagospodarowały. Jeśli znów pojawi się propozycja wywozu na składowisko, mówimy, że składowisko zostało zamknięte i nie ma już w mieście miejsca na składowanie odpadów. Stopniowo zwiększamy ilość śmieci i w razie potrzeby, stawiamy uczniom kolejne ograniczenia, np. w sąsiednim mieście również nie ma już czynnego składowiska lub burmistrz tego miasta zakazał przyjmować odpady spoza jego terenu itd. Ograniczeniem jest także koszt danej metody. Ćwiczenie ma prowadzić do wniosku, że składowanie czy wywożenie poza teren powstania odpadów tylko częściowo pozwala na rozwiązanie problemu śmieci i na dłuższą metę nie jest skuteczne. Stąd, istnieje konieczność innego gospodarowania odpadami. 8. Na kartach pracy w zadaniu 5b uczniowie wypisują znane im metody zagospodarowania odpadów (stosowane w Polsce metody to przede wszystkim: spalanie, składowanie, selektywna zbiórka i recykling materiałowy lub kompostowanie; inne metody zagospodarowania odpadów to np. fermentacja odpadów organicznych, zgazowywanie, deponowanie na dnie mórz, deponowanie w otworach pogórniczych). 9. Prowadzący przeprowadza dyskusję z uczniami na temat różnych sposobów gospodarowania odpadami (należy skupić się tutaj na: składowaniu, spalaniu, segregacji i recyklingu materiałowym oraz kompostowaniu, gdyż są to główne metody stosowane w Polsce). Zastanawiamy się wspólnie, jakie są ich wady, a jakie zalety. Można to zrobić przy pomocy dużej tabeli narysowanej na tablicy. Uczniowie uzupełniają tabelę na karcie pracy. Przy pomocy tabeli, zastanawiamy się wspólnie, który ze sposobów postępowania z odpadami jest mniej, a który bardziej szkodliwy dla środowiska? Wniosek z porównania wad i zalet tych metod będzie taki, że odzysk odpadów poprzez recykling (materiałowy i organiczny) jest najmniej szkodliwym sposobem ich zagospodarowania, ponieważ pozwala na ponowne użycie tych samych surowców (a więc na oszczędne ich użytkowanie), a także nie wiąże się z koniecznością zajmowania coraz większych powierzchni na składowiskach i eliminuje związane z tym zagrożenia. 10. Prowadzący dokonuje podsumowania zajęć. Powinny się w nim zawierać informacje na temat różnych sposobów zagospodarowania odpadów, ich wad i zalet, ograniczeń, zysków płynących z danego postępowania z odpadami i kosztów, jakie się z danym postępowaniem wiążą. Pytamy uczniów, jak postępują ze swoimi odpadami: czy segregują je i wynosząc do odpowiednich kontenerów zapewniają ich recykling, czy wyrzucają do zsypu, kierując je tym samym na składowisko? W ramach podsumowania można przeprowadzić wstępną dyskusję na temat możliwości segregacji odpadów przez uczniów (w domach, na osiedlach). 6

Góra śmieci rośnie II W czasie zajęć uczniowie zapoznają się z podstawowymi pojęciami: odpad, gospodarowanie odpadami. Zapoznają się z podstawowymi danymi statystycznymi dotyczącymi ilości produkowanych w Polsce odpadów komunalnych, metodami zagospodarowania odpadów i podstawowymi regulacjami prawnymi w tym zakresie. Poziom: gimnazjum Cele operacyjne: po zajęciach uczeń: definiuje pojęcia: odpady, gospodarka odpadami, odpady komunalne, unieszkodliwianie i odzysk, zna podstawowe statystyki dotyczące produkcji odpadów w Polsce, rozumie związek między konsumpcją a ilością powstających odpadów, zna zasady postępowania z odpadami i rozumie swoje obowiązki jako wytwórca odpadów, potrafi wymienić podstawowe metody zagospodarowania odpadów, zna problemy związane z gospodarowaniem odpadami ich unieszkodliwianiem i odzyskiem, rozumie istotę i znaczenie recyklingu odpadów jako głównego sposobu ich zagospodarowania. Metody i techniki pracy: praca w grupach, burza mózgów, dyskusja, zadanie rachunkowe, praca z mapą. Czas realizacji: 2 godziny lekcyjne. Pomoce: karty pracy, drobne papierowe odpady, mapa miasta w formacie co najmniej A3. Bibliografia: Krajowy Plan Gospodarki Odpadami 2010, Ramowa Dyrektywa o odpadach (75/442/ EEC) i Ustawa o odpadach z dnia z dnia 27 kwietnia 2001 r. (Dz.U. 2001 nr 62 poz. 628). Przebieg zajęć: 1. Dokonujemy podziału uczniów na 4-5 grup (każda grupa będzie pracować przy oddzielnym stoliku). Prowadzący rozdaje każdej grupie karty pracy, na których uczniowie wypisują wyrazy kojarzące im się ze słowem odpady (zadanie 1a na karcie pracy). 2. Dzieci przy pomocy prowadzących formułują definicję odpadu : czym jest odpad? Jakie ma cechy? Jak powstaje? (zadanie 1b na karcie pracy). Ogólnie odpad można zdefiniować jako rzecz niepotrzebną, zbędną, której się pozbywamy. 3. Przy pomocy kart pracy uczniowie obliczają, jaką ilość odpadów produkują rocznie i porównują to z ilością odpadów produkowanych przez statystycznego Polaka (zadanie 2a i 2b). Następnie zastanawiają się, dlaczego w dużych miastach produkuje się więcej odpadów niż średnio w Polsce. Chodzi tu o wskazanie dzieciom, że w wielkich ośrodkach miejskich poziom konsumpcji jest znacznie wyższy niż np. na wsi (z uwagi na obecność wielu sklepów, większą zamożność mieszkańców etc.). Stąd w miastach ilość powstających odpadów jest bardzo duża. 4. W dalszej części uczniowie zapoznają się z podstawowymi regulacjami prawnymi dotyczącymi gospodarki odpadami (punkt 3 na karcie pracy). Prosimy, by uczniowie najpierw po cichu przeczytali pierwszy fragment tekstu, a następnie wspólnie zastanawiamy się, kim w praktyce jest posiadacz odpadów. Posiadacz odpadów, w przypadku odpadów komunalnych, to każdy z nas jesteśmy ich wytwórcami. Z chwilą, gdy wyrzucimy je do zsypu, ich właścicielem staje się spółdzielnia mieszkaniowa, która administruje na danym osiedlu. W przypadku domów jednorodzinnych, mieszkańcy domów są właścicielami odpadów do momentu ich odbioru przez przedsiębiorstwo odpadowe. Zastanawiamy się, jakie są nasze obowiązki jako posiadaczy odpadów. Kolejny fragment Ustawy mówi o zasadzie zanieczyszczający płaci. Ten zapis ma wskazać, że to my płacimy za wyprodukowane przez nas śmieci. Im więcej odpadów powstaje w naszych domach, tym większe koszty ponosimy. Następny fragment: Zasady gospodarowania odpadami określa w sposób ogólny, jak należy postępować z odpadami. Mówi on jasno, że w pierwszej kolejności należy dążyć do zapobiegania powstawaniu odpadów, a kiedy powstaną, zapewniać ich odzysk. Tylko jeśli nie uda się ich odzyskać, należy je utylizować (unieszkodliwiać), pamiętając jednak o tym, aby minimalizować wpływ ich utylizacji na środowisko. Co więcej, obecnie obowiązujące prawo mówi o tym, że odpady powstające w naszych 7

5. 6. 7. 8. domach, w miejscach gdzie przebywamy, mają być zbierane selektywnie, tj. segregowane. Jest to bardzo ważny zapis, który nakłada na nas obowiązek segregowania odpadów. Po wspólnej rozmowie uczniowie mają czas na uzupełnienie kart pracy w zadaniu 3. Prowadzący na dużej mapie miasta rozsypuje śmieci i proponuje uczniom, aby wcielili się w rolę zespołu mającego uporać się z dużą ilością odpadów w mieście i by zdecydowali, w jaki sposób rozwiążą problem odpadów (zadanie 4a). Dzieci z pewnością wskażą wywóz odpadów na składowisko. Układamy wówczas na mapie większą ilość odpadów i prosimy, by dzieci je zagospodarowały. Jeśli znów pojawi się propozycja wywozu na składowisko, mówimy, że składowisko zostało zamknięte i nie ma już w mieście miejsca na składowanie odpadów. Stopniowo zwiększamy ilość odpadów i w razie potrzeby, stawiamy uczniom kolejne ograniczenia, np. w sąsiednim mieście również nie ma już czynnego składowiska lub burmistrz tego miasta zakazał przyjmować odpady spoza jego terenu itd. Ograniczeniem jest także koszt danej metody. Ćwiczenie ma prowadzić do wniosku, że składowanie tylko częściowo pozwala na rozwiązanie problemu odpadów i na dłuższą metę nie jest skuteczne. Stąd, istnieje konieczność innego gospodarowania odpadami. Prosimy uczniów, by wypisali na karcie pracy znane im sposoby zagospodarowania odpadów (zadanie 4b) (stosowane w Polsce metody to przede wszystkim: spalanie, składowanie, selektywna zbiórka i recykling materiałowy oraz kompostowanie; inne metody zagospodarowania odpadów to np. fermentacja odpadów organicznych, zgazowywanie, deponowanie na dnie mórz, deponowanie w otworach pogórniczych; schemat gospodarowania odpadami znajduje się poniżej konspektu). Prowadzący przeprowadza dyskusję z uczniami na temat różnych sposobów zagospodarowania odpadów (należy skupić się tutaj na: spalaniu, składowaniu, selektywnej zbiórce i recyklingu materiałowym oraz kompostowaniu, gdyż są to główne metody stosowane w Polsce), wskazując ogólnie ich zalety i wady (przykłady w tabeli poniżej). Następnie uczniowie wypełniają tabelę zamieszczoną na karcie pracy (zadanie 4c na karcie pracy). Wniosek z porównania wad i zalet tych metod będzie taki, że odzysk odpadów poprzez recykling (materiałowy i organiczny) jest najmniej szkodliwym sposobem ich zagospodarowania, ponieważ pozwala na ponowne użycie tych samych surowców (a więc na oszczędne ich użytkowanie), a także nie wiąże się z koniecznością zajmowania coraz większych powierzchni na składowiskach i eliminuje związane z tym zagrożenia. W ramach podsumowania prosimy uczniów, by zastanowili się, czy rozumieją już, dlaczego podstawowym sposobem zagospodarowywania odpadów powinien być recykling (materiałowy lub organiczny, np. kompostowanie), a inne metody powinny być ograniczane. Pytamy, jak postępują ze swoimi odpadami: czy segregują je i wynosząc do odpowiednich kontenerów zapewniają ich recykling, czy wyrzucają do zsypu, kierując je tym samym na składowisko? W ramach podsumowania można przeprowadzić wstępną dyskusję na temat możliwości segregacji odpadów przez uczniów (w domach, na osiedlach). 8

Wady i zalety popularnych metod zagospodarowania odpadów komunalnych sposoby wady zalety składowanie spalanie kompostowanie selektywna zbiórka i recykling (materiałowy) odpady nadal zalegają w środowisku; poważne zagrożenia dla środowiska i zdrowia człowieka (gaz wysypiskowy m.in. metan: zagrożenie wybuchem, gaz cieplarniany; odcieki zagrożenie dla wód gruntowych i powierzchniowych), zaburzenie krajobrazu; zajmowanie coraz większych powierzchni; odory droga (ok. 200zł/t), ok. 1/3 z masy odpadów pozostaje w postaci popiołów i żużli, powstają groźne zanieczyszczenia (dioksyny, furany, węglowodory), które jednak można usunąć ze spalin. kompostowaniu można poddać tylko część odpadów, a więc ta metoda nie rozwiązuje całkowicie problemu odpadów; nie istnieje w Polsce system zbierania od mieszkańców odpadów organicznych, kompostowane są tylko odpady pochodzące z terenów zieleni miejskiej. tylko ok. 30% odpadów komunalnych stanowią odpady surowcowe, tj. takie, które można poddać recyklingowi, a więc metoda ta nie rozwiązuje problemu całości odpadów; utrudnienie dla mieszkańców muszą segregować; niska wydajność selektywnej zbiórki (ok. 3% odpadów w Polsce zbieranych jest selektywnie), drogi transport odpadów, niektórych odpadów surowcowych. prosta (wymaga tylko odbioru śmieci od mieszkańców i ich wywozu na składowisko), tania (ok. 16 zł/, ale od stycznia 2008 znacznie droższa, wzrost ceny miał zachęcić przedsiębiorstwa do recyklingu odbieranych odpadów ok. 76 zł/t), szybka, składować można całą masę odpadów. szybka i prosta, znaczna część masy odpadów ulega spaleniu, większość odpadów można spalić, przed spaleniem wysortowuje się zazwyczaj szkło i metal; pozwala odzyskać z odpadów energię - powstałą podczas spalania energię można wykorzystać dla celów np. grzewczych czy elektrycznych; ograniczenie ilości odpadów kierowanych na składowisko, nie zajmuje dużych powierzchni. otrzymujemy cenny nawóz, ograniczamy ilość odpadów kierowanych na składowisko, bezpieczne dla środowiska, tania, kompostowanie możemy prowadzić we własnym zakresie, odzyskujemy z odpadów materię organiczną i zawarte w niej składniki. zapewnia odzysk i oszczędność surowców, produkcja nowych przedmiotów z surowców wtórnych pociąga za sobą zdecydowanie mniejsze oddziaływania na środowisko niż ich produkcja z nowo wydobytych surowców; ograniczenie masy odpadów kierowanych na składowisko; właściciele nieruchomości zobowiązani są selektywnie gromadzić odpady jest to szansa dla zwiększenia wydajności selektywnej zbiórki. Możliwości zagospodarowania odpadów ODPADY sss sss UNIESZKODLIWIANIE ODZYSK sss Składowanie sss Spalanie bez odzysku energii sss Recykling organiczny: np. kompostowanie, fermentacja sss Recykling sss Recykling materiałowy: wytworzenie nowych produktów sss Odzysk energii: np. spalanie z odzyskiem energii 9

Gdzie z tym śmieciem? W trakcie zajęć uczniowie poznają zasady postępowania z odpadami oraz metody gospodarowania odpadami. Zapoznają się z pojęciami: odzysk i unieszkodliwianie, recykling materiałowy i organiczny, odzysk energii. Zapoznają się z takimi metodami zagospodarowania odpadów jak składowanie, spalanie, kompostowanie, recykling oraz poznają wady i zalety tych metod. Poziom: gimnazjum. Cele operacyjne: po zajęciach uczeń: zna zasady postępowania z odpadami i rozumie je, definiuje pojęcia: gospodarka odpadami, odzysk, unieszkodliwianie, recykling organiczny i materiałowy, odzysk energii, potrafi wymienić główne metody postępowania z odpadami stosowane w Polsce, zna możliwości ich zastosowania oraz ograniczenia, rozumie swój wpływ na postępowanie z odpadami przez siebie wytworzonymi. Metody i techniki pracy: pogadanka, schemat, tabela, praca w grupie. Czas realizacji: 2 godziny lekcyjne. Pomoce: karta pracy ze słowniczkiem, wskaźniki (kapsle, pionki itp.). Przebieg zajęć: 1. Zajęcia rozpoczynamy od zdefiniowana pojęcia gospodarka odpadami. Gospodarka odpadami obejmuje odbiór odpadów od mieszkańców, ich transport, odzysk i/lub unieszkodliwianie. Wyjaśniamy uczniom, że gospodarka odpadami będzie przedmiotem dzisiejszych zajęć. 2. Zaczynamy pracę z kartą pracy. Aby przeprowadzić ćwiczenie 1 na karcie pracy, prosimy uczniów, by wybrali spośród siebie 4-5 reprezentantów. Reprezentanci Ci wcielą się w rolę władz miasta (np. członków Rady Gminy). Aranżujemy spotkanie radnych z mieszkańcami gminy mieszkańcami będą pozostali uczniowie. Nauczyciel wciela się w rolę moderatora osoby prowadzącej spotkanie. Radni Gminy zasiadają przy wydzielonym stole, ustawionym w centralnym punkcie sali, np. pod tablicą i otrzymują do dyspozycji dużą mapę gminy. Moderator wprowadza uczestników spotkania w jego tematykę. Tematem spotkania jest gospodarka odpadami w gminie. Gmina stanęła przed poważnym problemem na jej terenie powstaje coraz więcej odpadów, a gminne składowisko należy wkrótce zamknąć. Należy zaplanować działania, które pozwolą na uporanie się z problemem odpadów. Radni zebrali się, by debatować nad tą sytuacją. Pomaga im w tym mapa oraz umieszczone na niej odpowiednie wskaźniki. Mieszkańcy także mogą wypowiedzieć swoje zdanie i przedstawiać swoje propozycje. 3. Rozpoczynamy dyskusję. Wspólnie zastanawiamy się nad rozwiązaniem problemu. Należy jednak pamiętać, że gmina może działać tylko zgodnie z prawem i zasadami ochrony środowiska. Uczniowie z pewnością jako pierwszy sposób wskażą wywóz odpadów na składowisko. Układamy wówczas na mapie większą ilość odpadów i prosimy, by dzieci je zagospodarowały. Jeśli znów pojawi się propozycja wywozu na składowisko, mówimy, że składowisko zostało zamknięte i nie ma już w mieście miejsca na składowanie odpadów. Stopniowo zwiększamy ilość śmieci i w razie potrzeby, stawiamy uczniom kolejne ograniczenia, np. w sąsiednim mieście również nie ma już czynnego składowiska lub burmistrz tego miasta zakazał przyjmować odpady spoza jego terenu; gminy nie stać na super-nowoczesne metody itd. Zwracamy także uwagę, że ilość odpadów powstających na terenie gminy stale będzie się zwiększać. Po kilkuminutowej dyskusji prosimy radnych o podjęcie ostatecznej decyzji w kwestii: co powinniśmy zrobić z naszymi śmieciami? 4. Przechodzimy do zadania 2 na karcie pracy. Najpierw uczniowie czytają w punkcie a) zasady postępowania z odpadami obowiązujące obecnie w Unii Europejskiej, w tym w Polsce. Uczniowie posiłkują się słowniczkiem na ostatniej stronie karty pracy. W razie potrzeby wyjaśniamy uczniom trudniejsze pojęcia. 10

5. 6. 7. 8. Następnie, na podstawie tekstu i słowniczka, uczniowie uzupełniają schemat w zadaniu 2b. Ma on przedstawiać w formie graficznej zasady postępowania z odpadami jakie metody należy stosować przede wszystkim, a jakie w ostateczności. Po uzupełnieniu schematu omawiamy wspólnie jeszcze raz zasady postępowania z odpadami. Przechodzimy do zadania 3a zastanawiamy się wspólnie nad możliwościami zastosowania wybranych metod gospodarowania odpadami oraz ich ograniczeniami. Zastanawiamy się, która z tych metod jest bardziej, a która mniej przyjazna dla środowiska. W zadaniu 5b uczniowie wyjaśniają, dlaczego sformułowano takie zasady postępowania z odpadami, które nakazują przede wszystkim recykling odpadów, a ich składowanie w ostateczności. W ramach podsumowania prosimy uczniów, aby zastanowili się, czy mają wpływ na gospodarkę odpadami, które sami produkują. Co stanie się z ich śmieciami, kiedy po prostu wyrzucą je do kosza, a co, jeśli je posegregują? Pytamy, czy uczniowie mają możliwość kompostowania odpadów w swoich ogrodach. Czy robią to? Zachęcamy uczniów do segregowania odpadów oraz ich kompostowania (o ile to możliwe). 11

Konsumujemy świat I W trakcie zajęć uczniowie zapoznają się z podstawowymi pojęciami: konsument oraz konsumpcja, a także dowiedzą się, na czym polega merchandising. Zrozumieją zależność pomiędzy naszym stylem życia i codziennymi wyborami konsumenckimi a stanem środowiska. Poziom: szkoła podstawowa (klasy 4,5,6). Cele operacyjne: po zajęciach uczeń: rozumie wpływ konsumpcyjnego stylu życia na ilość powstających odpadów oraz jego powiązania z innymi zagrożeniami środowiska, wie jakiego rodzaju produkty są szkodliwe dla środowiska, które z nich szkodzą środowisku mniej, a które mu sprzyjają, przy wyborze produktów uwzględnia ich oddziaływanie na środowisko i zwraca uwagę na znaki ekologiczne. Metody i techniki pracy: dyskusja, test, praca w grupach, burza mózgów, gra planszowa. Czas realizacji: 2 godziny lekcyjne. Pomoce: karty pracy, plansza do gry, materiał pomocniczy (tekst o merchandisingu z kart pracy warsztatu konsumujemy świat 2 dla gimnazjum), pionki i kostka do gry, tabela zawierająca przykładową punktację w grze Z wózkiem przez hipermarket. Przebieg zajęć: 1. Prowadzący dokonuje podziału uczniów na 5 grup (ilość grup zależy od liczby uczniów). Każda grupa będzie pracować przy oddzielnym stoliku. 2. Następnie prowadzący rozdaje każdej grupie karty pracy i przeprowadza krótką rozmowę z dziećmi. Wyjaśnia pojęcia: konsumpcja i konsument (zadanie 1a na karcie pracy), a następnie dzieci, przy pomocy prowadzącego, zastanawiają się nad efektami nadmiernej konsumpcji dla człowieka (zadanie 1b na karcie pracy) oraz nad wpływem konsumpcyjnego stylu życia człowieka na ilość odpadów zanieczyszczających środowisko (zadanie 1c na karcie pracy). 3. Następnie uczniowie rozwiązują test (zadanie 2). Chodzi tu o to, żeby odpowiedzi były zgodne z prawdą, a nie np. dopasowywane do odpowiedzi kolegi. Celem tego testu jest pokazanie, jakim każdy uczeń jest konsumentem. Po rozwiązaniu prowadzący czyta punktację, a uczniowie zapisują na swojej karcie odpowiedzi odpowiednie ilości punktów za każde zadanie. Kiedy już wszyscy uczniowie zsumują punkty, jakie udało im się zdobyć, prowadzący odczytuje przedziały punktowe i opisy do każdego z nich (punktacja i przedziały punktowe znajdują się poniżej konspektu). 4. Kolejna część zajęć - zadanie 3 na karcie pracy - poświęcona jest merchandising`owi. Pierwszy punkt zadania 3 polega na wyjaśnieniu przez prowadzącego sformułowania merchandising i zaprezentowania kilku przykładowych zabiegów merchandisingowych stosowanych w hipermarketach. Drugim punktem jest gra planszowa Z wózkiem przez hipermarket (zasady gry planszowej znajdują się w karcie pracy, plansza do gry - wkładka). Gra pokazuje dużą liczbę zabiegów stosowanych w hipermarketach dla nakłonienia klientów do zakupu różnych (najczęściej niepotrzebnych!) produktów, np. liczne promocje, specjalne oświetlenie, odpowiednie ustawienie regałów i towarów na półkach, spokojna, nastrojowa muzyka itd. Zawodnik otrzymuje listę zakupów, którą wpisuje do koszyka na karcie pracy. Zadaniem zawodnika jest zakupienie wszystkich produktów z listy, przy jednoczesnym zakupieniu jak najmniejszej ilości produktów wykraczających poza listę. W tym celu, każdy zawodnik porusza się po planszy w kierunku działów i stoisk, w których znajdzie interesujące go towary, tak by jak najszybciej dokonać zakupów i opuścić sklep. Podczas spaceru w hipermarkecie gdy zawodnik stanie na polu oznaczonym cyfrą podlega zdarzeniom specjalnym, opisanym na karcie pracy. Za zakupienie produktów z listy zawodnik otrzymuje punkty dodatnie, za produkty ponad listę punkty ujemne. W przypadku nie zakupienia danego towaru punkt ujemny. Wygrywa zawodnik, który uzyskał największą liczbę punktów. W czasie gry uczniowie zapisują wszystkie produkty (zaznaczają, 12

5. które produkty z listy zakupili oraz dopisują te, które kupili, mimo że nie znajdowały się na liście zakupów). Przed rozpoczęciem gry prosimy uczniów, by zwrócili podczas gry uwagę na różnego rodzaju zdarzenia zatrzymujące ich w sklepie i nakłaniające do kupna. Po zakończeniu gry należy zrobić przegląd koszyka i policzyć punkty. Omawiamy wspólnie z uczniami, w jaki sposób byli nakłaniani w sklepie do zakupienia produktów wykraczających poza listę zakupów. Prowadzący dokonuje podsumowania zajęć. Należy tu wspomnieć, że każdy człowiek jest odpowiedzialny za środowisko i jego degradację. Dzięki przemyślanym wyborom konsumenckim, np. kupowaniu produktów, których opakowania da się powtórnie wykorzystać, możemy sprawić, że zmniejszy się zużycie surowców naturalnych i energii oraz ilość odpadów zanieczyszczających środowisko. Ważne jest również, aby kupować produkty regionalne, kupować tylko to, co naprawdę będzie nam potrzebne i kierować się przy wyborze jakością oraz wpływem produktu na środowisko naturalne, a nie estetyką opakowania, czy aktualną promocją. Wchodząc do hipermarketu z dobrze przemyślaną listą zakupów dbamy nie tylko o swój portfel, ale i o środowisko naturalne. Punktacja odpowiedzi testowych (zadanie 2 na karcie pracy) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 a 0,5 2 0,5 0,5 0,5-0,5 1-0,5-1 b - 1-1 0,5-0,5-1 za każdy wymieniony rodzaj - 1 2 0-0,5 c 1,5 0 1,5 1 2 0 1,5 2 2 opakowania: 0,5 pkt. d 1 0,5 2 1 2-1 0 (papier, plastik, metal, szkło, e 0,5 0 0 f 2 1,5 mieszane, drewno, tekstylia) g - 1 Wyniki testu: < 0 pkt. Konsumujesz świat bezmyślnie, nie zwracając najmniejszej uwagi na środowisko. Nie interesuje Cię stan otaczającej przyrody. Musisz to koniecznie zmienić!!! 0,5-7 pkt. W wyniku dużych i głośnych kampanii proekologicznych udaje Ci się czasami zauważyć problemy środowiska spowodowane nadmiernym konsumpcjonizmem. Popracuj nad sobą!!! 7,5-15 pkt. Masz świadomość negatywnego wpływu na środowisko nieodpowiedzialnych zakupów, ale nie zawsze zachowujesz się jak prawdziwy ekokonsument. 15,5-21 pkt. Jesteś prawdziwym ekokonsumentem!! Świecisz przykładem i bardzo dbasz o środowisko. Oby tak dalej!!! Gratulacje!!! Z wózkiem przez hipermarket Koszyk z zakupami (przykładowa lista zakupów i punktacja) lista zakupów koszyk punktacja serek biały + 1 1 kg salami + 1 słownik języka angielskiego + 1 0,5 kg jabłek - -1 produkty dodatkowe: batonik, gumy do żucia -1-1 razem 0 13

Konsumujemy świat II W trakcie zajęć uczniowie zapoznają się z podstawowymi pojęciami: konsument oraz konsumpcja, a także dowiedzą się, na czym polega merchandising. Zrozumieją zależność pomiędzy naszym stylem życia i codziennymi wyborami konsumenckimi a stanem środowiska. Nauczą się, jak opierać się ogólnej atmosferze konsumpcjonizmu i jak unikać nieodpowiedzialnych zakupów. Poziom: gimnazjum. Cele operacyjne: po zajęciach uczeń: rozumie wpływ konsumpcyjnego stylu życia na ilość powstających odpadów oraz jego powiązania z innymi zagrożeniami środowiska, wie jakiego rodzaju produkty są szkodliwe dla środowiska, które z nich szkodzą środowisku mniej, a które mu sprzyjają, przy wyborze produktów uwzględnia ich oddziaływanie na środowisko i zwraca uwagę znaki ekologiczne, dokonuje świadomych i rozsądnych wyborów konsumenckich. Metody i techniki pracy: dyskusja, test, praca w grupach, burza mózgów, projekt plastyczny. Czas realizacji: 2 godziny lekcyjne. Pomoce: karty pracy, punktacja do testu, kolorowe gazetki reklamowe ze sklepów, kartki A3, kredki, klej, nożyczki etc. Przebieg zajęć: 1. Prowadzący dokonuje podziału uczniów na 5 grup (ilość grup zależy od liczby uczniów). Każda grupa będzie pracować przy oddzielnym stoliku. 2. Prowadzący rozdaje każdej grupie karty pracy i przeprowadza krótką rozmowę z dziećmi. Wyjaśnia pojęcia: konsumpcja i konsument (zadanie a na karcie pracy). 3. Uczniowie, przy pomocy prowadzącego, zastanawiają się nad efektami nadmiernej konsumpcji dla człowieka oraz środowiska. Jako wprowadzenie do rozważań na ten temat można posłuchać fragmentu piosenki Kazika Staszewskiego pt. Konsument (tekst do piosenki znajduje się w zadaniu 2). 4. Następnie uczniowie rozwiązują test (zadanie 3). Chodzi tu o to, żeby odpowiedzi były zgodne z prawdą, a nie np. dopasowywane do odpowiedzi kolegi. Celem tego testu jest wskazanie, jakim każdy uczeń jest konsumentem. Po rozwiązaniu prowadzący czyta punktację, a uczniowie zapisują na swojej karcie odpowiedzi odpowiednie ilości punktów za każde zadanie. Kiedy już wszyscy uczniowie zsumują punkty, jakie udało im się zdobyć, prowadzący odczytuje przedziały punktowe i opisy do każdego z nich (punktacja do testu poniżej konspektu). Należy także omówić poszczególne pytania, zastanawiając się, dlaczego dana odpowiedź była punktowana najniżej czy najwyżej. W ten sposób omówione zostaną najważniejsze kwestie dotyczące oddziaływania konsumpcji na środowisko. 5. Kolejna część zajęć zadanie 3 na karcie pracy - poświęcona jest merchandising`owi. Uczniowie czytają w ciszy tekst źródłowy. Prosimy, aby podczas czytania uczniowie zaznaczali w tekście podstawowe zabiegi stosowane w ramach merchandising`u. Następnie prowadzimy krótką dyskusję na temat chwytów wymienionych w tekście: czy uczniowie spotkali się z nimi w supermarketach? A może zauważyli także inne chwyty sklepów mające skłonić nas do zakupów? 6. Gdy uczniowie wiedzą już, co to jest merchandising, projektują w grupach swój własny supermarket. Ich celem jest takie zaprojektowanie sklepu, by był on jak najbardziej dochodowy. W tym celu uczniowie stosują zabiegi z tekstu. Do zaprojektowania sklepu posłużą im materiały plastyczne (klej, papier, nożyczki) oraz kolorowe gazetki reklamowe z hipermarketów. Następnie uczniowie prezentują swoje prace reszcie klasy z omówieniem, jakie sztuczki zastosowali w swoim sklepie. 14

7. Prowadzący dokonuje podsumowania zajęć. Należy tu wspomnieć, że każdy człowiek jest odpowiedzialny za środowisko i jego degradację. Dzięki przemyślanym wyborom konsumenckim, np. kupowaniu produktów, których opakowania da się powtórnie wykorzystać, możemy sprawić, że zmniejszy się zużycie surowców naturalnych i energii oraz ilość odpadów zanieczyszczających środowisko. Ważne jest również, aby kupować produkty regionalne, kupować tylko to, co naprawdę będzie nam potrzebne i kierować się przy wyborze jakością oraz wpływem produktu na środowisko naturalne, a nie estetyką opakowania, czy aktualną promocją. Wchodząc do hipermarketu z dobrze przemyślaną listą zakupów dbamy nie tylko o swój portfel, ale i o środowisko naturalne. Punktacja odpowiedzi testowych (zadanie 2 na karcie pracy) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 a 0,5 2 0,5 0,5 0,5-0,5 1-0,5-1 b - 1-1 0,5-0,5-1 za każdy wymieniony rodzaj - 1 2 0-0,5 c 1,5 0 1,5 1 2 0 1,5 2 2 opakowania: 0,5 pkt. d 1 0,5 2 1 2-1 0 (papier, plastik, metal, szkło, e 0,5 0 0 f 2 1,5 mieszane, drewno, tekstylia) g - 1 Wyniki testu: < 0 pkt. Konsumujesz świat bezmyślnie, nie zwracając najmniejszej uwagi na środowisko. Nie interesuje Cię stan otaczającej przyrody. Musisz to koniecznie zmienić!!! 0,5-7 pkt. W wyniku dużych i głośnych kampanii proekologicznych udaje Ci się czasami zauważyć problemy środowiska spowodowane nadmiernym konsumpcjonizmem. Popracuj nad sobą!!! 7,5-15 pkt. Masz świadomość negatywnego wpływu na środowisko nieodpowiedzialnych zakupów, ale nie zawsze zachowujesz się jak prawdziwy ekokonsument. 15,5-21 pkt. Jesteś prawdziwym ekokonsumentem!! Świecisz przykładem i bardzo dbasz o środowisko. Oby tak dalej!!! Gratulacje!!! Z wózkiem przez hipermarket Koszyk z zakupami (przykładowa lista zakupów i punktacja) lista zakupów koszyk punktacja serek biały + 1 1 kg salami + 1 słownik języka angielskiego + 1 0,5 kg jabłek - -1 produkty dodatkowe: batonik, gumy do żucia -1-1 razem 0 15

Konsumpcja z o.o. W czasie zajęć uczniowie zapoznają się z podstawowymi pojęciami: konsumpcja, konsumpcjonizm. Zapoznają się z przyczynami powodującymi wzrost konsumpcjonizmu i jego skutkami za pomocą tekstu. Następnie wspólnie z nauczycielem i kolegami próbują znaleźć odpowiedzi na frapujące pytanie, jakie przynosi ze sobą nasza nastawiona na konsumpcję cywilizacja. Poziom: gimnazjum. Cele operacyjne: po zajęciach uczeń: definiuje pojęcia: konsumpcja, konsumpcjonizm, potrafi powiązać konsumpcję z gospodarką, rozumie związek między konsumpcją, a ilością powstających odpadów oraz zubożeniem zasobów naturalnych, orientacyjnie potrafi wskazać negatywne skutki środowiskowe, społeczne, a także indywidualne konsumpcyjnego stylu życia, potrafi odnieść zdobytą wiedzę do codziennego życia, dokonywać samodzielnych ocen. Metody i techniki pracy: praca w grupach, burza mózgów, dyskusja kierowana, praca z tekstem. Czas realizacji: 2 godziny lekcyjne. Pomoce: karty pracy, tekst pomocniczy. Przebieg zajęć: 1. Dokonujemy podziału uczniów na 6 grup (każda grupa będzie pracować przy oddzielnym stoliku). Prowadzący rozdaje uczniom tekst pomocniczy do zajęć. Uczniowie mają 15 minut na zapoznanie się z tekstem. 2. Następnie prowadzący rozdaje uczniom karty pracy. Przydziela każdej grupie numer lub nazwę jest to istotne, gdyż każda grupa będzie pracowała nad innym zagadnieniem. 3. Przy pomocy wskazówek zawartych w kartach pracy i na podstawie przeczytanego wcześniej tekstu uczniowie przygotowują w grupach odpowiedzi na pytania jakie przed nimi postawiono. Prowadzący może pozostawić uczniom samodzielność lub kontrolować postępy w pracy i naprowadzać, przemieszczając się między stolikami. Na tą część zajęć należy poświęcić pozostały czas pierwszej godziny lekcyjnej, aby uczniowie mogli zastanowić się nad odpowiedziami, przeanalizować wskazówki, wrócić w razie potrzeby do tekstu pomocniczego. 4. Drugą godzinę poświęcamy na dyskusję kierowaną. Prowadzący kieruje dyskusją, ale większość wypowiedzi powinna pochodzić od uczniów. Prowadzący zawsze rozpoczyna omawianie zagadnienia od grupy, która miała za zadanie je opracować. Jednakże pozostała część klasy powinna mieć możliwość włączenia się do dyskusji. Należy kontrolować czas dyskusji, dopilnować, aby żadne zagadnienie z karty pracy nie zostało pominięte przynajmniej znacząca większość pytań w niej zawartych poruszona. Nie należy jednak przy tym szczególnie krępować swobody wypowiedzi, wymuszać z uczniów te właściwe odpowiedzi należy zostawić uczniom prawo do własnego zdania (można ewentualnie zabrać osobiście głos w dyskusji gdyby jakaś istotna kwestia została pominięta). Sugerowana kolejność wystąpień grup to: 1, 5, 2, 3, 6, 4. 5. W podsumowaniu prowadzący może zaakcentować wątki, które jego zdaniem nie były wystarczająco szeroko omówione. Powinien zwrócić uwagę, jak wielką wagę dla stanu środowiska, społeczeństwa, a także indywidualnej jakości życia mają codzienne wybory konsumenckie. Ważne jest, żeby zbudować w uczniach świadomość oddziaływania i znaczenia ich własnych wyborów konsumenckich - w pierwszym rzędzie dla nich samych i ich najbliższego otoczenia, ale także dla społeczeństwa (np. gdy wspiera zakłady pracy chronionej lub lokalnych przedsiębiorców wybierając towary przez nich produkowane) i dla stanu środowiska naturalnego (gdy kupuje produkty mniej uciążliwe dla środowiska lub produkowane przez firmy wspierające w jakiś sposób ochronę środowiska). Można też użyć porównania do wyborów zaznaczyć, że obowiązkiem obywatela jest głosować, ale także dokonywać świadomych wyborów konsumenckich (to takie wybory na co dzień, również kształtują naszą rzeczywistość). 16

Konsumpcja Z O.graniczoną O.dpowiedzialnością Czy jest coraz lepiej? Zdaniem przedstawicieli ekonomii klasycznej wolny rynek jest systemem efektywnym, gdyż skłania producenta do maksymalnej gospodarności i nowatorstwa. Wolny rynek nagradza za najniższą cenę, ale aby to osiągnąć przedsiębiorstwa są zmuszane do eksploatowania najtańszej siły roboczej i surowców. Ekonomia klasyczna nie przewidywała możliwości powolnego wyczerpywania się zasobów, kryzysu ekologicznego. Dziś pogoń za najtańszymi sposobami dostarczania produktu na rynek obraca się przeciwko społeczeństwu w postaci zanieczyszczania środowiska, zaniku naturalnych ekosystemów i bioróżnorodności, plagi ludzkich chorób i upadku kultury. Do świadomości przeciętnego człowieka coraz mocniej dociera fakt, że podstawowym skutkiem wzrostu gospodarczego powinna być wzrastająca jakość życia. A na jakość życia - oprócz poziomu konsumpcji materialnej zaspokajającej podstawowe potrzeby - składają się m.in.: stan środowiska naturalnego, zdrowie ludzkie, zdrowie rodziny, poziom i dostępność wykształcenia, bezpieczeństwo publiczne, zatrudnienie, mobilność, aktywność obywatelska, sprawiedliwość społeczna - te elementy, które zawsze decydowały o odczuwaniu szczęścia, satysfakcji z życia. Ale rozbudzony apetyt konsumpcyjny coraz trudniej jest zaspokoić. Skoro jednak zasoby planety są ograniczone, to nic dziwnego, że coraz częściej stawia się pytania o dopuszczalność wzrostu. Jakim kosztem odbywa się ten wzrost, a właściwie - czyim kosztem? Kto na tym korzysta, a kto traci? Nadmierna konsumpcja bogatych zwykle w mniejszym lub większym stopniu dokonuje się kosztem ubogich. Czy wszyscy zatem są w stanie zaspokoić swoje potrzeby, czy tylko niektórzy? I jakie potrzeby? Na jakim poziomie konsumpcji materialnej i jak długo jeszcze? Coraz bardziej uzasadnione staje się przekonanie, że w przyszłości nie da się utrzymać takiego tempa wzrostu i samego konsumpcjonizmu, jako swoistej filozofii wzrostu. Konsumpcjonizm sprowadza się do nadmiernej konsumpcji dóbr materialnych i usług, a więc takiej, kóra nie jest usprawiedliwiona rzeczywistymi potrzebami ludzkimi i nie liczy się z kosztami ekologicznymi, społecznymi i indywidualnymi. Konsumpcjonizm jest krytykowany z wielu stron. Po pierwsze przyczynia się do marnotrawstwa wyprodukowanych dóbr, ludzkiej pracy i zasobów przyrody. Tym samym zagraża przetrwaniu gatunku ludzkiego i cywilizacji. Po drugie, przyczynia się do duchowej degradacji człowieka, wprowadzając uzależnienie - im więcej się posiada, tym więcej się pożąda. Nie powoduje więc wzrostu jakości życia człowieka. U podstaw konsumpcjonizmu można odnaleźć też załamanie tradycyjnych wartości, charakterystycznych dla wielu religii. Kiedyś wiara w nieśmiertelność wydłużała horyzont czasowy. Dziś, utrata tej wiary w procesie sekularyzacji prowadzi do przeświadczenia o konieczności maksymalnego korzystania z dobrodziejstw tego jedynego życia, jakie zostało człowiekowi dane. Nowy totalitaryzm Konsumpcjonizm prowadzi też do dylematów związanych z przyszłym rozwojem społecznym. Nie bardzo wiadomo, jak nakłonić wyznawców maksymalnej konsumpcji tu i teraz, by inwestowali na rzecz następnych pokoleń, by płacili wyższe podatki, które zostaną przeznaczone na badania podstawowe czy ochronę środowiska. Wyrzeczenie się na rzecz publicznego dobra, zbiorowy wysiłek, wymaga bowiem całkiem innego uzasadnienia niż osobisty interes. Kiedyś, na przykład w czasach zimnej wojny, takie wyrzeczenie było uzasadnione rywalizacją mocarstw. Teraz została globalizacja, wolny rynek i kult indywidualnej konsumpcji. Nikt nie chce dopuścić, aby inni mieli więcej. To napięcie pomiędzy uleganiem konsumpcji a poziomem inwestycji w przyszłość budzi poważne obawy. Na poziomie indywidualnym, na poziomie rodziny, obywatele państw rozwiniętych w coraz większym stopniu ulegają nieświadomie - jak mówi B. R.Barber - aksamitnej tyranii konsumpcyjnego totalitaryzmu. Konsumpcja stanowi swoisty wyraz istnienia człowieka. Sens ludzkiego istnienia sprowadza się właściwie do kupowania i konsumowania. Innych ludzi również ocenia się wyłącznie po tym, co kupują i jak dużo mają. Tak pojmowany konsumpcjonizm prowadzi - w planie społecznym - do niszczenia więzi międzyludzkich i zaniku podstawowych wartości charakterystycznych dla dojrzałego społeczeństwa obywatelskiego. Konsumpcyjny totalitaryzm rynku, tak jak każdy totalitaryzm, rujnuje samą istotę naszego człowieczeństwa. Pełnia życia przejawia się najlepiej w warunkach społeczeństwa obywatelskiego, gdy zapewnione mogą być różnorodne formy samorealizacji, które są niezbywalnym prawem każdego wolnego człowieka, żyjącego w warunkach demokracji. Jeśli chcemy, by przetrwało normalne, zdrowe społeczeństwo obywatelskie, które jest gwarantem wolności i demokracji, to należy odzyskać przynajmniej część naszego życia zagarniętego dziś przez rynek.można chyba przyjąć, że zrównoważony poziom konsumpcji to taki, gdy konsumujemy dobra materialne i usługi w stopniu wystarczającym, by zaspokajać podstawowe potrzeby i osiągać wyższą jakość życia, minimalizując zużycie zasobów naturalnych, materiałów szkodliwych dla środowiska powstających na wszystkich etapach produkcji, nie ograniczając jednocześnie praw następnych pokoleń do takiej konsumpcji. Preferowanie zrównoważonego poziomu konsumpcji jest istotne ze względów ekologicznych. Jeżeli bowiem założymy, że wszystkie kraje świata osiągają w jakimś momencie poziom konsumpcji i wzorce gospodarowania powszechne dla świata rozwiniętego 17

przemysłowo, to można oszacować, że wymagałoby to istnienia zasobów naturalnych dziesięciokrotnie większych niż te, które faktycznie są dostępne na Ziemi. Celem równoważenia konsumpcji jest ochrona i zwiększenie zakresu możliwości dostępnych dla naszych dzieci i następnych pokoleń. Co zmienić i jak? Ale do jakiego stopnia jesteśmy gotowi zmienić nasze przyzwyczajenia - szkodliwe dla środowiska naturalnego, innych ludzi i własnego rozwoju wewnętrznego - aby swoim potomkom zapewnić czystszy, bezpieczniejszy świat, w którym sami już nie będziemy uczestniczyli? Wyrazem kreowania filozofii konsumpcji zrównoważonej jest wizja człowieka o osobowości restoratywnej, konserwacyjnej. Mówimy wtedy o zrównoważeniu potrzeb i swoistym ekologicznym stylu życia. Generalnie są możliwe trzy formy zmiany zachowań ludzkich, z wykorzystaniem: norm moralnych, mechanizmów ekonomicznych, instrumentów polityki społecznej. Konkretyzując to zagadnienie, należy się zastanowić, w jaki sposób możemy starać się doprowadzać do ograniczania indywidualnej konsumpcji materialnej w krajach wysoko rozwiniętych? Wydaje się, że ograniczanie konsumpcji jest możliwe poprzez: zmianę charakteru i struktury potrzeb, nawyków, przyzwyczajeń, struktury i form produkcji oraz mniejszą dostępność szkodliwych dóbr materialnych i wyższy standard usług publicznych. Pierwsze dwie drogi, dotyczące generalnie zmiany norm moralnych, mogą być wynikiem skutecznie prowadzonej edukacji globalnej, zarówno formalnej jak i nieformalnej. Jest to z pewnością niebywale trudne zadanie, a na efekt w znaczącej skali należy wytrwale pracować przez wiele lat. Zmiana może pojawić się w wyniku promowania takich postaw, jak choćby odpowiedzialność, która zobowiązuje do działań, skoro przedmiotem odpowiedzialności jest res publica, wspólna sprawa - istnienie rodzaju ludzkiego. Chodzi o poznanie struktury swoich potrzeb, potrzeb całej rodziny, i świadome zmiany w tej strukturze, jak choćby zmniejszanie nacisku na konsumpcję dóbr materialnych, a w zamian za to nastawianie się raczej na usługi, które mogą być formą inwestowania w przyszłość (edukacja własna), czy też w społeczeństwo lokalne. Z pewnością nie można bezpośrednio namawiać do ograniczenia konsumpcji, a jedynie uświadamiać wartości, które prowadzą na przykład do rezygnacji z pewnych szkodliwych przyzwyczajeń, czy nieświadomie kultywowanych nawyków. Dwie następne drogi dotyczą generalnie stosowania mechanizmów ekonomicznych przez administrację państwową, centralną i lokalną, zazwyczaj w wyniku nacisku ze strony społeczeństwa obywatelskiego. Coraz częściej można spotkać się z przekonaniem, że zmiany dostosowawcze w zachowaniach ludzi nie dokonają się dobrowolnie, tzn. ludzie sami nie zredukują swojej konsumpcji i należy wprowadzać przymusowe dostosowania w postaci np. reglamentacji korzystania z zasobów naturalnych. Można to osiągnąć na drodze wprowadzania rygorystycznego ustawodawstwa proekologicznego, poprzez np. ograniczanie swobody wykorzystania gruntów, ograniczenie wyrębu lasów, połowów ryb itp. Stosuje się także rozmaite instrumenty finansowe, które przyczyniają się do zmiany struktury i form produkcji, a także powodują wzrost cen dóbr konsumpcyjnych, do produkcji których zużywane są w znaczący sposób kurczące się wciąż zasoby naturalne. Ostatnia z przedstawianych tu dróg ograniczania konsumpcji związana jest z relacją pomiędzy konsumpcją indywidualną a społeczną, publiczną. Jeżeli państwo zapewnia takie dobra, jak szkoły publiczne, lecznictwo, transport publiczny, bezpieczeństwo, to indywidualna konsumpcja może być mniejsza, a mimo wszystko zapewnia ten sam poziom, jakość życia. Mówiąc przykładowo: nie trzeba zarabiać na kupno samochodu, jeżeli transport publiczny wystarczająco dobrze funkcjonuje. Chociaż takie rozwiązanie wydaje się kosztowne, to jednak szczegółowe symulacje kosztów globalnych w dłuższym okresie pokazują, że jest przeciwnie, a poziom konsumpcji indywidualnej i obciążenie dla środowiska zmniejszają się przy wzrastającej jakości życia. Kto to zrobi? Analizując różne drogi ograniczania konsumpcji dóbr i usług należy jeszcze odpowiedzieć na pytanie: kto ma tym wszystkim się zajmować? Czy władza polityczna i państwowa, czy sektor biznesu, czy społeczeństwo obywatelskie? Zdecydowana większość gospodarki może - jak się wydaje - ulec pożądanym zmianom jedynie pod wpływem energicznych działań obywatelskich, które są najskuteczniejsze wtedy, gdy władze administracyjne przekładają je na dyrektywy, standardy, normy i starannie egzekwują. Wynika z tego, że aby zapewnić zrównoważoną konsumpcję - musi istnieć przestrzeń dla prawidłowego funkcjonowania społeczeństwa obywatelskiego. Ani silne państwo, ani silna gospodarka nie są w stanie same doprowadzić do koniecznej zmiany. Bolesław Rok - autor pracuje w Centrum Etyki Biznesu Instytutu Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk i Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania im. L. Koźmińskiego w Warszawie. Źródło: Magazyn Ekologiczny Kropla, nr 3-4, zima 2001/2; http://kropla.eko.org.pl 18

Dziewczyny i chłopaki, patrzcie na ekoznaki! W trakcie zajęć uczniowie nauczą się rozpoznawać i interpretować różnego rodzaju informacje i symbole ekologiczne znajdujące się na opakowaniach produktów. Poziom: szkoła podstawowa (klasy 4,5,6) i gimnazjum. Cele operacyjne: po zajęciach uczeń: zna znaczenie symboli ekologicznych znajdujących się na opakowaniach produktów, zna wpływ codziennych wyborów konsumenckich na stan środowiska, przy wyborze produktów uwzględnia znaki ekologiczne. Metody i techniki pracy: pogadanka, układanka, plakat. Czas realizacji: 2 godziny lekcyjne Pomoce: kartoniki z symbolami ekologicznymi, 6 kompletów, kartoniki z opisami symboli, 6 kompletów, karty pracy, rekwizyty (opakowania z omawianymi znakami), kartki (A3 lub A4) na plakaty, materiał pomocniczy informacje o symbolach ekologicznych. Przydatne strony: www.zieloneznaki.pl, www.ekonsument.pl. Przebieg zajęć: 1. Zajęcia rozpoczynamy krótką rozmową z dziećmi na temat robienia zakupów: na co zwracamy uwagę przy wyborze produktów? Staramy się naprowadzić uczniów także na informacje znajdujące się na opakowaniach, w tym na różnego rodzaju symbole. Zapisujemy na tablicy wymienione aspekty, którymi uczniowie kierują się podczas zakupów. 2. Informujemy, iż tematem zajęć są EKOZNAKI symbole ekologiczne zamieszczane na produktach i dzielimy dzieci na 4-5 grup (każda grupa siada przy innym stoliku). 3. Każdy zespół otrzymuje układankę składającą się z symboli oraz opisów ich znaczenia. Zadaniem grup jest dopasowanie rysunków do właściwych opisów (układanka znajduje się poniżej). Na wykonanie zadania dajemy uczniom ok. 10 minut. Ta część ma na celu sprawdzenie, na ile uczniowie orientują się w znaczeniu symboli ekologicznych. Następnie omawiamy wspólnie, ze wszystkimi grupami, w jaki sposób dopasowały opisy do symboli i poprawiamy ew. błędy. 4. Następnie rozdajemy grupom karty pracy i prosimy dzieci, aby uzupełniły je na podstawie układanek. Rozdajemy także uczniom produkty z różnorodnymi symbolami, przy pomocy których uzupełniane będą karty pracy. Należy zwrócić uwagę na to, aby każda grupa otrzymała co najmniej jedno opakowanie z danym znakiem. Trzeba także zwrócić uwagę uczniów na kolumnę Na jakich produktach możemy ten znak znaleźć? : nie chodzi tu o wpisywanie konkretnych produktów (np. krem marki A czy szampon marki B), ale o wskazanie grup produktów (np. kosmetyki, środki czyszczące, produkty spożywcze, aerozole etc.). Na tą część należy przeznaczyć ok. 15-20 minut. 5. Następnie na nowo dzielimy uczniów na zespoły (6 grup). Tym razem każdy zespół otrzyma jeden symbol, który następnie ma zaprezentować reszcie klasy (w tym celu można dać grupom symbole z układanki). Każda grupa skierowana zostaje do odpowiedniego stolika, gdzie ma ok. 15-20 minut na przygotowanie się do prezentacji przy pomocy kart pracy i produktów, które wcześniej otrzymała. Prezentacja powinna obejmować: wygląd symbolu (w tym celu uczniowie rysują plakat - symbol na formacie A4), jego znaczenie i produkty, na których jest zamieszczany. Podczas prezentacji uczniowie stoją przy tablicy, na której umieszczają plakat (symbol na formacie A4); mogą także wykorzystać różne produkty. Ważne jest, by zwrócić uwagę na to, w jaki sposób dany znak jest przyznawany produktom (czy jest to swego rodzaju certyfikat, nadawany przez niezależną instytucję czy firma sama zamieszcza znak na swych produktach). Przy prezentacji każdego z symboli jest czas na dokładniejsze omówienie różnych tematów, np. testowanie na zwierzętach, rolnictwo ekologiczne, GMO etc. (w zależności od wieku dzieci część z tych tematów można omówić dokładniej, inne ogólnie). 19

6. Po prezentacji grup plakaty ze znakami zostają na tablicy. Przy ich pomocy podsumowujemy zajęcia krótką rozmową z uczniami na temat tego, jakich informacji dostarczają nam znaki ekologiczne, na co mamy wpływ, wybierając produkty z danym symbolem etc. Powstałe plakaty można powiesić w klasie lub na korytarzu w formie wystawki. Symbole ekologiczne Produkty z tym znakiem nie zawierają gazów typu chloro-fluoro-węglowodory (freonów i halonów), które niszczą powłokę ozonową. W wersjach obcojęzycznych na symbolu znajdują się napisy: OZONE FRIENDLY, OZON FREUNDLICH przyjazny dla ozonu; ohne FCKW, CFC free nie zawiera freonów i halonów. Znak występuje w kilku wariantach. Za ten znak nie odpowiada żadna organizacja, firma używając go na towarze może być skontrolowana jedynie przez organizacje konsumenckie. Znak informuje, że w fazie badań dany produkt nie był testowany na zwierzętach. Najczęściej występuje na kosmetykach. Kosmetyki nie testowane na zwierzętach mogą być też oznaczane literami BWC (Beauty Without Cruelty - piękno bez okrucieństwa), lub napisami Not Tested on Animals (nie testowane na zwierzętach) czy Animal Friendly (przyjazne zwierzętom). Za ten znak nie odpowiada żadna organizacja. Firma używając go na towarze może być skontrolowana jedynie przez organizacje konsumenckie. Producent wniósł wkład finansowy w budowę i funkcjonowanie systemu odzysku i recyklingu odpadów polskiej organizacji Rekopol. Znak nie odnosi się do produktu ani opakowania. Mówi jedynie o tym, że producent wniósł opłatę wspierającą recykling odpadów zgodnie z zasadami wynikającymi z przepisów prawa polskiego i Unii Europejskiej w sprawie opakowań i odpadów opakowaniowych. Uwaga: znak ten mylony jest często ze znakiem określającym produkt nadający się do przetworzenia. 20 Polskie Centrum Badań i Certyfikacji opracowało zasady przyznawania krajowego ekoznaku w 1998 roku. Założenia ogólne stanowią, że polski Eko-znak mogą otrzymywać wyroby krajowe i zagraniczne nie powodujące (w odniesieniu do wcześniej ustalonego akceptowalnego poziomu) negatywnych skutków dla środowiska oraz spełniające ustalone kryteria dotyczące ochrony zdrowia, środowiska i ekonomicznego wykorzystania zasobów naturalnych w trakcie całego cyklu życia wyrobu. Zaznaczono również, że polski system certyfikacji będzie dostosowany do systemu ekoznakowania Wspólnoty Europejskiej. Podstawą certyfikacji na Eko-znak są wymagania dotyczące aspektów ekologicznych i zdrowotnych ustanawiane przez Komitet ds. Eko-znaku, składający się z osób reprezentujących urzędy centralne, jednostki pozarządowe zajmujące się ochroną środowiska, producentów, konsumentów oraz banki. Ocena produktu obejmuje etapy: przed produkcją, produkcja, dystrybucja (w tym pakowanie), użytkowanie, recykling, utylizacja, odpady. W czasie każdego z tych etapów oceniane są aspekty: jakość powietrza, wody, gleby; ograniczenie ilości odpadów; oszczędność energii; gospodarka zasobami naturalnymi; zapobieganie globalnemu ociepleniu; ochrona warstwy ozonowej; bezpieczeństwo