Organizacja żywienia w warszawskich szkołach podstawowych Raport z badania 2011

Organizacja żywienia w warszawskich szkołach podstawowych Raport z badania 2011 Opracowanie: dr inż. Czarniecka-Skubina Ewa Badania wykonali studenci Koła Naukowego Żywności i Żywienia, Wydział Nauk o Żywieniu Człowieka i Konsumpcji, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Bień Aleksander, Borowska Ewelina, Dróżdż Kamil, Grabowski Łukasz, Komendowska Małgorzata, Kruk Karolina, Leśniewska Małgorzata, Łyżwa Anna, Mróz Maciej, Niksa Katarzyna, Piotrkowicz Katarzyna, Poręcka Karolina, Sekuła Marcin, Siomek Katarzyna, Szczepańska Agnieszka, Śliwa Judyta, Tortyna Paulina, Wdowicka Ewa, Wieczorek Izabella, Wojtal Sonia, Zdun Natalia Warszawa 2011

Spis treści: 1. Informacja o projekcie badawczym 2. Wnioski i rekomendacje 3. Wyniki badania 3.1. Przerwy śniadaniowe - liczba przerw śniadaniowych w szkołach - czas trwania przerw śniadaniowych - wspólne śniadania uczniów z nauczycielami 3.2. Przerwy obiadowe - liczba przerw obiadowych - czas trwania głównej przerwy obiadowej 3.3. Szkolne zaplecze gastronomiczne - kuchnia szkolna i jej personel - stołówka szkolna 3.4. Koszt posiłków w szkołach podstawowych - średni koszt śniadań w szkołach - średni koszt obiadów w szkołach 3.5. Dożywianie - posiłki oferowane w ramach dożywiania - liczba uczniów korzystających z dożywiania - napoje oferowane uczniom bezpłatnie 3.6. Sklepik szkolny - zasady organizacji sklepiku i nadzór nad asortymentem dostępnych produktów - produkty dostępne w sklepiku szkolnym 3.7. Automaty 3.8. Edukacja żywieniowa - programy zewnętrzne realizowane przez szkoły w ramach edukacji z zakresu zasad prawidłowego żywienia i aktywności fizycznej - edukacja personelu zajmującego się żywieniem w szkołach. 4. Podsumowanie

Informacja o projekcie badawczym (1/2) Badanie dotyczące organizacji żywienia w warszawskich szkołach podstawowych zostało zrealizowane w maju i czerwcu 2011, przez studentów Koła Naukowego Żywności i Żywienia, Wydziału Nauk o Żywieniu Człowieka i Konsumpcji SGGW w Warszawie. Badanie przeprowadzono na zlecenie Urzędu Miasta Warszawy w ramach kampanii Wiem, co jem. Celem badania była analiza organizacji żywienia w warszawskich szkołach podstawowych z uwzględnieniem możliwości przygotowania i serwowania posiłków, przestrzegania przez szkoły zasad prawidłowego żywienia oraz działań podejmowanych na rzecz promocji zdrowego stylu życia. Badanie zrealizowano metodą wywiadu bezpośredniego z wykorzystaniem specjalnie opracowanej w tym celu ankiety. Na przeprowadzenie ankiety zgodę wyraziło 168 ze 172 publicznych, warszawskich szkół podstawowych, w tym: 7 szkół podstawowych z Bemowa (z 7 zlokalizowanych na terenie dzielnicy, zaproszonych do udziału w badaniach), 10 szkół podstawowych z Białołęki (z 10), 14 szkół podstawowych z Bielan (z 14), 23 szkoły podstawowe z Mokotowa (z 23), 6 szkół podstawowych z Ochoty (z 8), 15 szkół podstawowych z Pragi Południe (z 15), 5 szkół podstawowych z Pragi Północ (z 5), 3 szkoły podstawowe z Rembertowa (z 3), 13 szkół podstawowych ze Śródmieścia (z 14), 11 szkół podstawowych z Targówka (z 11), 4 szkoły podstawowe z Ursusa (z 4), 15 szkół podstawowych z Ursynowa (z 15), 11 szkół podstawowych z dzielnicy Wawer (z 11), 4 szkoły podstawowe z Wesołej (z 4), 4 szkoły podstawowe z Wilanowa (z 4), 5 szkół podstawowych z dzielnicy Włochy (z 5), 13 szkół podstawowych z Woli (z 14) oraz 4 szkoły podstawowe z Żoliborza (z 4). Na przeprowadzenie badania nie wyrazili zgody Dyrektorzy dwóch szkół w dzielnicy Ochota. W badaniu nie uczestniczyły również dwie szkoły działające przy szpitalach: w Śródmieściu przy szpitalu na ul. Litewskiej i na Woli przy Dziecięcym szpitalu klinicznym. Szkoły działające w szpitalach nie prowadzą własnego działu żywienia. 3

Informacja o projekcie badawczym (2/2) Ankiety wypełniali, przeszkoleni w prowadzeniu wywiadu, członkowie Koła Naukowego Żywności i Żywienia Wydziału Nauk o Żywieniu Człowieka i Konsumpcji, Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, na podstawie odpowiedzi dyrekcji, intendentów, kucharek, ajentów oraz własnych spostrzeżeń. W pytaniach poruszono kwestię przerw śniadaniowych i obiadowych; organizacji spożywania posiłków w szkole; wyposażenia szkolnej kuchni; rodzaju i cen posiłków, które uczniowie mogli kupić w szkole; dożywiania; asortymentu produktów spożywczych oferowanych w sklepiku szkolnym; programów z zakresu prawidłowego żywienia kierowanych do uczniów oraz doskonalenia zawodowego osób opracowujących jadłospisy i osób przygotowujących posiłki. 4

Wnioski i rekomendacje (1/2) Na podstawie przeprowadzonych badań stwierdzono, że: 1. Organizacja wyżywienia w warszawskich szkołach podstawowych z roku na rok poprawia się. W większości badanych szkół posiłki były przygotowywane w szkolnych kuchniach (w 157 szkołach), tylko w 11 szkołach posiłki dostarczał zewnętrzny dostawca, co wiązało się ze wzrostem cen dostarczanych posiłków. Szkolne zaplecze gastronomiczne jest coraz lepiej wyposażone, ale 51 szkół zgłosiło potrzeby w zakresie remontów i nowego wyposażenia do kuchni. Personel rozumie potrzebę podnoszenia kwalifikacji i zdobywania nowej wiedzy i w miarę możliwości korzysta z organizowanych szkoleń, warsztatów, kursów. 2. W większości szkół zorganizowane jest dożywianie dla dzieci najbardziej potrzebujących, najczęściej są to posiłki obiadowe. Tu niezbędna jest obserwacja dzieci przez nauczycieli, czy te najbardziej potrzebujące dostają do szkoły śniadania, czy może są głodne do czasu obiadu. Dyskretna obserwacja i wyczuwanie potrzeb dziecka w tym zakresie jest bardzo ważne. Wspólne spożywanie posiłków z nauczycielem w oddziałach przedszkolnych i w klasach I-III może w tym pomóc, chociaż oczywiście jest dodatkowym obciążeniem dla nauczycieli. W 139 szkołach uczniowie spożywali wspólne śniadania z nauczycielem. 3. W znacznej liczbie (w 94 na 168 badanych) szkół podstawowych zorganizowano tylko 1 przerwę śniadaniową, a w 8 w ogóle nie było przerwy śniadaniowej. Natomiast w 24 szkołach była tylko 1 przerwa obiadowa, a w jednej ze szkół w ogóle nie zorganizowano dłuższej przerwy na zjedzenie obiadu. Zbyt krótki czas na spożycie śniadania stwierdzono w 4 szkołach, natomiast na spożycie obiadu w 3 szkołach. W szkołach powinno się pomyśleć o kilku dłuższych przerwach na spokojne spożycie posiłku zarówno tego oferowanego w stołówce, jak i przynoszonego z domu. Jest to ważne zarówno dla młodszych dzieci, które w tym czasie można też edukować w zakresie kultury zachowania przy stole, nawyków higienicznych i żywieniowych, jak i dla uczniów klas IV-VI. Młodzież w klasach starszych zazwyczaj nie chce już spożywać obiadów w stołówce, a część osób, zwłaszcza dziewczęta odchudza się. Wyjaśnienie im, że odchudzanie to nie tylko ograniczenie spożycia, ale też właściwe rozłożenie porcji żywieniowej w ciągu dnia pomoże w kształtowaniu właściwych nawyków żywieniowych. 4. Ceny posiłków sprzedawanych w badanych szkołach podstawowych są bardzo zróżnicowane. Różnice te dotyczyły cen śniadań (0,60-5,60 zł), obiadów (3-10 zł), podwieczorków (0,50-4,90 zł), jak i cen kanapek w sklepikach szkolnych (od 1,50 zł do powyżej 3,50 zł).

Wnioski i rekomendacje (2/2) 5. W większości szkół (160) oferowano bezpłatny napój. Była to woda lub mleko, rzadziej kompot, napoje, soki itp. Wydaje się, że w porozumieniu z radami rodziców, działającymi przy szkołach dobrze byłoby podjąć decyzję o wprowadzeniu bezpłatnej wody dla dzieci we wszystkich szkołach. Picie odpowiedniej ilości napojów w ciągu dnia ma również istotne znaczenie z punktu widzenia prawidłowego odżywiania. 6. Problemem wciąż są sklepiki szkolne (funkcjonowały w 107 szkołach na 168 biorących udział w badaniu), które muszą podlegać większej kontroli pod względem asortymentu. Niestety kanapki oferowane w sklepikach są zbyt drogie, a w asortymencie sklepików wciąż są produkty, które z żywieniowego punktu widzenia lepiej byłoby usunąć, takie jak: słodycze, słone przekąski, dania typu fast food, napoje gazowane, lody. Szkoda też, że prawie 1/3 szkół podstawowych zdecydowała się na wprowadzenie automatów z produktami spożywczymi o niskiej wartości żywieniowej. 7. Korzystne jest natomiast duże zainteresowanie programami z zakresu prawidłowego żywienia i aktywności fizycznej, które są realizowane w większości szkół (w 164 na 168 badanych). Wykorzystywane są tu zarówno programy zewnętrzne, jak i własne, opracowywane przez szkoły. Tylko stała edukacja z zakresu żywienia i aktywności fizycznej może przynieść efekty w przyszłości i skorygować ewentualne błędne zwyczaje żywieniowe i zachowania wyniesione z domów. Edukacja zdrowotna dzieci powinna być rozpatrywana, jako długofalowa inwestycja w zdrowe społeczeństwo. 8. Dowiedzione jest, że zachowania żywieniowe nabyte w dzieciństwie i młodości zazwyczaj powielane są w życiu dorosłym. Stwierdzono ich ścisły związek z nawykami wyniesionymi i utrwalonymi w domu. Wszelkie nieprawidłowości w tym zakresie należy korygować już u młodzieży szkolnej, gdyż wadliwy sposób żywienia powoduje opóźnienia w rozwoju fizjologicznym, ogranicza aktywność psychofizyczną ucznia, obniża zdolność uczenia się i koncentracji uwagi. Nieprawidłowe zachowania żywieniowe są również główną przyczyną nadwagi i otyłości prostej u młodzieży. Szkoła jest poza rodziną środowiskiem wychowawczym. Można w niej w ramach zajęć lekcyjnych i przekazywanej na nich wiedzy żywieniowej, a także poprzez posiłki oferowane w stołówce szkolnej i sklepiku szkolnym oddziaływać na zachowania żywieniowe. 6

Wyniki badania - przerwy śniadaniowe

Liczba przerw śniadaniowych W większości warszawskich szkół podstawowych (w 160 na 168 biorących udział w badaniu) zorganizowano przerwy śniadaniowe, podczas których uczniowie mogli spożyć posiłek. W znacznej liczbie badanych szkół podstawowych na zjedzenie śniadania przewidziana była jedna (w 94 na 168 biorących udział w badaniu) lub dwie przerwy (w 51) rysunek 1. Niestety aż w 8 szkołach nie było w ogóle dłuższej przerwy na zjedzenie prze uczniów śniadania. Analiza wyników pod kątem liczby przerw śniadaniowych w szkole wskazuje, że w dzielnicach: Bemowo, Praga Płn., Rembertów, Śródmieście, Targówek, Ursynów i Ursus zaplanowano w szkołach więcej przerw śniadaniowych. Jest to korzystne, zwłaszcza dla dzieci, które nie korzystają w szkole z obiadów. 10 51 5 8 Jedna Rys. 1. Liczba przerw śniadaniowych w szkołach podstawowych, n=168 (liczba szkół podstawowych biorących udział w badaniu) 94 Dwie Trzy Więcej niż trzy Nie ma przerwy śniadaniowej 8

Czas trwania przerw śniadaniowych w badanych szkołach Przerwa śniadaniowa w badanych szkołach trwała 10-14 minut (w 79 szkołach) lub 15-19 minut (w 55 szkołach). Tylko w 4 szkołach czas trwania przerwy był krótszy niż 10 minut, co nie pozwala na zjedzenie śniadania w warunkach komfortowych, zwłaszcza w klasach 4-6, które zmieniają w ciągu dnia kilkakrotnie sale lekcyjne. W czterech szkołach czas trwania przerwy śniadaniowej był uzależniony od wieku dzieci i w klasach 0, wydłużano go nawet do 30 minut. Wydaje się, że jest to czas wystarczający na zjedzenie II śniadania. Czas trwania przerwy nie był zależny od dzielnicy. 18 55 4 8 4 79 5-9 minut 10-14 minut 15-19 minut 20-25 minut Inne Brak danych Rys. 2. Czas trwania przerw śniadaniowych w szkołach podstawowych, n=168 (liczba szkół podstawowych biorących udział w badaniu) 9

Wspólne śniadania uczniów z nauczycielem w badanych szkołach W większości szkół były organizowane wspólne śniadania uczniów z nauczycielem (w 139 szkołach). Zwykle dotyczyło to uczniów młodszych klas (I-III) i oddziałów przedszkolnych, ale w 49 szkołach śniadania uczniów z nauczycielem organizowane były dla wszystkich klas, zależało to wyłącznie od nauczycieli. W 28 szkołach nie były organizowane wspólne śniadania z nauczycielami. Jest to sytuacja nieprawidłowa, gdyż uczniowie młodszych klas lepiej, żeby spożywali śniadanie wspólnie z nauczycielem, który dopilnuje aby zjedli posiłek, ale też zwróci uwagę na to, co uczniowie otrzymują z domu na II śniadanie i czy w ogóle jedzą ten posiłek. Regularne spożywanie przez uczniów śniadań jest bardzo ważne, z uwagi na niskie stężenie glukozy we krwi po nocnej przerwie, co wpływa na samopoczucie, procesy poznawcze, ale również na zdolność do wykonywania wysiłku sportowego na zajęciach wychowania fizycznego. Dlatego istotne jest aby zwracać uwagę w szkole na spożywanie drugiego śniadania, zwłaszcza, że uczniowie spędzają w szkole wiele godzin. Prawidłowe wykorzystanie składników pokarmowych przez człowieka ma miejsce wówczas, gdy posiłki są właściwie rozłożone w ciągu dnia. Nie spożywanie przez uczniów śniadań może powodować obniżenie wydolności fizycznej i umysłowej oraz wpływać na złe samopoczucie. Śniadanie należy traktować jako część zdrowej diety i stylu życia. Według wielu badań dzieci w wieku szkolnym, które opuszczały pierwsze śniadanie cechowało niższe dobowe spożycie energii, białka, witamin i składników mineralnych, dlatego też ważne jest aby zwrócić uwagę na spożycie przez uczniów przynajmniej drugiego śniadania w szkole. 49 28 1 90 Tak, dla uczniów wybranych klas Tak, dla uczniów wszystkich klas Nie Brak danych Rys. 3. Wspólne śniadania uczniów z nauczycielem w badanych szkołach podstawowych, n=168 (liczba szkół podstawowych biorących udział w badaniu) 10

Wyniki badania - przerwy obiadowe

Liczba przerw obiadowych W badanych placówkach oświatowych były zazwyczaj organizowane dwie (w 82 badanych szkołach) lub trzy przerwy obiadowe (w 44 szkołach), a nawet więcej niż trzy (w 17 szkołach) rysunek 4. Tylko w jednej szkole nie zaplanowano przerwy obiadowej. Liczba przerw obiadowych uzależniona była od liczby miejsc dla uczniów w stołówkach, jak również liczby personelu zatrudnionego w stołówkach. W tej kwestii praca badanych stołówek wydaje się być zorganizowana poprawnie i nie stwierdzono dużych kolejek podczas wydawania posiłków obiadowych. 44 17 1 24 82 Jedna Dwie Trzy Więcej niż trzy Nie ma przerwy obiadowej Rys. 4. Liczba przerw obiadowych w szkołach podstawowych, n=168 (liczba szkół podstawowych biorących udział w badaniu) 12

Czas trwania przerw obiadowych W większości szkół (110 szkół) czas trwania przerwy obiadowej był wystarczający i wynosił od 20 do 30 minut rysunek 5. Krótszy czas trwania przerwy obiadowej 10 do 14 minut przewidziano w 3 szkołach i 15-19 minut w 49 szkołach. Jest to jednak zbyt krótko, gdyż należy uwzględnić, że uczeń musi najpierw odebrać posiłek z okienka, znaleźć wolny stolik i dopiero przystępuje do konsumpcji posiłku, co zwłaszcza w klasach młodszych jest dla uczniów trudne. 101 9 5 1 3 49 10-14 minut 15-19 minut 20-24 minut 25-29 minut 30 minut lub więcej Brak danych Rys. 5. Czas trwania przerw obiadowych w szkołach podstawowych, n=168 (liczba szkół podstawowych biorących udział w badaniu) 13

Wyniki badania - szkolne zaplecze gastronomiczne

Organizacja posiłków w badanych szkołach W większości badanych szkół posiłki były przygotowywane w szkolnych kuchniach (w 157 szkołach) rysunek 6. W niektórych dzielnicach (Bemowo, Bielany, Mokotów, Praga Płd., Praga Płn., Rembertów, Śródmieście, Wawer, Wesoła, Wilanów, Włochy, Żoliborz) wszystkie szkoły w dzielnicy posiadały własne stołówki. W 11 szkołach posiłki były przygotowywane przez zewnętrznego dostawcę. W części szkół (11) kuchnia jest wspólna z gimnazjum lub przedszkolem bądź posiłki przygotowuje ajent w kuchni szkolnej. W Ursusie jako jedynej dzielnicy, we wszystkich szkołach posiłki przygotowywali zewnętrzni dostawcy. W Białołęce połowa szkół była objęta dostawami posiłków z zewnątrz. W tym przypadku istotna jest kontrola jakości posiłków, gdyż transport żywności przebiegający w nieprawidłowych warunkach może wpływać na jakość i bezpieczeństwo zdrowotne serwowanej żywności. 10 11 Szkolna kuchnia Zewnętrzny dostawca 147 Inne osoby Rys. 6. Organizacja posiłków w badanych szkołach podstawowych, n=168 (liczba szkół podstawowych biorących udział w badaniu) 15

Organizacja posiłków w badanych szkołach Personel Na pytanie o liczbę etatów w stołówce, odpowiedzi udzieliło 165 szkół. W stołówkach było zatrudnionych od 2 do 12 osób (średnio 4 osoby). W wielu stołówkach są to też niepełne etaty.. Liczba miejsc w stołówkach Liczba miejsc w stołówkach wynosiła od 32 do 150, średnio 60 miejsc. Z posiłków w stołówkach korzystało od 12 do 470 uczniów miesięcznie. W 95 szkołach oferowane były śniadania i podwieczorki. Przy znacznej liczbie wydawanych posiłków dlatego tak ważne jest aby było kilka przerw obiadowych. Liczbę i długość przerw powinno się dostosować indywidualnie do każdej szkoły, uwzględniając liczbę miejsc w stołówce i liczbę wydawanych posiłków, tak aby każdy uczeń mógł zjeść ten ważny posiłek w ciągu dnia w warunkach komfortowych. 16

Wyposażenie kuchni stołówek szkolnych w szkołach podstawowych Zapytano czy w szkołach jest odpowiednie wyposażenie do właściwego przygotowania i organizacji posiłków. W 53 szkołach podstawowych (rys. 7) określono, że są potrzeby w tym zakresie, ale jedynie 51 szkół przedstawiło te potrzeby, w 2 szkołach nie zostały one uszczegółowione. Najwięcej zastrzeżeń, co do wyposażenia stołówek zgłoszono w dzielnicy Mokotów, aż 12 szkół na 23, w dzielnicy Bielany 5 szkół na 14 z tej dzielnicy oraz w dzielnicach Śródmieście i Ursynów. Według osób uczestniczących w badaniu, wiele stołówek (20 placówek) wymaga remontu bądź modernizacji, a w szczególności dotyczy to pomieszczeń kuchennych, zwłaszcza tych, w których jest problem z układem funkcjonalnym, tj. z krzyżowaniem się dróg czystych i brudnych. W tym wypadku nie są spełnione wymagania sanitarno-higieniczne dla placówek żywienia zbiorowego. Dlatego też remonty i poprawa układu funkcjonalnego w tych placówkach są sprawą priorytetową. Zgłaszano ponadto, że wyposażenie jest niewystarczające lub przestarzałe. Najwięcej potrzeb jest w zakresie sprzętu zmechanizowanego, który usprawniłby pracę, rzadziej zgłaszano potrzeby w zakresie umeblowania czy drobnego sprzętu, na który prawdopodobnie łatwiej jest wygospodarować w szkole pieniądze w miarę potrzeb. 53 115 Rys. 7. Ocena wyposażenia w kuchni szkolnej, n=168 (liczba szkół podstawowych biorących udział w badaniu) tak nie 17

Wyposażenie kuchni stołówek szkolnych 1 2 1 1 3 2 4 5 4 9 20 20 5 5 3 remont kuchni i modernizacja wentylacja lub klimatyzacja meble kuchenne wymiana sprzętu na nowy piec konwekcyjno-parowy patelnie elektryczne chłodnie zmywarka taborety grzewcze frytownica kuter, wilk kuchnia gazowa bemar kotły warzelne sprzętu AGD Najbardziej potrzebny wydaje się piec konwekcyjno-parowy. Potrzebę zakupu tego urządzenia zgłosiło aż 20 szkół. Piec pozwoliłby na zwiększenie wydajności stołówek i wygodę w zakresie przygotowania posiłków. Należy podkreślić, że zazwyczaj personel stołówek nie jest zbyt liczny w stosunku do liczby przygotowywanych posiłków. Jest to urządzenie, w którym można przygotowywać różne dania równocześnie. Pozwoliłby to też na przygotowanie bardziej prozdrowotnych posiłków. Jak wskazują badania naukowe przygotowanie potraw w piecu konwekcyjno-parowym pozwala na lepsze zachowanie składników odżywczych i lepszą jakość sensoryczną. Jest on też dobry do podgrzewania posiłku. Zastąpiłby, więc różne urządzenia, zwłaszcza kuchenki mikrofalowe czasami stosowane do podgrzewania posiłków dla dzieci, co budzi zastrzeżenia rodziców, co do tej metody. Zaletą pieca konwekcyjnoparowego jest to, że bez względu na jego wydajność zajmuje on tyle samo powierzchni w kuchni. Rys. 8. Potrzeby szkół podstawowych w zakresie wyposażenia kuchni szkolnej, n=51 (liczba szkół podstawowych, w których zgłoszono braki wyposażenia) 18

Stołówka szkolna - Rodzaj posiłków możliwych do zakupu w badanych szkołach W badanych szkołach dla dzieci z oddziału przedszkolnego przygotowywane były śniadania, obiady, podwieczorki. Rodzaj oferowanych posiłków zależał od zapotrzebowania w danej szkole i od wieku uczniów (rysunek 9). Dla oddziałów przedszkolnych we wszystkich 154 szkołach posiadających oddziały przedszkolne, oferowane były obiady. Natomiast liczba szkół, w których oferowane były śniadania i podwieczorki jest mniejsza, odpowiednio 102 i 105 szkół. Wynika to prawdopodobnie z mniejszego zainteresowania rodziców zakupem tych posiłków. Dobrze, że w większości szkół jest to pełna oferta wyżywienia, z której mogą skorzystać rodzice zostawiający swoje dzieci od 7 rano w szkole do późnych godzin popołudniowych. Nie ma oddziału przedszkolnego żaden Inne (gorący napój, II śniadanie, deser) podwieczorki obiady śniadania 0 5 14 105 102 0 50 100 150 149 Rys. 9. Rodzaj posiłków dla oddziału przedszkolnego możliwych do zakupu w badanych szkołach podstawowych, n=168 (liczba szkół podstawowych biorących udział w badaniu) 19

Stołówka szkolna - Rodzaj posiłków możliwych do zakupu w badanych szkołach Dla klas I-VI oferta w badanych szkołach podstawowych obejmowała głównie obiady. Śniadania i podwieczorki były oferowane rzadziej, odpowiednio w 32 i 40 szkołach (rys. 10). W 6 szkołach można było kupić kanapki, deser, napoje. Tylko w jednej szkole nie było możliwości zakupu żadnego posiłku. żadne Inne (kanapki, deser, napoje) podwieczorki obiady śniadania 1 6 40 167 32 0 50 100 150 200 Rys. 10. Rodzaj posiłków dla klas I-VI możliwych do zakupu w badanych szkołach podstawowych, n=168 (liczba szkół podstawowych biorących udział w badaniu) 20

Wyniki badania koszt posiłków w szkołach podstawowych

Ceny posiłków w badanych szkołach Ceny śniadań w badanych szkołach wahają się w granicach 0,6-5,6 zł, obiadów 3-10 zł, podwieczorków 0,5-4,9 zł oraz innych posiłków 1-7 zł (tabela 1). Tabela 1. Ceny posiłków w badanych szkołach podstawowych, n=168 (liczba szkół podstawowych biorących udział w badaniu) Rodzaj posiłku Liczba szkół Średnia cena (zł ) Zakres cen zł (min. max.) śniadanie 96 1,99 0,6 5,6 obiad 168 5,36 3-10 podwieczorek 96 1,61 0,5 4,9 inne 7 4 1-7 Analiza uzyskanych wyników w poszczególnych dzielnicach Warszawy wskazała, że ceny posiłków pomiędzy dzielnicami różnią się. Najdroższe śniadania oferowane były w dzielnicy Białołęka (średnio 2,35 zł) i Wawer (średnio 2,56 zł). Najtańsze śniadania były oferowane w dzielnicach Targówek, Wola i Wilanów, Mokotów (odpowiednio średnio 1,70 zł; 1,71 zł; 1,83 zł; 1,82 zł). Najdroższe obiady były oferowane w dzielnicach Ursus (średnio 7,65 zł) i Białołęka (średnio 6,47 zł), najtańsze w dzielnicach Rembertów i Wesoła (średnio 3,83 zł). W wielu dzielnicach (Bemowo, Praga Płd., Wawer, Włochy) kosztowały niewiele więcej średnio 3,89-4,36 zł. Najtańsze podwieczorki były oferowane w dzielnicy Mokotów (średnio 1,30 zł), najdroższe w dzielnicy Wawer (średnio 2,47 zł). Ceny podwieczorków we wszystkich warszawskich szkołach podstawowych mieściły się w przedziale 1,30-2,47 zł. 22

Wyniki badania dożywianie

Posiłki zapewniane uczniom przez szkołę w ramach dożywienia W badanych szkołach w ramach dożywiania (rys. 11) zapewniane były uczniom śniadania (55 szkół), obiady (162 szkoły), podwieczorki (48 szkół) i inne (9 szkół). Wśród innych posiłków wymieniano: mleko, kanapki, zapiekanki lub trzy posiłki. Dożywianie w formie śniadań realizowały 43 szkoły, a w formie drugich śniadań 31 szkół. W badanych szkołach dożywianiem w formie śniadań objętych było od 1 do 224 uczniów, zależnie od szkoły. Z dożywiania w formie drugiego śniadania korzystało od 1 do 144 uczniów, zależnie od szkoły. Z dożywiania w formie śniadań i II śniadań najwięcej dzieci korzystało w dzielnicy Wola. Z drugich śniadań najwięcej korzystało dzieci z dzielnicy Bemowo, a z pierwszych śniadań z dzielnicy Wawer. 9 1 48 55 Śniadania obiady podwieczorki 162 inne żadne Rys. 11. Posiłki zapewniane uczniom przez szkołę w ramach dożywiania, n=168 (liczba szkół podstawowych biorących udział w badaniu) 24

Posiłki zapewniane uczniom przez szkołę w ramach dożywienia W większości dzielnic w ramach dożywiania oferowane były obiady (tylko w 6 szkołach nie było tego posiłku). Dożywianie w formie obiadów realizowało 162 szkoły. Dożywianiem w tej formie objętych było od 2 do 580 uczniów zależnie od szkoły. Z dożywiania w formie obiadów najczęściej korzystały dzieci z dzielnic Praga Północ, Praga Południe oraz Wola. Z tej formy dożywiania korzystało najmniej dzieci z dzielnicy Wilanów. Dożywianie w innej formie niż śniadania, II śniadania i obiady realizowały 24 szkoły. Z innych posiłków korzystało od 1 do 15 uczniów, zależnie od szkoły. Stosunkowo najczęściej z tej formy dożywiania korzystały dzieci z dzielnicy Targówek. 25

Dożywianie - Darmowe napoje oferowane uczniom przez szkołę W większości badanych szkół (160 szkół) była możliwość wypicia przez uczniów darmowego napoju. Analizując wyniki uzyskane dla poszczególnych dzielnic Warszawy stwierdzono, że w niektórych szkołach (w sumie w 8) w dzielnicach Bielany, Mokotów, Targówek, Ursus, Ursynów nie było możliwości wypicia darmowego napoju. Wydaje się, że należałoby to zmienić. Dzieci powinny mieć możliwość napić się w szkole za darmo przynajmniej wody. Wśród darmowych napojów najczęściej oferowane było mleko lub woda rys. 12, ale też w niektórych szkołach kompot (42 szkoły), różnego rodzaju soki (16 szkół), woda z sokiem (2), napoje (3), odżywki (1). Tylko w jednej szkole były oferowane świeżo wyciskane soki. Brak tej oferty w szkołach spowodowany jest dość wysokimi cenami świeżo wyciskanych soków. 24 67 133 81 woda mleko herbata inne Rys. 12. Rodzaj darmowego napoju oferowanego w szkołach podstawowych, n=160 (liczba szkół podstawowych, w których dostępny jest darmowy napój) 26

Dożywianie - Darmowe napoje oferowane uczniom przez szkołę 1 4 2 1 1 2 kompot 11 soki owocowe sok 42 soki świeżo wyciskane woda z sokiem napój odżywki napoje owocowe Rys. 13. Inne darmowe napoje oferowane w szkołach podstawowych, n=67 (liczba szkół podstawowych, w których dostępne są inne darmowe napoje 27

Wyniki badania sklepik szkolny

Działalność sklepików na terenie szkół podstawowych W 107 badanych warszawskich szkołach podstawowych działał sklepik szkolny. Ponieważ na całym świecie asortyment sklepików szkolnych budzi różne kontrowersje. Zapytano w badanych szkołach czy rodzaj asortymentu oferowanego w sklepikach jest uzgadniany z Dyrekcją Szkoły. Wyniki przedstawiono na rys. 14. Niezależnie od dzielnicy prawie we wszystkich szkołach asortyment sklepiku szkolnego był ustalany pisemnie bądź ustnie, tylko jedna szkoła nie uzgadniała z ajentem, jaki asortyment powinien być sprzedawany w sklepiku. Wydaje się jednak, że lepszą formą byłby zapis tych ustaleń i sposobu kontroli asortymentu produktów spożywczych w sklepiku szkolnym. Można by wtedy egzekwować w szkołach te ustalenia z osobą prowadzącą sklepik. brak danych (szkoły, w których nie ma sklepiku) nie pisemnie ustnie 1 Rys. 14. Ustalanie asortymentu sklepiku z Dyrekcją szkoły podstawowej, n=168, (liczba szkół podstawowych biorących udział w badaniu) 32 61 74 0 10 20 30 40 50 60 70 80 Liczba szkół 29

Asortyment sklepików na terenie szkół podstawowych W większości szkół (102 placówki na 107 szkół, w których były sklepiki) wprowadzono wymagania i ograniczenia, co do oferty sklepiku szkolnego, niezależnie od dzielnicy. Jedynie w 5 szkołach na terenie dzielnic Rembertów, Śródmieście, Ursynów, Wawer, nie było żadnych wymagań ani ograniczeń co do asortymentu sklepiku szkolnego. Ograniczenia niezależnie od dzielnicy dotyczyły głównie napojów słodzonych (w 90 szkołach), słonych przekąsek (w 81 szkołach) i słodyczy (w 64 szkołach). Natomiast wymaganiem było wprowadzenie polecanych produktów śniadaniowych (w 61 szkołach) i owoców lub warzyw (w 56 szkołach) oraz inne (w 30 szkołach). Wśród innych wymagań było wprowadzenie suszonych owoców, pestek, produktów mlecznych, kanapek. Wśród innych ograniczeń było usunięcie chipsów, napojów energetyzujących, napojów gazowanych, gum do żucia, żelek, lizaków, czekolady. Inne Wprowadzenie owoców lub warzyw Wprowadzenie polecanych produktów śniadaniowych Usunięcie lub ograniczenie słodyczy Usunięcie lub ograniczenie słonych przekąsek Usunięcie lub ograniczenie napojów słodzonych 30 56 61 64 81 90 0 20 40 60 80 100 Liczba szkół Rys. 15. Rodzaj ograniczeń lub wymagań wprowadzony w badanych szkołach odnośnie asortymentu sklepiku szkolnego, n=107, (liczba szkół podstawowych posiadających sklepiki szkolne) 30

Monitoring asortymentu sklepików na terenie szkół podstawowych Oprócz ustaleń, ograniczeń i wymagań prowadzony był też w szkołach monitoring asortymentu sklepików szkolnych. Monitorowaniem asortymentu sklepiku pod względem zgodności z ustaleniami zajmowali się w szkołach: Dyrektor w 73 placówkach, Rada rodziców w 45 szkołach, nauczyciele w 29 szkołach i inne osoby (kierownik administracyjno-gospodarczy, pedagog, pielęgniarka, lub wyznaczone osoby) w 22 szkołach. W niektórych szkołach monitorowaniem asortymentu zajmowały się różne osoby. Tylko w 3 szkołach nikt nie zajmował się kontrolą asortymentu sklepiku. 29 22 46 3 73 Dyrektor szkoły Rada rodziców Nauczyciele Inne osoby Nikt Nieprawidłowością jest wyznaczanie do monitorowania asortymentu sklepiku szkolnego osoby prowadzącej sklepik bądź dzieci (w tym przewodniczącego samorządu szkolnego). Nadzorem powinni zajmować się dorośli. Dobrze, jeśli w szkole również rodzice mają wpływ na asortyment sklepiku szkolnego i wydaje się dobrym pomysłem zaproponowanie tego rodzaju funkcji przedstawicielom Rady Rodziców, zwłaszcza, że Dyrektor szkoły zazwyczaj ma i tak wiele innych obowiązków. Rys. 16. Osoba monitorująca asortyment sklepiku w badanych szkołach, n=107, (liczba szkół podstawowych posiadających sklepiki szkolne) 31

Asortyment sklepików na terenie szkół podstawowych Przybory szkolne 85 Asortyment sklepików w badanych szkołach był dość obszerny. Uzyskane w badaniu wyniki przedstawiono na rys.17.. Słone przekąski (chipsy, paluszki itp.) Lody Słodycze Napoje energetyzujące Słodkie napoje niegazowane (wody smakowe) Napoje gazowane Woda mineralna Soki świeżo wyciskane 1 2 21 23 49 78 90 105 Soki owocowe (100% soki) 91 Bakalie (suszone owoce, orzechy, pestki itp.) 65 Świeże owoce lub warzywa 49 Mleko lub przetwory mleczne 41 Dania typu fast food (zapiekanki, hot-dogi, 31 Słodkie bułki (drożdżówki, pączki, itp.) 79 Kanapki 71 0 50 100 150 Liczba szkół Rys. 17. Asortyment sklepików szkolnych w szkołach podstawowych, n=107 (liczba szkół podstawowych posiadających sklepiki szkolne) 32

Liczba szkół podstawowych Sklepik szkolny średni koszt kanapki Średni zakres cen kanapki w sklepiku szkolnym we wszystkich badanych szkołach podstawowych wyniósł 2,50-2,90 zł, czyli dość drogo w stosunku do ceny pełnego obiadu. Stwierdzono, że żadna warszawska szkoła podstawowa nie oferowała kanapek poniżej 1,50 zł. W 23 szkołach kanapki były droższe od 3 zł. Kanapki w cenie od 1,50 zł do 2 zł oferowało jedynie 9 szkół. Były to pojedyncze szkoły z takich dzielnic jak: Bemowo, Białołęka, Bielany, Mokotów, Targówek, Ursynów, Wola, Żoliborz. Najdroższe kanapki powyżej 3,5 zł oferowały 3 szkoły, jedna na Bemowie i dwie w dzielnicy Ursynów 120 100 80 60 40 20 0 9 16 21 20 1,5-1,9 zł 2-2,4 zł 2,5-2,9 zł 3-3,4 zł 3,5 zł i więcej 3 99 brak odpowiedzi (w tym 61 szkół, w których nie ma sklepiku) Rys. 18. Średni koszt kanapki w szkołach podstawowych, n=107 (liczba szkół podstawowych posiadających sklepiki szkolne) 33

Asortyment sklepików na terenie szkół podstawowych Niestety wciąż niewiele szkół wprowadza do swojego asortymentu przetwory mleczne (tylko 41 szkół), świeże warzywa i owoce (49 szkół). Z asortymentu, który nie powinien znaleźć się w sklepiku szkolnym, aby nie propagować niewłaściwych zachowań żywieniowych były: słodycze (w 90 szkołach), słone przekąski (w 49 szkołach), dania typu fast food (w 31 szkołach), napoje gazowane (w 23 szkołach), lody (w 21 szkołach), napoje energetyzujące (w 1 szkole). Jest to interesujące, gdyż na stronie Urzędu miasta są produkty rekomendowane do sklepików szkolnych. Różnorodne programy żywieniowe wskazują na konieczność ograniczania dostępu uczniów do tego rodzaju produktów, a mimo to wciąż pojawiają się one w sklepikach szkolnych. Zaleca się wprowadzanie w sklepikach szkolnych wyboru produktów prozdrowotnych (o dużej wartości żywieniowej), które powinny stanowić alternatywę dla ogromnego wyboru oferowanych tam słodyczy, przekąsek i dań fast food. Wydaje się, że powinno się dążyć do dalszego usunięcia lub znacznego ograniczenia sprzedaży w sklepikach szkolnych słodyczy i słonych przekąsek. Należy podkreślić, że sklepik szkolny może być również miejscem kształtowania dobrych nawyków żywieniowych dzieci. Opracowany w ramach kampanii Wiem, co jem, polecany asortyment sklepików jest dostępny na stronie Urzędu m.st. Warszawy. Dobrze byłoby go wprowadzić w życie, jak też opracować wzór uzgodnienia asortymentu sklepiku w formie pisemnej i formy monitoringu (rodzaj audytu), jaki szkoły miałyby przeprowadzać w sklepikach zlokalizowanych na ich terenie. 34

Wyniki badania automaty z produktami spożywczymi

Automaty z produktami spożywczymi na terenie szkół podstawowych W większości szkół nie zamontowano maszyn vendingowych z produktami spożywczymi (rys. 19). Automaty były obecne w 55 szkołach podstawowych. Obecność automatów z produktami spożywczymi na terenie szkół podstawowych nie zależała od dzielnicy w Warszawy. Jednak tylko w dwóch dzielnicach: na Bemowie i we Włochach nie było automatów w żadnej z badanych placówek. W 25 szkołach były automaty tylko z napojami, a w 30 z napojami i słodyczami. Należy podkreślić, że asortyment automatów również powinien podlegać kontroli. Specjaliści ds. żywienia wskazują na konieczność usunięcia ze szkół automatów, w których zazwyczaj sprzedawana jest żywność o minimalnej wartości żywieniowej, w tym różnego rodzaju napoje gazowane. Ponieważ w Polsce automaty (urządzenia vendingowe) nie są popularne, należałoby zapobiec wprowadzaniu i rozpowszechnianiu tych automatów, zwłaszcza w szkołach podstawowych. 0 25 30 2 111 Nie ma automatów Są automaty z napojami Są automaty ze słodyczami Są automaty z napojami i słodyczami Brak odpowiedzi Rys. 19. Automaty z produktami spożywczymi na terenie szkół podstawowych, n=168, (liczba szkół podstawowych biorących udział w badaniu) 36

Wyniki badania edukacja żywieniowa w szkołach podstawowych

Edukacja żywieniowa w szkołach podstawowych Część pytań w kwestionariuszu ankiety dotyczyła różnych form edukacji żywieniowej prowadzonych na terenie szkoły. Uzyskane wyniki przedstawiono na rys. 20. W większości szkół (w 164 szkołach) prowadzono edukację żywieniową. Tylko w 4 szkołach nie prowadzono żadnych programów edukacyjnych. Były to szkoły zlokalizowane na Pradze Południe (1 szkoła), w Ursusie (1) i w dzielnicy Wesoła (2). W 102 szkołach były realizowane zarówno programy własne, jak i zewnętrzne. Natomiast w 57 szkołach były to wyłącznie programy zewnętrzne, a w 5 tylko programy własne. Oprócz programów edukacyjnych w szkołach pojawiły się też inne formy propagowania zdrowego stylu życia takie jak: pozalekcyjne koła zainteresowań, Święta (np. Święto ziemniaka), imprezy (np. Dzień dobrego jedzenia w ramach programu Wiem co jem, Tydzień żytniego chleba), przedstawienia ( Miś Łakomczuch ) czy zajęcia sportowe. Należy podkreślić, że w porównaniu z latami 2009 i 2010 zwiększył się udział szkół w programach z zakresu prawidłowego żywienia i aktywności fizycznej. 57 5 4 38 102 Zarówno programy własne i zewnętrzne Tylko programy zewnętrzne Tylko programy własne Nie prowadzono żadnych programów Rys. 20. Realizacja w szkołach podstawowych programów edukacyjnych z zakresu prawidłowego żywienia i aktywności fizycznej, n=168, (liczba szkół podstawowych biorących udział w badaniu)