AKADEMIA ŚWIĘTOKRZYSKA W KIELCACH WYDZIAŁ PEDAGOGICZNY I NAUK O ZDROWIU Kierunek: Pedagogika Specjalność: Resocjalizacja i Profilaktyka Społeczna Renata Miszczuk PRZYCZYNY WCZESNEJ INICJACJI NARKOTYKOWEJ WŚRÓD MŁODZIEŻY SZKÓŁ PODSTAWOWYCH Praca magisterska napisana pod kierunkiem dr Teresy Gizy KIELCE 2002
Wstęp 3 Cześć I Wybrane zagadnienia teoretyczne Rozdział 1. Wyjaśnienia podstawowych pojęć 6 Rozdział 2. Uwarunkowania narkomanii 9 2.1 Przyczyny tkwiące w środowisku wychowawczym 9 2.1.1. Zagrożenia ekologiczno - cywilizacyjne 9 2.1.2. Zagrożenia w środowisku rod/innym l l 2. l.3. Zagrożenia w środowisku szkolnym l 3 2.1.4. Zagrożenia w grupach rówieśniczych 15 2.2. Przyczyny tkwiące w osobowości człowieka 16 2.2.1. Patologiczne cechy osobowości 16 2.2.2. Lękliwość i nieufność 17 2.2.3. Utrata sensu życia 18 Rozdział 3. Profilaktyka narkomanii 20 3.1. Charakterystyka profilaktyki 20 3.2. Profilaktyka pierwszorzędowa 21 3.3. Profilaktyka drugorzędowa 23 3.4. Profilaktyka trzeciorzędowa 24 Cześć II Badania własne Rozdział 1. Metodologia badań diagnostycznych 27 1.1. Przedmiot. cele i typ badań 27 Problem i hipotezy badawcze 28 Zmienne i ich wskaźniki 29 Metody. techniki, narzędzia badawcze 32 1.5. Charakterystyka badanej grupy 33 Rozdział 2. Analiza i wnioski / badań indywidualnych Przypadków 33 Rozdział 3. Przyczyny wczesnej inicjacji narkotykowej wśród młodzieży szkól podstawowych wyniki z badań ankietowych 34 3.1. znajomość podstawowych pojęć związanych z narkomanki 36
3.2. Związek miedzy sytuacją rodzinną a wczesną inicjacją narkotykowa, 38 3.3. Związek miedzy sytuacją szkolną a wczesną inicjacją narkotykową 38 3.4. Związek między grupą rówieśnic/ą a wczesną inicjacją narkotykową 40 3.5. Związek między profilaktyką a wczesną inicjacją narkotykową 42 3.6. Analiza i wnioski z badań ankietowych 43 Zakończenie 47 Bibliografia 49
Wstęp Do napisania pracy o narkomanii skłonił mnie fakt. iż jest jedną z największych współczesnych plag wysoko rozwiniętych społeczeństw. Mimo prób podjętych przez, specjalistów z wielu dziedzin. brakuje przekonujących uzasadnień przyczyn rozmiarów tej tragedii. Trudno znaleźć odpowiedź, dlaczego miliony ludzi, ludzi młodych, wpada w nałóg, z którego tak trudno się uwolnić'? Dlaczego liczba osób uzależnionych rośnie, chociaż \\ przeszłości narkotyki nie stanowiły aż tak wielkiego problemu, a były znane, dostępne i stosowane od tysiącleci? Narkomania to problem globalny. Od drugiej połowy lal 60 tych zjawisko stało się coraz bardziej powszechne, głównie w środowiskach młodzieży. W Polsce do niedawna nie mówiło się oficjalnie na ten lemat. Według władz naszego kraju u nas ten problem nie istniał byliśmy nim nie skażeni. Teraz ujawniane są liczby statystyczne obrazujące rozwój zjawiska. Dzisiaj narkomania nie jest już problemem dotyczącym wąskiej grupy osób. Każdy z nas dziś. jutro, pojutrze może spotkać osobę uzależnioną lub podejmującą pierwsze próby kontaktu z narkotykami. Obejmuje ona swoimi mackami" w ściśle przemyślany sposób swoje coraz młodsze ofiary. Młodzi ludzie nie zdają sobie sprawy z zagrożeń płynących z faktu zażywania środków odurzających, Ciekawi świata i pragnący nowych wrażeń wpadają w pułapkę narkotyków. Praca, którą przedstawiam podzielona jest na dwie części. W części pierwszej zajmuję się analiza wybranych problemów teoretycznych. Opisuję kolejno pojęcia związane z narkomanią i uwarunkowania narkomanii. Przedstawiam kolejno przyczyny tkwiące w środowisku wychowawczym człowieka (zagrożenia ekologiczno cywilizacyjne, zagrożenia w środowisku rodzinnym, w środowisku szkolnym oraz zagrożenia tkwiące w grupach rówieśniczych) oraz przyczyny tkwiące w jego osobowości (patologiczne cechy osobowości, lękliwość i nieufność oraz utrata sensu życia). Ostatnim zagadnieniem teoretycznym jest opis profilaktyki narkomanii. Część drugą zaczęłam od przedstawienia zagadnienia metodologii badań (problemów i hipotez, zmiennych oraz ich wskaźników, metod, technik i narzędzi badawczych oraz charakterystyki badanej grupy). Następnie zaprezentowałam wyniki badań własnych, które uzyskałam za pomocą kwestionariusza wywiadu i kwestionariusza ankiety. Praca zakończona jest wnioskami, które nasunęły mi się po przeprowadzonych badaniach, Załączyłam także
bibliografią. w której umieściłam literaturę, z której korzystałam przy pisaniu pracy. Wyrażam nadzieje, ze w takiej formie prezentowana praca pozwoli na zrealizowanie celów badawczych, które w niej przyjęłam.
CZĘŚĆ I WYBRANE ZAGADNIENIA TEORETYCZNE
Rozdział 1. Wyjaśnienie podstawowych pojęć. Pojęcia związane z narkomanią. Punktem wyjścia do dalszych analiz teoretycznych i empirycznych będzie wyjaśnienie kilku podstawowych pojęć, które są podstawowe dla prowadzonych badań. Na wstępie chciałabym zaznaczyć, że terminy takie jak: narkotyk i środek odurzający mojej pracy były używane zamiennie, gdyż nie doszukałam się żadnej zasadniczej różnicy miedzy tymi pojęciami. Zgodnie z definicją zawartą w art. 6 Ustawy z dnia 24 kwietnia 1997 roku..narkomania to stale lub okresowe przyjmowanie w celach niemedycznych środków odurzających lub psychotropowych albo środków zastępczych, w wyniku czego może powstać lub powstało uzależnienie od nich." Mianem środka odurzającego lub psychotropowego określa się każdą substancje pochodzenia naturalnego albo syntetycznego, działającą na ośrodkowy układ nerwowy. Środkiem zastępczym jest natomiast każda substancja, która może być stosowana zamiast lub w takich samych celach niemedycznych jak środki odurzające. Za Pienv.de Parcevaux przyjęłam, że narkotyk to substancja, która działa na poziomie mózgu i której wpływ jest odczuwalny przez podmiot w sposób przyjemny. Może to być substancja pochodzenia naturalnego lub syntetycznego: wpływa na organizm podmiotu zmieniając jego odczucia i zachowanie. Zostaje użyta w sposób nie kontrolowany, w celu niemedycznym. Środek ten potrafi wywołać wrażenie dobrego samopoczucia." Środki odurzające powodujące uzależnienie mogą wywołać u pewnych osobników szczególny stan. w którym konieczne staje się ciągle lub okresowe ich stosowanie. Konieczność ta wynika z oczekiwania uzyskania przyjemnych elektów lub uniknięcia przykrych objawów w przypadku braku środka w organizmie. Powyższy stan nazywany jest zależnością psychiczną. Innym rodzajem zależności powodującej popadanie w nałóg jest zależność fizyczna. Jest to patologiczny stan wy wołany przez, podawanie niektórych leków i narkotyków, ujawniający się występowaniem swoistego zespołu objawów, zwanego zespołem abstynencji lub odstawienia. Dz, U. RP. nr 7 z dnia 14 lipcu 1997r. P, de Parcevaux. W obliczu narkomanii. Nowe spojrzenie. Kruków l995, s. 72.
Do rzadziej wymienianych w narkomanii należy zależność społeczna. Daje ona o sobie znać wówczas gdy jednostka znajdzie się w środowisku ludzi przyjmujących substancje odurzające. Działa wtedy silny motyw spoleczno-psychologiczny. a mianowicie chęć przynależenia do grupy, co pociąga za sobą, uzależnienie społeczne.' Charakterystyczna cecha przeważającej części środków odurzających jest uodpornienie się organizmu człowieka na ich działanie. Ta nabyta odporność nosi nazwę tolerancji. Powoduje ona konieczność przyjmowania coraz większych dawek dla uzyskania takich samych elektów. Rodzina jest to zbiorowość ludzi powiązanych ze sobą więzią małżeństwa, pokrewieństwa i powinowactwa. Stanowi integralną cześć każdego społeczeństwa; stanowi jego najmniejszą, a zarazem podstawową komórkę. Jest ona naturalnym środowiskiem życia dzieci i młodzieży i jako takie oddziałuje na nie socjalizująco, stwarzając warunki sprzyjające rozwojowi lub hamujące go. Szkoła jest to instytucja kształcąca i wychowująca. Jest to obiekt dla określonej liczby uczniów i nauczycieli, realizujących ustalone cele przez przyswajanie swoistego zasobu treści programowych. przeważnie podanych uczniom i nauczycielom według z góry ustalonych programów, opartych na obowiązujących podręcznikach i uzupełniających materiałach dydaktycznych. Jest ona mikrosystemem, mającym pewną autonomie, właściwą dla swoistych potrzeb i możliwości rozwojowych środowiska. 5 Grupy rówieśnicze są t.o swoiste zbiorowości społeczne, czyli zbiorowości ludzi posiadających jakąś cechę wspólną, wyróżnioną przez zewnętrznego obserwatora, bez względu na to. czy uświadamiają sobie posiadanie danej cechy, czy też nie. Inicjacja typ rytuału i doświadczenia egzystencjalnego w zakresie odkrywania tajemnicy np. dojrzewania, oparty na głębokim przeżyciu ponownych narodzin i na doznaniu wtajemniczenia budzącego lek i stanowiącego wyzwanie dla wyobraźni, choć okupionego cierpieniem i wymagającego przesilenia i zerwania z wcześniejszą wiedzą podmiotu. Wczesna inicjacja odkrycie owej tajemnicy w bardzo wczesnym okresie rozwojowym jednostki. Pojecie wczesna inicjacja narkotykowa młodzieży" oznaczałoby zatem wczesne doświadczenia młodzieży związane z zażywaniem narkotyków, kiedy mimo ogólnej C. Cekiera. Psychoprofilaktyka uzależnień oraz terapia i resocjalizacja osób uzależnionych. Lublin l993. s 18. 1 W. Pomykało( red), Encyklopedia Pedagogiczna. Warszawa 1993, s. 695. l Tamże. s. 780. L. Witkowski. Edukacja a humanistyka, Warszawa 2000. s. 240.
wiedz.) o zagrożeniach uzależnienia - młody człowiek, kierując się różnymi motywami..zaczyna brać" Profilaktyka, zgodnie ze Słownikiem języku polskiego to..działanie i środki stosowane w celu zapobiegania chorobom, stosowanie różnego rodzaju środków zapobiegających wypadkom, nie dopuszczających do uszkodzeń, katastrof"8. Hardziej ogólną definicje tego pojęcia zawiera Encyklopedia Powszechna. według niej jest to..zapobieganie niekorzystnym zjawiskom (wypadkom, przestępstwom, nałogom...)".
Rozdział 2. Uwarunkowania na r koma n ii 2.1. Przyczyny tkwiące w środowisku wychowawczym 2.1.1. Zagrożenia ekologiczno - cywilizacyjne Zagrożenia naturalne płynące z geosfery, z wnętrza naszego globu i z atmosfery, z przestrzeni kosmicznej coraz bardziej odkrywane i poznawane nie napawają, optymizmem. Wręcz przeciwnie, nieodpowiedzialna ingerencja człowieka w równowagę tektoniczną skorupy ziemskiej poprzez próby atomowe, eksploatacje złóż węgłowych. pierwiastków promieniotwórczych, ropy naftowej czy gazu może wywołać samoistne tektoniczne katastrofy w niespotykanych dotychczas rozmiarach. Katastrofy takie już nieraz zbierały obfite żniwo ludzkich ofiar. Pomimo groźby unicestwienia człowiek jednak stale udoskonala sztukę niszczenia przyrody i zabijania ludzi środkami masowego rażenia czy zanieczyszczenia atmosfery.'" Pomimo wspaniałych odkryć medycyny do naturalnych zagrożeń należy również zaliczyć choroby zakaźne, wirusowe, nowotworowe, zawały, cholerę. AIDS itp. skażone wody pitne oraz żywność pozbawiona biopierwiastków wywołują u dzieci i młodzieży zaburzenia w rozwoju, patologie w stanach psychofizycznych, osłabienia, wyczerpanie, zmęczenie, apatie. Dysfunkcje organizmu ludzkiego, obniżenie naturalnych barier ochronnych prowadza, do większego ryzyka i podatności na wiele chorób dotychczas nie znanych, Geografia różnych epidemii wskazuje na wpływ środowiska na pojawienie się nowych chorób, wirusów i toksyn o bardzo wyjątkowej toksyczności. Niektóre z nich odporne są, na środki zapobiegawcze współczesnej medycyny. lak powszechne dziś skażenia i zatrucia nie mogą pozostawać bez. wpływu na rozwój dzieci i młodzieży. Chemia stała się główna dziedziną w wielu gałęziach przemysłu, zagrożenia chemiczne i toksyczne są tak powszechne dla życia ludzkiego, że praktycznie żadne dziecko czy dorosły nie mogą się od nich uwolnić. Rozwinięty obecnie przemysł hutniczy. komunikacja, produkcja broni nuklearnej, chemicznej, odpady gospodarcze, ścieki to tylko niektóre zagrożenia ekologiczne. Ich szkodliwość najbardziej odczuwają organizmy dzieci i młodzieży. Młode pokolenie staje wobec realnego zagrożenia biosferycznego C.Cekiera. Psychoprofilaktyka. s.25
w sytuacji drastycznego zachwiania bilansu tlenowego i innych pierwiastków dla życia i rozwoju człowieka. 11 Każdy człowiek od najwcześniejszych lat przebywa nie tylko w określonym, bardziej lub mniej dogodnym środowisku ekologicznym, lecz również rozwija się w konkretnych warunkach cywilizacyjnych, w mniej lub bardziej pozytywnych sytuacjach wychowawczych, w określonych kontaktach interpersonalnych. Już na poziomie rodziny, szkoły oraz różnych organizacji społecznych czy instytucji państwowych, z którymi się. styka w procesie rozwoju, nie zawsze młody człowiek ma możliwość zaspokajania podstawowych potrzeb i realizowania własnego modelu życia. Przyjmowanie określonych wartości, norm i celów może być wyraźnie narzucane przez ideologie, systemy państwowe. W procesie rozwoju i zaspokajania różnych potrzeb dziecko napotyka różne ograniczenia i braki, czysto czuje się zagrożone, T o zagrożenie może mieć różne źródła płynące miedzy innymi z ujemnych przejawów współczesnej cywilizacji technokratycznej i zdehumanizowanej w stosunkach miedzy ludzkich. W obecnej cywilizacji można zaobserwować, że im bardziej człowiek podbija świat i opanowuje przyrodę, rozwija technikę, tym bardziej czuje się zagrożony ze strony samego człowieka i tego co sam wyprodukował. Obecne pokolenie żyje w ustawicznej obawie o życie zagrożone wynalazkami, żyje w strachu przed gwałtem, utratą wolności, zniewoleniem. Im bardziej dorabia się tego. zęby mieć" dużo i dobrze, tym bardziej przestaje być" - być człowiekiem ceniącym sobie wartości humanistyczne. Cywilizacja współczesna proponuje młodzieży bardzo bogaty wybór wartości materialnych, konsumpcyjnych, w rezultacie czego miody człowiek może zbyt szybko i łatwo dużo mieć przestaje jednak być człowiekiem uczciwym, sprawiedliwym, wrażliwym na dobro, piękno, prawdę, wartości społeczne. W efekcie szybkiego dorabiania się osiąga to. czego pragnął, ale czuje się znudzony, wyizolowany, bo stracił kontakt z ludźmi na rzecz dóbr materialnych, żyjąc w ciągłym strachu i zagrożeniu, człowiek współczesny nabawił się nerwicy, którą K. Horney nazwala..nerwicą cywilizacyjną" XX wieku, l jest to najbardziej niebezpieczne zagrożenie dla dzieci i młodzieży obecnego pokolenia. Obecnie obserwuje się także nowe niebezpieczeństwa i nowe zagrożenia wobec dzieci i młodzieży źle pojęta wolność, kierowanie się w życiu modą i zasadą przyjemności a nie powinności, postawy roszczeniowe, a nade wszystko postawy konsumpcyjne, pogoń za J. Aleksandrowicz. H. Duda. U progu medycyny jutra. Warszawa 1988. s. 77. C Ce k i era. Psychoprofilaktyka... s. 28. K)
modną aparaturą nagłośnieniową, antenami satelitarnymi, zanik motywacji do nauki i pracy, Znaczna cześć młodzieży stawia żądania, wymagania, nie dając z. siebie nic lub niewiele. Zmieniły się także reguły dotyczące seksu. Odmienny jest w tej dziedzinie system wartości dzisiejszych nastolatków. Mają one też większa wiedzę i łatwiejszy dostęp zarówno do środków antykoncepcyjnych, jak i do zabiegu aborcji. Większy jest też ich lęk przed chorobami przenoszonymi drogą seksualną, jak opryszczka czy AIDS. Choć seks jest dziś o wiele łatwiejsza, może też całkiem dosłownie zabić. 13 Dzisiejsza młodzież ma przed sobą szerszy i bardziej skomplikowany wachlarz, wyborów niż ich rodzice w ich wieku, Gdy przymierzają do siebie nowe zachowania i wartości, muszą podejmować decyzje na temat używania narkotyków - decyzje, które często mają poważne konsekwencje. Starsze pokolenie podejmowało je w szkole średniej, gdy miało po piętnaście szesnaście lat. a dzisiejsza młodzież musi stawić czoło takim problemom już w podstawówce, gdy są dziesięciolatkami. To tylko niektóre z wielu zagrożeń ekologiczno - cywilizacyjnych stanowiących niebezpieczeństwo dla dzisiejszej młodzieży. 2.1.2. Zagrożenia w środowisku rodzinnym Pośród głównych determinantów sprzyjających rozprzestrzenianiu się zjawiska narkomanii należy wyróżnić wpływ czynnika rodzinnego. Jednym ze skutków industrializacji i urbanizacji jest niestabilność rodziny, zanikanie wpływu rodziców na dzieci oraz brak skutecznych form kontroli nad nimi. Dawna rodzina typu patriarchalnego, w której dominującą rolę odgrywał ojciec, była rodziną trwałą, liczną, wielopokoleniową, o silnych więziach, z dużym autorytetem ojca, zabezpieczającym byt materialny rodziny i troszczący się o jej potrzeby duchowe kulturalne, patriotyczne, religijne. Była to rodzina niezależna materialnie, często z własnym domem lub mieszkaniem, stałym miejscem pracy lub zamieszkania na własnej ojcowiźnie lub w warsztacie pracy. Rolę wychowawczą spełniali oboje rodzice, matka najczęściej nie pracowała poza domem zawodowo. Była opiekunką i stróżem ogniska domowego. Jednoczyła wszystkich członków rodziny. Symbolem tej rodziny było wspólne mieszkanie. K. Maxwell. Dzieci. alkohol, narkotyki. Gdańsk 2000. s. 44. A. Markiewicz. Środki odurzające a młodzież. Warszawa 1997, s. 70. l l
jedno światło centralne, wspólne posiłki przy jednym stole, przy którym omawiało się wszystkie bieżące sprawy. Dziś tego typu rodziny są już rzadkością. l? Współczesna rodzina jest z reguły nietrwała, rozbita lub zagrożona rozbiciem. Jest materialnie zależna od państwa i wielu instytucji, często bez własnego mieszkania, czasem i coraz częściej bez pracy. Jeżeli jest praca to najczęściej oboje małżonkowie pracują, nie mają czasu dla siebie, dla dzieci. Dom rodzinny traktowany jest jako hotel, do którego członkowie rodziny wpadają aby się przespać. Rodzice zapracowani w swoich instytucjach i organizacjach tracą autorytet u dzieci. Dzieci izolują się od rodziców, wyprowadzają się lub uciekają od nich. Więzi rodzinne są bardzo luźne, coraz częściej jest to rodzina skłócona. Ojciec nie liczy się już jako autorytet, matka też go nie ma. Często nazywa się taka rodzinę partnerską demokratyczna, ale najczęściej to jednak rządzą w niej dzieci (w tych rodzinach ma miejsce pajdokracja). Symbolem takiej rodziny są oddzielne pokoje, boczne kinkietowe oświetlenie, kąciki odizolowane, zamykane przed rodzicami, różne godziny pracy, już rzadkością jest wspólny stół. bo są stołówki i kawiarnie. W tej samej rodzinie coraz częściej obserwuje się odmienność postaw. W najbliższej rodzinie zanikają więzi: odwiedziny, wspólne spotkania, dialogi. Rodzice często na własną rodzinę przenoszą problemy środowiska pracy, w formie monologów rzucają sobie wzajemnie rozkazy, pretensje, żale, żyją nie miłością lecz nerwami. Dziecko ma swoją szkolę i też swoje problemy - nie lubi zdenerwowanych, kłócących się rodziców, woli środowisko kolegów, gdzie jest bardziej akceptowane. Pod byle pozorem ucieka z domu do rówieśników. Zapracowani rodzice nie maja czasu dla dzieci, unikają ich kłopotliwych pytań, a utracony autorytet usiłują wyegzekwować podporządkowaniem sobie dziecka. Wytworzyła się sytuacja rodziny nietrwałej, zależnej, ubogiej duchem, bez, dachu nad głową rodziny nieprzytulnej. skłóconej, z której każdy chce jak najszybciej odejść. Rodzina przestała być oazą. przystanią, do której zawsze chętnie się wraca i tęskni, gdy jej brak. Rodzina polska jest osłabiona. Słaba jest więź między małżonkami, luźne więzi między rodzicami i dziećmi. Powierzchowność kontaktów, rozwody, życie dla przyjemności, brak czasu na pogłębione kontakty w rodzinie, skłócenie prowadzą do poważnych zagrożeń takich, jak: alkoholizm, narkomania, przemoc. Najczęstszym zagrożeniem dla młodzieży w środowisku rodzinnym niewątpliwie są:.alkoholizm i prymitywizm w środowisku rodzinnym. Upadek autorytetu rodziców.
Praca zawodowa matek. Rozwody. Brak dostatecznych świadczeń opiekuńczo - wychowawczych ze strony rodziny. co w konsekwencji powodować będzie zwiększenie lic/by sierot społecznych. 2.1.3. Zagrożenia w środowisku szkolnym Dzisiejsza szkoła nie spełnia podstawowych zadań wychowawczych i dydaktycznych. Dziecko nie chodzi do szkoły, by się w niej uczyć, lecz by przechodzić z klasy do klasy, by realizować państwowy program nauczania. Najczęstsza przyczyna,, sięgania po narkotyki szkolnego jest: przez, uczniów, ze strony środowiska anonimowość ucznia i poczucie alienacji wywołane ogromnością szkól, co utrudnia proces socjalizacji. dwu trzyzmianowość pracy spowodowana przepełnieniem szkół. nadmierna liczba klas. za niski poziom wiedzy psychologiczno pedagogicznej wśród nauczycieli i wychowawców. szablonowe ocenianie ucznia nie uwzględniające wartości i konieczności zróżnicowań intelektualnych, psychicznych i fizycznych. bruk opieki indywidualnej często wiążącej się z. niedostateczną empatią kadry nauczycielskiej, niepowodzeniu szkolne m.in. spowodowane trudnościami w przyswajaniu wiedzy przekazywanej w sposób niemetodyczny, nie inspirujący do refleksji i nie motywujący do zatrzymania jej w pamięci. mała sieć poradni wychowawczo - zawodowych, które umożliwiłyby wczesne określanie lub wykrywanie trudności dziecka i pomogły w działaniach profilaklyczno reedukacyjnych. Jakie zagrożenie może spotkać dziecko w środowisku szkolnym? Już pierwsze przekroczenie progu szkolnego może być dla niego stresowym wydarzeniem, mającym wpływ na dalszy przebieg nauki. Nowe środowisko, oderwanie się od rodziców.
agresywni rówieśnicy czy niepotrzebnie wygórowane obowiązki szkolne powodują konflikty, ucieczkę w chorobę bądź utratę równowagi psychofizycznej. Lata szkolne to czasy szczególnie gwałtownego rozwoju ciała i psychiki dziecka. Pojawia się poczucie chaosu, wewnętrznego nieuporządkowania, lek przed własnymi emocjami. Dojrzewające ciało wysyła nieznane dotąd sygnały. Budzą się potrzeby związane z kontaktem z płcią przeciwną, nasila się chwiejność psychiczna, brak zrozumienia samego siebie. Klaruje się bunt przeciwko normom starszego pokolenia." Życie nieustannie niesie swoje zwiększające się wymagania. Trzeba przystosować się do prawidłowego funkcjonowania w rodzinie, zrozumieć swoich rodziców i ich wymagania, Zrozumieć rodzeństwo, akceptować jego prawa, dzielić obowiązki. Poza tym szkoła jest istnym poligonem doświadczalnym dla młodego pokolenia. Z tego punktu widzenia kadra pedagogiczna to zespól osób z innego pokolenia, stojących po przeciwnej stronie. Taka postawa oznacza brak zaufania, niepodejmowanie prób szczerego kontaktu, a nawet niemożność jakiegokolwiek kontaktu. Wtedy mogą zaistnieć ucieczki ze szkoły, Uczeń ma poczucie ciągłego zagrożenia ze strony przeciwnej, zmniejsza się poczucie własnej wartości, często wchodzi on w jawny konflikt z nauczycielem. Nauczyciele to także cala gama ważnych kontaktów, które rozwijają i prowadzą dziecko do dorosłości. Nauczyciel jawi się jako osoba godna zaufania, sprawiedliwa, kompetentna, pomocna w każdej sytuacji, rozumiejąca i uważna, a także konsekwentna w swoich działaniach. Takie kontakty wzmacniają wiarę w siebie, we własne możliwości. Ułatwiają adaptację w środowisku szkolnym, dają poczucie bezpieczeństwa i zaspakajają potrzebą kontaktu. Ale jeden bolesny zawód w kontakcie z cenionym nauczycielem może naznaczyć psychikę ucznia na cale życie. Ponieważ w szkole miody człowiek spędza jedną trzecią doby, styka się z dużą ilością osób. jest to miejsce, w którym najczęściej dokonuje wyborów. Nikt nie rodzi się z umiejętnością dokonywania trafnych wyborów: zdobywa się ją i udoskonala w.ciągu całego życia. Im więcej wiedzy, samoświadomości, doświadczenia, im jaśniej i szerzej określony jest cel. tym wybór jest trafniejszy. W wieku szkolnym umiejętności wybierania są nikle, wybory bardzo ważne, a ich skutki dalekosiężne, nierzadko ważą one na całym życiu, Zestresowany. nie mający
odpowiedniej wiedzy, nie akceptowany, nic mający szans na sprawdzenie się uczeń może dokonać niewłaściwego wyboru. W szkole uczeń podlega lekom i licznym stresom, a te sprzyjają sięganiu po narkotyki. 2.1.4. Zagrożenia w grupach rówieśniczych Kluczem do zrozumienia. jak nastolatek widzi siebie, jest spostrzeżenie, ze ma on zawsze poczucie niedopasowania - do rówieśników, do dorosłych. a nawet do własnego ciała. Jedną nogą w świecie dorosłych, a drugą w świecie dzieciństwa nastolatek jest istotą niejednoznaczną, nie mającą własnego miejsca. Aby się dopasować, większości nastolatków bardzo zależy na akceptacji rówieśników. Silna potrzeba takiej akceptacji wynika /. tego. ze nie odnaleźli jeszcze samych siebie. Czują, że aby ją uzyskać mus/ą się upodobnić do swoich rówieśników. Grupy rówieśnicze niosą ze sobą ryzyko. Jednak są też istotną i niekwestionowana częścią życia nastolatków. Dzięki takiej grupie mogą oni znaleźć odpowiedzi na pytania:..kim jestem, jakiego rodzaju osobą?", Co mogą robić dzieci w moim wieku?",..na co mnie stać?", Grupa rówieśnicza stanowi dla nastolatka oparcie. Daje mu przekonanie, że jest w porządku. Pomaga czuć się rozumianym. Pozwala mu zrozumieć siebie, obdarza poczuciem przynależności i świadomością, że nie jest sam. Grupa rówieśnic/a ukierunkowuje i stwarza odniesienia do identyfikacji. Pomaga tez nastolatkowi zweryfikować jego widzenie świata. Wewnątrz grupy nastolatek może wypróbować nowe role - początkującego fizyka e/y wiecznego..mięśniaka", punka czy studenta. Może przybierać różne imiona, spróbować nowych sposobów ubierania się czy czesania. Wewnątrz grupy nastolatek może wypróbować nową rolę bez konieczności przyjmowania jej na stale, zarówno rówieśnicy, jak i rodzice widzą raczej próby odcinania się od zależności okresu dzieciństwa niż poważne zobowiązania na przyszłość, ale rodzice najczęściej nie traktują ich na serio w przeciwieństwie do rówieśników. Grupy rówieśników pomagają nastolatkowi w trudnym przejść do odpowiedzialnego świata dorosłych. Jednak one same mogą stanowić poważne źródło stresów i konfliktów. Próbując odnaleźć własną tożsamość poza rodziną, nastolatek ryzykuje odrzucenie przez grupę. A starając się uwolnić od więzów rodzinnych, naraża się na usidlenie przez inny rodzaj
norm kontrolujących zachowania. Nastolatek musi walczyć z naturalna tyranią grupy -,.Potrzebujesz nas" - a także z silą pochodzącą z wyśmiania lub odrzucenia. gdy nie przestrzega norm grupy. A pierwsza i podstawowa norma brzmi:..nie wolno sic różnić od innych". Grupa rówieśnicza może być albo silą konstruktywna, pomagającą dziecku w dojrzewaniu ku dorosłości, albo silą destruktywną, zdrowe grupy po/walają nastolatkowi wyra/nie rozwinąć poczucie społecznej tożsamości po/a granicami rodziny. Stają się kontekstem różnych rodzajów aktywności związanych ze szkolą i szerszą społecznością. Członkowie zdrowych grup uczą się funkcjonować zgodnie z regułami i normami społecznymi. Niestety, grupy niezdrowe przedłużają pozostałe z dzieciństwa zależności emocjonalne, które zaczynają się manifestować w kategorycznej odmowie przystosowania się i w nadużywaniu alkoholu i narkotyków. Niezdrowe grupy rówieśnicze zachęcają do zachowań dewiacyjnych i anormalnych. Ich członkowie nazywani przegranymi", maja skłonności do kłopotów w szkole i w społeczności oraz do konfliktów z prawem. Grupy takie, zamiast stanowić istotną cześć procesu dojrzewania do dorosłości, utrudniają emancypacje nastolatka. 2.2. Przyczyny tkwiące w osobowości człowieka 2.2.1. Patologiczne cechy osobowości O bogactwie i skomplikowaniu struktury osobowości świadczy wzajemny wpływ i układ cech psychicznych i fizycznych, nasilenie oraz dynamika ich prawidłowego i patologicznego rozwoju. Badania wskazują, że niektóre z cech pogranicza normy i patologii mogą wprost lub pośrednio prowadzić do narkomanii. Jednym z takich znaczących sygnałów są objawy występujące już we wczesnym dzieciństwie (lek. poczucie krzywd i osamotnienia). Objawy te mogą się nasilić i kumulować w okresie dojrzewania. W rezultacie mogą sprawić, że odkrycie narkotyku stanie się sposobem pozwalającym redukować lek. Charakterystyczną cechą osobowości skłonnej do uzależnień jest znaczny brak zainteresowali społeczno kulturalnych i tendencja do postaw aspołecznych. Te negatywne postawy mogły ujawnić się już w dzieciństwie i pogłębić jeszcze bardziej w latach szkolnych.j.gawlik. W poszukiwaniu lepszego świata,,, Problemy Opiekuńczo Wychowawcze". 1996. nr 2. 16
w postaci niechęci do nauczycieli. sokoły. Brak stabilności emocjonalnej, agresja, infantylność uczuć świadczą o ukształtowaniu się- negatywnych postaw w sferze uczuciowej, co w konsekwencji może wy tworzyć potrzebę ucieczki w świat narkotyków. l i narkomanów stwierdza się nasilony poziom konfliktów. Najbardziej newralgicznym obszarem okazała się kategoria obejmująca obraz, samego siebie. Większość uzależnionej młodzieży cechował negatywny stosunek do siebie już wtedy, gdy jeszcze nie miała kontaktu z narkotykami, Zaburzony wizerunek własnej osoby oraz. pesymistyczna postawa wobec przyszłości przyczyniają się w znacznym stopniu do zaburzeń w zachowaniu. Młodzież ta również odznacza się niskim poziomem wiary we własne możliwości. Osobom tym często towarzyszy lek wynikający z braku zaufania do siebie prostu życia, ludzi, siebie, przyszłości. i własnych uzdolnień. Oni boją się po Przekonanie o braku perspektyw w życiu to jedna z głównych właściwości osobowości determinująca narkomanie. Negatywne postawy wobec samego siebie pogłębiają sytuacje konfliktowe. co może ujawnić się w zaburzeniach w kontaktach interpersonalnych oraz w postrzeganiu.własnej osoby. Niski poczucie własnej wartości powoduje, ze młodzież łatwo rezygnuje z walki i w ten sposób pogłębia się jej niezadowolenie z siebie. Silne napięcie emocjonalne towarzyszące konfliktom młodzież próbuje rozładować za pomocą środków odurzających. Oczywiście narkotyki nie likwidują konfliktów lecz je jeszcze bardziej pogłębiają, dając jedynie chwilową ulgę. 2.2.2. Lękliwość i nieufność U bardzo wielu osób. które uzależniły się od narkotyków w wieku 18-22 lat można stwierdzić bardzo wysoki poziom neurotyczności. Wyrażał się on między innymi w takich objawach, jak: nieufność, niepokój, niezrównoważenie emocjonalne, wysokie napięcie wewnętrzne. Narkotyk w tych wypadkach miał uwalniać od napięcia i frustracji. Osoby o tak zwanej osobowości skłonnej uzależnień charakteryzowała mała tolerancja na frustrację. Młodzież ta miała wysokie aspiracje, ale niestety mniejsza chęć do ich realizacji. Niezdolność do wysiłku i brak umiejętności rozwiązywania problemów powodują uciekanie w uzależnienie." Innym źródłem niepokoju narkomanów może być niezrównoważenie emocjonalne, przejawiające się niedojrzałością,, lękliwością, niecierpliwością i wrażliwą wyobraźnią. Brak
zainteresowania ze strony otoczenia. Przy potrzebie współczucia, uznania i akceptacji u dorastającej młodzieży powoduje stany napięcia ujawniające się drażliwością. Trzecim źródłem neurotycznego niepokoju jest nieufność. Osoby nieufne mają skłonność do trzymania się na uboczu, pragną być samowystarczalne, są nadmiernie krytyczne, niekiedy nawet agresywne. Przyczyn swojego własnego niepowodzenia w życiu szukają u innych ludzi. Silna potrzeba samorealizacji przy jednoczesnym braku podejmowania aktywności w celu zaspokojenia tej potrzeby sprawiają, ze młodzież postrzega własna rodzinę jako źródło wszelkich porażek. Z tego wynikają negatywne postawy wobec osób najbliższych. Do osobowościowych uwarunkowań zwiększających ryzyko uzależnienia można zaliczyć także ekscentryczność, niekonwencjonalność oraz przyjmowanie wszystkiego z rezerwą. Dorastająca młodzież jest w okresie tworzenia się i umacniania bardziej trwałych struktur osobowości. Stopień integracji osobowości wiąże się ze zdolnością do efektywnego zmniejszania napięcia psychicznego. Osobowość dobrze zintegrowana radzi sobie z wewnętrzny mi i zewnętrznymi czynnikami wywołującymi dyskomfort psychiczny, korzystając z mechanizmów obronnych oraz zachowań społecznie aprobowanych. Natomiast osobowość słabo zintegrowaną sytuacje trudne wyprowadzają ze stanu równowagi, której przywrócenie jest jednocześnie o wiele trudniejsze, Taka osobowość w skomplikowanych sytuacjach życiowych potrzebuje sztucznej ulgi. Potrzeba la jest tym silniejsza, im głębsza est dezorganizacja osobowości. 2.2.3. Utrata sensu życia Narkotyki usuwają przykry dla młodzieży stan napięcia emocjonalnego. Traktują je jako substytut, który rozwala odprężyć się i uzyskać dobry humor. Charakterystyczną cechą młodych ludzi sięgających po narkotyki jest wysoki stopień marzycielstwa oraz duża rozbieżność między tym. jakimi chcieliby być a jakimi są w rzeczywistości. Taki stan może powodować chęć ucieczki w świat narkotycznych wizji. 21 Chyba największym determinantom osobowościowym narkomanii u młodzieży jest brak poczucia sensu życia i brak sprecyzowanych wartości i celów w życiu. Wielu narkomanów cechuje pozytywna postawa wobec różnych wartości i celów, jednak bez woli 40.
ich realizowania. Największym pragnieniem osób uzależnionych jest mieć nieograniczoną swobodę. U młodzieży skłonnej do uzależnień można zaobserwować postawę rezygnacji wobec życia i przyszłości, apatię, poczucie pustki i zagubienia. Ocenianie życia jako bezcelowego staje się podstawą uznania swego życia za przegrane, szare bez szans znalezienia w nim sensu. Jedyną iluzoryczną nadzieją znalezienia w nim sensu stwarzają narkotyki. Poczucie sensu życia w dużej mierze zależy od przyjętej hierarchii wartości, Jeżeli młodzież za najważniejszą wartość uznaje zabawę, brak powinności i beztroskę, to w wielu przypadkach sprzyja to tworzeniu się klimatu uzależnienia lub wprost prowadziło do narkomanii. Pustka egzystencjonalna i zagubienie to bardzo ważny czynnik przyczyniający się do sięgania po narkotyki.