WSZPÓŁCZESNE DYLEMATY MORALNE mgr Teresa Ślósarczyk Co to są wartości i po co są potrzebne w życiu człowieka? Każdy człowiek zadaje sobie takie pytanie na różnych etapach życia czy też różnych sytuacjach życiowych. Ciągła gonitwa, brak czasu powodują, że nie zatrzymujemy się na dłużej nad tym ważnym aspektem i jego rolą w naszym życiu. Człowiek jako istota rozumna i świadoma dąży do określonych wartości. Wartości te obejmują i normują wszystkie wymiary życia. Wybieramy pomiędzy dobrem a złem, staramy się oddzielać to co ważne od nieważnego. Wartości mają wpływ na życie ludzkie, na jego: sens, relacje międzyosobowe, umiejętność rozwiązywania problemów, stosunek do siebie samego, stosunek do świata i otoczenia, w którym funkcjonujemy. Pytanie o wartości, ich system i hierarchię jest tematem centralnym w próbach rozumienia ludzkiej psychiki i ludzkiego postępowania. Stanowi także przedmiot badań i rozważań naukowych wielu dyscyplin społecznych, w tym także psychologii. Zdefiniowanie wartości nie jest rzeczą prostą. Pojęcie wartości stanowi podstawową kategorię aksjologii NAUKI O WARTOŚCIACH. Według M. Łobockiego "wartość - to wszystko, co uchodzi za ważne i cenne dla jednostki i społeczeństwa oraz jest godne pożądania, co łączy się z pozytywnymi przeżyciami i stanowi jednocześnie cel dążeń ludzkich". Wartości można poklasyfikować zależnie od stopnia ich ogólności. Danuta Dobrowolska dzieli na: wartości życia codziennego, takie jak: praca zawodowa, życie rodzinne, wykształcenie, rozrywki, stan posiadania; wartości szczegółowe elementy każdej z wymienionych dziedzin życia, np. rodzaj wykonywanych czynności zawodowych, zdrowie dzieci, mieszkanie, samochód; itp. 1
wartości abstrakcyjne, jak: prestiż, sława, dobrobyt, moralność, postęp. Ks. J. Twardowski powiedział: Każdy człowiek sam ustala własną hierarchię wartości. Są one bardzo różne. Dla jednych ważna jest wiara, miłość, rodzina, a dla innych dobrobyt. Jest to sprawa bardzo indywidualna, w dużej mierze zależna od otrzymanego wychowania czy okoliczności życiowych. Wszystkie wartości można podzielić na dwie podstawowe kategorie: wartości moralne, wartości pozamoralne. "Wartości moralne są to wskazania lub idee, które wyzwalają zachowania korzystne zarówno dla tego, kto je praktykuje, jak i dla osób, do których są skierowane. Wartości moralne kształtują lepszych ludzi, lepsze życie i lepsze stosunki międzyludzkie" Jan Paweł II Indywidualne systemy wartości ulegają zmianom. Zmiany te zależą od zmian ogólnospołecznych w otoczeniu, jak: przemiany ustrojowe, gospodarcze, kulturowe, proces dojrzewania człowieka i dorastania, starzenia się, zawarcia małżeństwa, zmiany miejsca pracy, śmierć bliskiej osoby, przemianami w psychice pod wpływem nowych doświadczeń. Przykładem nagłej zmiany w hierarchii wartości może być sytuacja zagrożenia wojennego, gdy nade wszystko zaczyna być cenione zdrowie i życie najbliższych. 2
Słynny niemiecki filozof, teoretyk wartości Max Scheller wyróżnił 5 rodzajów wartości: religijne (to, co boskie i to, co święte), czyli absolutne (skoncentrowane wokół pojęcia świętości). duchowe, które dzielą się na: - poznawcze (wola czystego poznania prawdy), - prawne (porządek - nieporządek, poczucie hierarchii i sprawiedliwości), - estetyczne (piękno - brzydota). witalne (związane z życiem i śmiercią np. prawo do życia, zdrowie), hedonistyczne (przyjemne nieprzyjemne, np.: dostatnie życie, radość życia, ryzyko) utylitarne (użyteczne - nieużyteczne) - cywilizacyjne, tzn. przynoszące korzyści Świat w którym żyjemy jest światem wartości, a życie samo w sobie jest procesem realizowania określonych wartości, człowiek nie może uciec od wartości więc jest niejako skazany na ich realizację. Wybór wartości i zakres ich realizacji świadczy o wartościach uznawanych przez człowieka i decyduje o tym, czy jego życie będzie autentycznie ludzkie, czy ulegnie degradacji. Wartości wynosimy przede wszystkim z domu, przedszkole, szkoła tam należy również mówić o wartościach i wcielać je w życie. Zachowanie nauczycieli i rodziców ich system wartości - najdobitniej przemawiają do dzieci i młodzieży. Dookoła daje się zaobserwować coraz bardziej dotkliwy deficyt wartości w życiu coraz więcej widzimy przykładów łamania norm moralnych zdrady, rozwody, korupcja, złodziejstwo, przemoc, nałogi. Główne problemy szkolnego wychowania wynikają z istniejącego wokół szkoły i ciągle przybierającego na sile chaosu w świecie wartości. Taka sytuacja wpływa na rozwój duchowy i moralny człowieka. Pojęcie moralności posiada szeroki zakres Moralność oznacza ustanowiony zespół norm i wzorów postępowania, stałych i mających wartość bezwzględną. Zadaniem moralności jest rozróżnianie dobra od zła, tworzenie priorytetów w świecie wartości, preferowanie wartości pozytywnych i płynących z nich postaw, zachowań i wzorców osobowych. Człowiek jako istota rozumna posiadające wolną wolę jest twórcą wartości.. 3
Istnieje wiele rodzajów moralności. Np. moralność, której podstawą są przekazania filozoficzne, ideologiczne bądź też religijne. Moralność jest nierozerwalnie związana z wartościami; a wartości są powiązane z moralnością. Wartość przestrzegania praw i norm w życiu staje się coraz częściej negowana przez współczesny świat. Idee i wartości, które w przeszłości stanowiły wzorzec postępowania straciły na wartości. Rozwój technologii, który wdarł się w ludzką codzienność często powoduje że wartości, które były kultywowane od pokoleń są poniżane o degradowane. Zmienił się system wartości, który zamiast chronić miłość, szacunek do drugiego człowieka, staje się drogowskazem do lekkiego życia, opartego na egoizmie i chęci zysku korzyści materialne, dążenie do sukcesu staje się celem człowieka. Dążenie do nich odbywa się często bez oglądania się na drugiego człowieka zatracając takie wartości jak szacunek, honor czy godność. Współczesny człowiek łamie zasady moralne, wraz z tym zacierają się granice pomiędzy dobrem a złem, ulegają zmianom więzi międzyludzkie, kontakty interpersonalne są ograniczone przez styl życia, na który wpływa rozwój technologii, coraz większe znaczenia posiada komputer i Internet. Człowiek, w świecie ogarniętym przez technikę, coraz częściej traktowany jest jak przedmiot a nie jak wolna świadoma istota. Człowiek posiadający zasady moralne jest w stanie przeciwstawić się niepożądanym złym zachowaniom. Umiejętność życia polega na znalezieniu złotego środka i równowagi pomiędzy naszymi prawami życiowymi a tym co nas spotyka w rzeczywistości życia, w różnych jego aspektach, okolicznościach i sytuacjach oraz na właściwym reagowaniu na fakty i wydarzenia, podejmowaniu właściwych wyborów decyzji i optymalnym wykorzystaniu każdej nam chwili życia. - Jan Paweł II Obserwując rozwój człowieka można zauważyć kilka faz we wzroście jego moralności: 1. Faza to okres, kiedy małe dziecko, nie rozumiejąc ludzkiej mowy i symboliki ogranicza się do mimowolnej obserwacji otaczającego je świata, ludzi i ich zachowań. 4
Na przykład czułość i miłość, którą dostaje od swoich rodziców kojarzy mu się z czymś pozytywnym, choć nie jest w stanie określić tego uczucia. 2. Faza jest fazą przyswajania. Dziecku, które aktywnie zaczyna uczestniczyć w życiu, uczęszcza do przedszkola czy szkoły, wchodzi w kontakty z rodziną i rówieśnikami, uczestniczy w Sakramentach Świętych, wpaja się wzory zachowania, nakazy i zakazy mające często religijną naturę. 3. Faza stanowi etap negacji, która oznacza bunt i zanegowanie wartości, które zostały wpojone czasu młodemu człowiekowi. Kryzys buntu, który przechodzi młoda osoba charakteryzuje się dążeniem do usamodzielnienia się, łączeniem się w grupy rówieśnicze. Młody człowiek jest zagrożony w tym okresie wpadnięciem w złe towarzystwo, które może mieć fatalny wpływ na jego rozwój. 4. Faza jest fazą akceptacji oraz internalizacji. Człowiek od osiemnastego do 30-35 roku życia dojrzewa, podejmuje wyzwania, rozwija się, zakłada rodzinę. Przyjęty system wartości nabiera cech stałych, wolną decyzją przyjęte reguły i normy są realizowane w życiu, następuje internalizacja, czyli przyswojenie i urzeczywistnienie norm moralnych. 5. Faza to faza przekazywania. Jako rodzic człowiek ma obowiązek przekazać swoim dzieciom wszystko to, czego sam się nauczył. Przekazuje wzory zachowań, system wartości, sam równocześnie będąc dla nich wzorem. W tej fazie dorosły człowiek ma możliwość skonfrontować wpojony przez swoich rodziców światopogląd i system wartości z rzeczywistością. Życie moralne staje się coraz trudniejsze, gdy propagowany staje się styl życia nie wymagający wysiłku doskonalenia samego. Człowiek czuje się zagrożony, panuje przestępczość, szerzy się ubóstwo a wraz z nim choroby. Podstawowa instytucja wychowawcza rodzina - rozpada się, rodzice gonią za sukcesem i pieniędzmi nie są w stanie poświęcić dzieciom wystarczającą ilość czasu. Człowiek jest istotą obdarzoną umysłem, duszą i wartościami. Dlatego powinien to pielęgnować i nie ustawać w doskonaleniu siebie a przez to całego świata. Ważne jest ot kim jesteś i czym potrafisz się dzielić się z innymi ludźmi a nie to co posiadasz. Ważniejsze są wartości duchowe niż materialne. Dzięki wartościom duchowym możemy zdobywać to co materialne Ks. Kard. S. Wyszyński 5
Wartości moralne przynoszą korzyści osobiste tym, którzy je praktykują: nadają życiu sens, który jest źródłem naszego szczęścia i poczucia spełnienia, stanowią drogowskaz w stosunkach z ludźmi i są ważnym elementem dobrej komunikacji międzyludzkiej, ułatwiają podejmowanie słusznych decyzji i trwały sukces, stanowią wewnętrzny hamulec dla zachowań niemoralnych, chronią przed demoralizującymi wpływami z zewnątrz, budują harmonię w życiu osoby żyjącej zgodnie z wartościami. Zdrowie najwyższą wartością w ludzkim życiu. Każdy człowiek dąży w swoim życiu do wielu rzeczy. Jedni chcą osiągnąć sukces zawodowy, a inny zdobyć wielki majątek. Jednak bez zdrowia nic nie da się zrobić. Często słyszymy o ludziach, którzy osiągnęli wszystkie swoje założenia, zrealizowali swoje marzenia i wtedy niespodziewanie zachorowali. Okazuje się również, że cierpią na nieuleczalną chorobę to wtedy z całą świadomością dociera do nich fakt, jak mało znaczy to wszystko, do czego doszli. Przecież zdrowia nie da się kupić. Nie ma nic cenniejszego niż zdrowie. Ludzie zazwyczaj zaczynają je doceniać, kiedy jest już za późno. Dobrze byłoby, aby każdy z Nas miał świadomość zdrowia, jeszcze zanim pojawi się jakieś schorzenie czy dolegliwość. Aby nie żałować zmarnowanych szans, powinniśmy stale troszczyć się o naszą sprawność fizyczną i psychiczną. Styl życia, uprawianie sportu, ruch na świeżym powietrzu zapobiega chorobom. Rodzice i wychowawcy powinni zachęcać podopiecznych do zdrowego stylu życia i pokazywać negatywne skutki nałogów. Zdrowie stan pełnej sprawności fizycznej, psychicznej i społecznej. To pełna zdolność organizmu do utrzymywania równowagi między nim a środowiskiem zewnętrznym. Kiedy jesteśmy zdrowi możemy cieszyć się z życia i realizować swoje plany. Warto więc od młodości zatroszczyć się o swoje ciało i nie narażać go. Nie warto sięgać po papierosy, alkohol, narkotyki gdyż skracają życie. Świat, w którym żyjemy jest światem wartości, a życie samo w sobie jest procesem realizowania określonych wartości. Najważniejsze rzeczy w życiu człowieka są niewidzialne. 6
Seneka Okruchy życia... Zbyt dużo w ludziach zła a tak niewiele miłości wokół tylko wojna trwa w imię moralności Czyż nie lepiej usiąść razem w kręgu połączonych dłoni i posłuchać swoich marzeń i zło pięknem poezji przegonić Cieszyć się człowiekiem, kwiatem, motylem dając pomoc w biedzie w smutku i w chorobie bo wartości życiu nadają tylko te dobre chwile ofiaruj więc je innym a ofiarują je też tobie 7