Psychologiczne predyktory zdrowia pacjentów po transplantacji szpiku kostnego 40 lat psychologicznych badań chorych z nowotworami krwi

PRACE ORYGINALNE Helena WRONA-POLAŃSKA 1 Aleksander B. SKOTNICKI 2 Beata PIĄTKOWSKA-JAKUBAS 2 Psychologiczne predyktory zdrowia pacjentów po transplantacji szpiku kostnego 40 lat psychologicznych badań chorych z nowotworami krwi Psychological health s predictors of patients after bone marrow transplantation (BMT) 40 years of psychological researches of patients with blood cancers 1 Katedra Psychologii Zdrowia, Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN, Kraków Kierownik: Prof. dr hab. Helena Wrona-Polańska 2 Katedra i Klinika Hematologii, UJ CM, Kraków Kierownik: Prof. dr hab. med. Aleksander B. Skotnicki Dodatkowe słowa kluczowe: transplantacja zdrowie stres radzenie zasoby Additional key words: transplantation health stress coping resources Praca przedstawia psychologiczne wyznaczniki zdrowia pacjentów po BMT. Podstawą teoretyczną prezentowanych badań jest Funkcjonalny Model Zdrowia Heleny Wrony-Polańskiej (FMZ Wrona-Polańska 2003), w którym zdrowie jest funkcją twórczego radzenia sobie ze stresem. Przebadano 110 pacjentów po BMT 64 mężczyzn i 46 kobiet leczonych w Klinice Hematologii Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Medicum. W badaniu zastosowano kwestionariusze: lęku STAI Spielbergera, stylów i strategii radzenia (CISS i CHIP) Endlera i Parkera, SOC-29 Antonovsy`ego, skalę samooceny Rosenberga oraz 10-stopniowe skale szacunkowe: poczucia zdrowia, spokoju i lęku. Poziom zdrowia obiektywnego określał lekarz na 10-stopniowej skali. Analiza skupień ujawniła psychologiczne predyktory zdrowia pacjentów po BMT: poziom stresu, style i strategie radzenia sobie ze stresem, zasoby podmiotowe, czas od transplantacji szpiku kostnego oraz płeć. Stanowią one podstawę programu promocji zdrowia osób po BMT. A study on the psychological health`s predictors of patents after BMT is presented. The theoretical base of researches is Helena Wrona- Polanska s Functional Model of Health (FMH Wrona-Polańska 2003), in which health is a function of creative coping with stress. 110 patients after BMT - 64 males and 46 females at the Hematology Clinic of Jagiellonian University of Collegium Medicum, were studied clinically. Examined methods were the questionnaires: Spielberger`s STAI, Endler`s, Parker`s CISS and CHIP, Antonovsky`s SOC-29, Rosenberg`s self-esteem scale, 10-point rating scales: of sense of health, sense of calm and sense of anxiety. Objective health was examined by physician on the 10-point rating scale. Cluster analysis to show psychological health`s predictors of patients after BMT: level of stress, styles and effective coping strategies with stress, personal resources, temporal factor since transplantation and gender. The psychological predictors of health are the base of health promotion of patients after BMT. Adres do korespondencji: Prof. dr hab. Helena Wrona-Polańska Katedra Psychologii Zdrowia Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie 30-060 Kraków, ul. Ingardena 4 tel. 48 (12) 6626599 www.wronapolanska.pl helena@wronapolanska.pl Wstęp Pierwsze w Polsce badania psychologiczne chorych na białaczkę inspirowane przez Juliana Aleksandrowicza [1] i prowadzone przez autorkę w Klinice Hematologii Akademii Medycznej w Krakowie od połowy lat siedemdziesiątych ubiegłego stulecia od 40 lat - zmierzały do odpowiedzi na pytanie: jak chorzy radzą sobie z tym jednym z największych stresów, jakim jest białaczka i jak można im w tym pomóc? Białaczki jako jedne z najgroźniejszych chorób nowotworowych układu krwiotwórczego o uogólnionym charakterze i niepomyślnym rokowaniu stanowiły istotny problem nie tylko dla pacjenta i lekarza, ale także dla medycyny, która nie posiadała skutecznych metod leczenia tych chorób. Dla chorych stanowiły stres o szczególnej sile [2,3] wynikający z zagrożenia zdrowia i życia, pełnionych ról społecznych aż po utratę uznawanych dotąd wartości, a potęgowany przez negatywne i lękowe postawy związane z rakiem, którego diagnoza była równoznaczna ze śmiercią [4,5]. Wieloletnie badania autorki prowadzone w nurcie somatopsychicznym ukazały istotną rolę przeżywanego przez chorych lęku wynikającego z choroby i hospitalizacji w procesie zmagania się z chorobą [6]. Skuteczne z punktu widzenia adaptacji do życia z białaczką, rokującą wówczas od 3 miesięcy do 1 roku w ostrej postaci [7], okazały się mechanizmy zaprzeczania chorobie czy represjonowania lęku poprzez kontakt z rodziną, przyjaciółmi, muzyką i sztuką, pozwalające na ekspresję przeżywanego napięcia i wyzwalanie pozytywnych emocji sprzyjających akceptacji siebie w roli chorego, podejmowaniu współpracy z zespołem leczącym i aktywności na rzecz zdrowia. Obserwacje kliniczne i badania własne ukazały, że represjonowaniu lęku towarzyszyło utrzymywanie się wysokiego napięcia wewnętrznego u chorych, które w miarę czasu trwania choroby doprowadziło do zmiany 305

względnie trwałych struktur osobowości obrazu Ja. Zmieniony, kompensacyjny i nierealistyczny obraz Ja, ale zapewniający chorym zachowanie stałości Ja i własnej tożsamości [8,9], pełnił funkcję adaptacyjno-obronną. Wyniki tych badań ukazały pozytywną rolę mechanizmów obronnych typu represyjnego w regulacji negatywnych emocji pacjentów oraz istotną rolę obrazu Ja w zmaganiu się z białaczką, stanowiąc podstawę dalszych poszukiwań i badań w tym obszarze. Zainteresowania autorki psychologicznymi mechanizmami zdrowia i choroby oraz chęć kontynuowania tej wielkiej tradycji badań nad zdrowiem zainspirowanych przez Aleksandrowicza [10] doprowadziły do skonstruowania w oparciu o badania osób zdrowych /299/ autorskiego Funkcjonalnego Modelu Zdrowia (FMZ), w którym zdrowie jest funkcją twórczego radzenia sobie ze stresem [11]. O poziomie zdrowia w FMZ decydują skuteczne strategie radzenia sobie ze stresem: rozwiązywanie problemów, pozytywne przewartościowanie, poszukiwanie wsparcia i nie koncentrowanie się na emocjach. W zmaganiu się z chorobą, ważną rolę odgrywają względnie stałe dyspozycje osobowościowe czyli style radzenia skoncentrowane na zadaniu odzyskaniu zdrowia, na regulacji emocji i na unikaniu - wykonywaniu czynności zastępczych lub poszukiwaniu kontaktów społecznych. Kluczowymi psychologicznymi mechanizmami zdrowia w FMZ są zasoby podmiotowe, które w interakcji stresowej odgrywają pozytywną rolę obronną [12]. Należą do nich: poczucie koherencji rozumiane jako łączność czynników poznawczych i emocjonalnych w zmaganiu się ze stresem [13], pozytywna samoocena i poczucie kontroli. Nowoczesne metody leczenia białaczek poprzez transplantację szpiku kostnego (BMT) czy komórek macierzystych z krwi obwodowej (SCT), dające możliwość drugich narodzin, przyczyniły się do zmiany psychologicznego obrazu białaczki, z zagrażającej zdrowiu i życiu na możliwą do wyleczenia [14]. W Krakowskiej Klinice Hematologii im. Profesora Juliana Aleksandrowicza UJ CM, w której od 1998 roku stosuje się nowoczesną metodę transplantacji szpiku w leczeniu białaczek, w ciągu 18 lat dokonano 1000 przeszczepów [15]. Poważnym ograniczeniem metody transplantacji jest niewielka ilość dawców szpiku, wiek chorego i stan jego zdrowia oraz liczne powikłania i nieprzyjemne objawy kliniczne [16]. Doświadczenia kliniczne i literatura przedmiotu ukazuje, że białaczki wymagają intensywnego i zróżnicowanego leczenia [17-19], uwzględniającego czynniki biomedyczne i psychospołeczne, zarówno w diagnozie jak i terapii [20-24]. Okazuje się, że przeszczep szpiku czy komórek macierzystych jest dopiero początkiem drogi chorego do odzyskania zdrowia. Konieczne są wysiłki całego zespołu leczącego lekarza, pielęgniarki, psychologa, ich wspierające oddziaływanie oraz aktywność i współpraca chorego, a także wsparcie rodziny [25,26], bez pomocy których chory nie wykorzysta szansy drugich narodzin. Zgodnie z Funkcjonalnym Modelem Zdrowia Heleny Wrony-Polańskiej, stanowiącym podstawę teoretyczną podjętych badań przyjęto założenie, że predyktorami powrotu do zdrowia chorych po transplantacji szpiku są: poziom stresu, style i strategie zmagania się ze stresem oraz zasoby podmiotowe. Celem pracy jest próba odpowiedzi na pytanie: jakie style, strategie i zasoby podmiotowe są skuteczne w zmaganiu się ze stresem choroby i przeszczepu czyli wiążą się z wyższym poziomem zdrowia? Rycina 1 Średnie wartości 10 zmiennych w dwóch skupieniach. The means of 10 variables in two clusters. Metoda, techniki badawcze i charakterystyka badanych. Zdrowie zdefiniowano w sposób operacyjny. Wskaźnikami zdrowia subiektywnego były: poczucie zdrowia, poczucie spokoju i poczucie braku lęku oceniane przez badanych chorych na 10- stopniowej skali szacunkowej, gdzie 1 - oznaczało chorobę, 10 zdrowie, 1 niepokój a 10 spokój, 1 poczucie lęku a 10 brak lęku. Zdrowie obiektywne było określane na 10-stopniowej skali przez lekarza-hematologa. Poziom stresu/lęku (X1) i osobowości lękowej (X2) został oceniony przy pomocy Inwentarza Stanu i Cechy lęku (ISCL), opracowanego przez Sosnowskiego i Wrześniewskiego (1983 r.) na podstawie kwestionariusza STAI Spielbergera i in. [27]. Zmienną zmaganie się ze stresem mierzono kwestionariuszem CISS Endlera i Parkera [28], badającego style - zadaniowy, emocjonalny i unikania w procesie zmagania się ze stresem oraz Kwestionariuszem CHIP Endlera i Parkera [29] w adaptacji K. Wrześniewskiego, badającego strategie radzenia sobie odwracania uwagi, ograniczania stymulacji, instrumentalnego radzenia i koncentracji na negatywnych emocjach. Zmienną zasoby podmiotowe określono, opierając się na wynikach Kwestionariusza Orientacji Życiowej (SOC 29) Antonovsky`ego [13], opisującego poczucie koherencji oraz Skali Samooceny Rosenberga, badającej poziom samooceny przyjmując, że średnia wartość samooceny waha się w granicach 75 punktów. Badanymi byli pacjenci Kliniki Hematologii UJ CM, leczeni metodą transplantacji szpiku kostnego, zgłaszający się do badań kontrolnych. W analizie uwzględniono wyniki 110 chorych, 64 mężczyzn i 46 kobiet, większość z nich miała wykształcenie średnie i była około 1 roku od przeszczepu. W opracowaniu statystycznym korzystano z pakietu STATISTICA, jako kryterium decyzji o wykryciu prawidłowości przyjęto istotność na poziomie 0,05. Wyniki Zmaganie się badanych ze stresem choroby i przeszczepu Aby odpowiedzieć na pytanie, jakie sposoby zmagania się ze stresem chorych po przeszczepie szpiku są skuteczne z punktu widzenia zdrowia, zastosowano analizę skupień wykonaną metodą k średnich, którą poprzedzono standaryzacją zmiennych, zapewniającą porównywalność wartości wszystkich zmiennych diagnostycznych. W analizie wykorzystano dwanaście zmiennych diagnostycznych dotyczących stylów i strategii zmagania się z chorobą oraz zasobów. Wyodrębniono dwa skupienia w pierwszym było 57 badanych, w drugim 53. Analiza wariancji między średnimi wartościami zmiennych diagnostycznych w dwóch skupieniach ujawniła statystycznie istotne różnice w poziomie 10 zmiennych diagnostycznych. Graficzne przedstawienie dwóch skupień przedstawia rycina 1. W skupieniu 1, chorych po transplantacji szpiku charakteryzuje aktywne zmaganie się ze stresem choroby, poszukiwanie kontaktów towarzyskich w celu uzyskania wsparcia emocjonalnego, stosowanie strategii odwracania uwagi od choroby jako formy obrony przed lękiem poprzez zaprzeczanie czy dystansowanie się do choroby wyzwalające pozytywne emocje w kontaktach z ludźmi, muzyką, sztuką i przyrodą. Cechuje ich także wysoki poziom zasobów - poczucia koherencji łączącej procesy poznawcze i 306 H. Wrona-Polańska i wsp.

emocjonalne w zmaganiu się ze stresem, osobowość nie lękowa czyli prozdrowotna, a także pozytywna samoocena mobilizująca do aktywności na rzecz zdrowia (Tab. I). W Skupieniu 2: Osoby badane charakteryzują się dominacją stylu skoncentrowanego na emocjach, zgodnych z nim strategii koncentracji na negatywnych emocjach i ograniczania stymulacji, sprzyjających kumulacji przeżywanych emocji negatywnych, wzmacnianych przez cechującą tych chorych osobowość lękową. Chorzy Ci mają istotnie niższy poziom zasobów podmiotowych poczucia koherencji i samooceny (Ryc. 1). Świadczy to o nieskutecznym zmaganiu się tych chorych ze stresem, który może zagrażać ich zdrowiu i życiu. Dwie zmienne - angażowanie się w czynności zastępcze jako składowa stylu unikania F(1,22) = 0,27, p<0,05 i strategia instrumentalnego radzenia sobie z chorobą F(0,19) = 0,66 p<0,05 - nie różnicowały istotnie skupień. Oznacza to, że wszystkie badane osoby po transplantacji szpiku kostnego cechuje zadaniowe nastawienie do życia, a więc aktywne dążenie do odzyskania i utrzymania zdrowia poprzez racjonalny styl życia, zgłaszanie się do kontroli i współpracę z lekarzem oraz stosowanie się do jego zaleceń. Charakterystyczne dla chorych po transplantacji szpiku kostnego unikanie przez dystrakcję, czyli angażowanie się w czynności zastępcze, świadczy o obronnym zaprzeczaniu jako formie obrony przed lękiem, przy równoczesnym podejmowaniu aktywności sprzyjającej rozładowaniu negatywnych emocji związanych z chorobą i wyzwoleniu emocji pozytywnych, mobilizujących do działań na rzecz odzyskania zdrowia. Analiza skupień ujawniła, że aktywne zmaganie się z chorobą i wzbudzanymi przez nią emocjami, wzmacniane przez wysoki poziom zasobów podmiotowych, wiąże się z niższym poziomem stresu (Tab. I), co sprzyja zdrowiu badanych. Natomiast nieskuteczne zmaganie się z chorobą przejawiające się w koncentracji i kumulacji negatywnych emocji oraz ograniczaniu stymulacji, a także niski poziom zasobów podmiotowych - samooceny przy dominacji osobowości lękowej sprzyja przeżywaniu silnego stresu (Tab. I), który zagraża zdrowiu i życiu chorych. Poziom zdrowia badanych Porównano 2 skupienia charakteryzujące się skutecznym i nieskutecznym zmaganiem się ze stresem z wynikami wskaźników zdrowia. Otrzymano dwa skupienia zdrowia, różniące się w sposób statystycznie istotny poziomem wszystkich jego wskaźników (Tab. II). W skupieniu 1, badane osoby cechuje istotnie wyższy poziom poczucia zdrowia, spokoju i brak lęku, przy najwyższym poziomie Osoby należące do skupienia 2 charakteryzują się statystycznie istotnie niższym poziomem samooceny zdrowia i spokoju oraz przeżywaniem lęku, przy względnie podwyższonym poziomie Wyniki te ukazały, że wyższy poziom stresu/lęku i nieskuteczne zmaganie się z nim wiąże się z niższym poziomem zdrowia, skuteczne zaś zmaganie się ze stresem/lękiem cechuje osoby o wyższym poziomie zdrowia. Oznacza to, że poziom zdrowia subiektywnego badanych chorych zależy od psychologicznych mechanizmów czyli przeżywanego poziomu stresu/leku i radzenia sobie z nim oraz posiadanych zasobów, najwyższy zaś poziom zdrowia obiektywnego może świadczyć o skuteczności nowoczesnej metody leczenia chorych z białaczką poprzez transplantację szpiku kostnego. Czynnikiem mającym istotne znaczenie dla poziomu zdrowia osób po transplantacji szpiku kostnego, okazał się wskaźnik czasu od przeszczepu do chwili badania (Tab. III). Badanych w skupieniu 1, charakteryzujących się wyższym poziomem zdrowia, cechuje u ponad połowy (52,6%) krótki czas - do roku jaki upłynął od przeszczepu, zaś 40% to osoby będące w przedziale do 5 lat od przeszczepu. Badani w skupieniu 2, o niższym poziomie zdrowia, cechują się krótkim do roku (40%) i dłuższym do lat 5 lat (40%) czasem, jaki upłynął od przeszczepu, aż 20% to osoby badane będące powyżej 5 od transplantacji szpiku. Statystycznie istotnie krótszy czas od przeszczepu u osób w skupieniu 1 w porównaniu z badanymi ze skupienia 2, potwierdzają wyniki testu U Manna-Whitneya średnia ranga w skupieniu 1=49,6, w skupieniu 2=61,9, z=2,028, p=0,042. Następnie dokonano analizy przynależności do skupień ze względu na płeć (Tab. IV). Mężczyźni w zdecydowanej większości (70%) znajdują się w skupieniu 1, zaś kobiety przeważają (55%) w skupieniu 2. Test niezależności chi kwadrat wykazał istotność związku między przynależnością do skupień a płcią (chi kwadrat=6,99, df=1, p=0,008). Oznacza to, że badanych mężczyzn cechuje bardziej skuteczne zmaganie się z chorobą i przeszczepem. Dyskusja Badania psychologiczne prowadzone wśród chorych na białaczkę, leczonych nowoczesnymi metodami transplantacji szpiku Tabela I Poziom stresu i samooceny w dwóch skupieniach średnie (M), odchylenia standardowe (SD), istotność różnic między średnimi (test t). The level of stress and self esteem in two clusters means (M), standard deviations (SD) and tests t. Zmienna Poziom stresu Skupienie 1 Skupienie 2 Testy t N M SD N M SD T Df P Poziom stresu 57 35,5 7,8 53 45,2 9,7 5,739 108 0,000 Samoocena Poziom samooceny 47 85,2 14,3 33 69,2 15,2 4,808 78 0,000 Tabela II Poziom wskaźników zdrowia w dwóch skupieniach średnie (M), odchylenia standardowe (SD), testy t. The level of health indices in two clusters - means (M), standard deviations (SD), tests t. Zmienna Skupienie 1 Skupienie 2 Testy t N M SD N M SD T Df P Poczucie zdrowia 57 7,02 2,46 53 5,70 2,41 2,840 108 0,005 Poczucie spokoju 57 7,89 1,57 53 5,92 2,00 5,776 108 0,000 Brak lęku 47 7,64 1,55 33 6,18 1,98 3,689 78 0,000 Zdrowie obiektywne 57 8,23 1,79 52 7,44 2,10 2,106 107 0,038 Tabela III Czas po przeszczepie w dwóch skupieniach. The time after BMT in two clusters. Czas od przeszczepu Skupienie 1 Skupienie 2 N % N % Do roku 30 52,6 21 39,6 powyżej roku do 5 lat 23 40,4 21 39,6 powyżej 5 lat 4 7,0 11 20,8 Ogółem 57 100,0 53 100,0 Tabela IV Płeć pacjentów w dwóch skupieniach. Gender of patients in two clusters. Płeć Skupienie 1 Skupienie 2 N % N % Kobiety 17 29,8 29 54,7 Mężczyźni 40 70,2 24 45,3 Ogółem 57 100,0 53 100,0 307

kostnego w oparciu o Funkcjonalny Model Zdrowia autorki, w którym zdrowie jest funkcją twórczego radzenia sobie ze stresem potwierdziły, że powrót do zdrowia chorych zależy od psychologicznych mechanizmów wspierających ten proces. Aktywne zmaganie się ze stresem choroby na rzecz odzyskania zdrowia - wzmacniane przez zasoby podmiotowe badanych mające istotne znaczenie dla procesów zdrowienia - wiąże się z niskim poziomem przeżywanego stresu/lęku przy wysokim poziomie samooceny zdrowia, zwłaszcza spokoju i braku lęku, najwyższym zaś poziomie Bierne zmaganie się ze stresem choroby, skoncentrowane na emocjach i ograniczanie stymulacji, prowadzi do kumulacji negatywnych emocji, które przy deficytach w zasobach podmiotowych, wpływają na utrzymywanie się wyższego poziomu przeżywanego stresu/lęku i obniżanie poziomu zdrowia subiektywnego, przy dobrym poziomie Charakterystyczny dla wszystkich badanych styl skoncentrowany na unikaniu i strategia instrumentalnego radzenia sobie ukazały, że aktywność na rzecz zdrowia i regulacja przeżywanych emocji poprzez obronne zaprzeczanie chorobie są niezbędne w procesie powrotu do zdrowia po transplantacji szpiku kostnego. Badania te potwierdziły wyniki wcześniejszych badań autorki prowadzonych wśród chorych z białaczkę, które ukazały pozytywną funkcję mechanizmów represyjnych i regulacyjną rolę samooceny jako psychologiczne mechanizmy sprzyjające skutecznemu rozwiązywaniu problemów związanych ze zdrowiem w procesie zmagania się ze stresem choroby [3,8,9,30,31]. Istniejące różnice w poziomie zdrowia subiektywnego na korzyść zdrowia obiektywnego wskazują z jednej strony, że transplantacja szpiku kostnego jako nowoczesna metoda leczenia chorych z białaczką jest skuteczna, z drugiej zaś niższy poziom zdrowia subiektywnego może świadczyć o tym, że o zdrowiu badanych i ich funkcjonowaniu decydują mechanizmy psychologiczne. Rozbieżność w poziomach zdrowia potwierdza również tezę, że przeszczep szpiku kostnego nie jest równoznaczny z odzyskaniem zdrowia, a jedynie jest początkiem tej drogi, która zależy od aktywności chorego jako kreatora własnego zdrowia, a więc psychologicznych wyznaczników [32]. Badania osób po przeszczepie szpiku potwierdziły skuteczność regulacji emocji u chorych z białaczką poprzez stosowanie strategii obronnych typu represyjnego [8] i wskazały na konieczność aktywnego rozwiązywania problemów życiowych. Obronne zaprzeczanie chorobie w krótkim okresie czasu, z jednej strony może sprzyjać zdrowiu poprzez wyzwalanie pozytywnych emocji, z drugiej zaś może prowadzić do całkowitego zerwania kontaktu z lekarzem i nie zgłaszania się do kontroli - zagrażającego zdrowiu i życiu chorego. W stosunku do tych chorych konieczna jest szybka interwencja, zmierzająca do rozładowania negatywnych emocji i mobilizująca do podjęcia aktywności na rzecz własnego zdrowia. Zróżnicowany poziom zdrowia badanych po transplantacji szpiku kostnego ukazuje złożoność psychologicznych mechanizmów biorących udział w procesie powrotu do zdrowia. Istotną rolę odgrywa tu czynnik temporalny - czas od przeszczepu - krótszy sprzyja wyższemu poziomowi zdrowia oraz płeć męska. Dominująca zaś u kobiet ambiwalencja uczuć i koncentracja na negatywnych emocjach przypomina wzór zachowania C, który w literaturze uważany jest za jeden z czynników ryzyka w etiologii chorób nowotworowych [33], wzmacniany przez istotnie wyższy wskaźnik osobowości lękowej u kobiet. Wyniki, wskazujące na lepsze zmaganie się ze stresem przeszczepu mężczyzn niż kobiet, są zgodne z wcześniejszymi badaniami autorki [34], a także innymi prowadzonymi przez socjologów medycyny [35,36]. Należy traktować je z pewną ostrożnością, gdyż zdrowie zależy od wielu uwarunkowań: wieku, czynnika temporalnego - czasu od przeszczepu, dlatego wymaga dalszych badań. Badania chorych po transplantacji szpiku ukazały, jak ważna jest subiektywna ocena własnego zdrowia, która zależy od złożonych psychologicznych mechanizmów i ma wyższą moc regulującą zachowanie tych osób, niż obiektywna jego ocena przez lekarza-hematologa. Przedstawione badania chorych po przeszczepie szpiku kostnego i szczegółowe analizy ukazały psychologiczne mechanizmy wspierające proces powrotu do zdrowia chorych po przeszczepie szpiku kostnego i stanowią podstawę oddziaływań zmierzających do profilaktyki i promocji zdrowia tych chorych. Procedura przeszczepowa wymaga przygotowania psychologicznego chorego do przeszczepu, wyzwolenia siły, nadziei na wyleczenie i podjęcia aktywności na rzecz zdrowia, a więc konieczne jest psychologiczne wspieranie chorego na każdym etapie leczenia. Wnioski 1. Badania osób po transplantacji szpiku kostnego prowadzone w oparciu o Funkcjonalny Model Zdrowia autorki ukazały, że zdrowie subiektywne badanych jest funkcją skutecznego zmagania się ze stresem zależnego od posiadanych przez nich zasobów. 2. Skuteczne zmaganie się ze stresem oparte na aktywnym rozwiązywaniu problemów życiowych - wspieranym przez posiadane zasoby podmiotowe: wysoką samoocenę mobilizującą do działania oraz silne poczucie koherencji i kontroli emocji sprzyja wyższemu poziomowi zdrowia. 3. Nieskuteczne zmaganie się ze stresem - koncentracja i kumulacja negatywnych emocji przy deficytach w ich zasobach podmiotowych - zagraża zdrowiu i życiu badanych. 4. Czynnik temporalny - wskaźnik czasu jaki upłynął od przeszczepu do badania oraz płeć mają istotny wpływ na poziom zdrowia badanych. 5. Psychologicznymi predyktorami powrotu do zdrowia badanych po BMT są: skuteczne, aktywne zmaganie się ze stresem/lękiem, regulacja emocji poprzez obronne zaprzeczanie czy represjonowanie lęku oraz zasoby podmiotowe -pozytywna samoocena mobilizująca i organizująca działanie chorego na rzecz zdrowia oraz osobowość nie lękowa prozdrowotna. 6. Badania prowadzone od 40 lat wśród pacjentów z nowotworami krwi, leczonych tradycyjnie i nowoczesnymi metodami transplantacji szpiku (BMT) czy komórek macierzystych z krwi obwodowej (SCT) potwierdziły pozytywną, regulacyjną funkcję mechanizmów represyjnych i zasobów podmiotowych, szczególnie pozytywnej samooceny w zmaganiu się ze stresem białaczki i przeszczepu, poprzez wyzwalanie pozytywnych emocji mobilizujących do aktywności na rzecz odzyskania zdrowia. 7. Oddziaływanie psychologiczne powinno zmierzać w kierunku obniżenia przeżywanego lęku u chorego, aktywizowania go do podejmowania działań na rzecz odzyskania zdrowia i zgłaszania się do kontroli lekarskiej, wzmacniania jego zasobów podmiotowych - samooceny, udzielania wsparcia choremu i jego rodzinie oraz korzystania z grupy wsparcia, którą stanowi Stowarzyszenie chorych po BMT. Piśmiennictwo 1. Aleksandrowicz J, Ćwiklicka A, Płużek Z: Niektóre cechy osobowości chorych na różne typy białaczek. Pol Tyg Lek. 1971; 26: 426-428. 2. Lazarus RS, Folkman S: Stress, appraisal and coping. Springer. New York, 1984. 3. Wrona-Polańska H: Zmiany obrazu samego siebie u pacjentów z chorobą białaczkową. Zeszyty Naukowe UJ. Prace Psychologiczne 1984; 1: 137 161. 4. Wulliemier F: Psychiczna opieka nad chorymi na raka. Hexagon Roche 1978; 3: 15-20. 5. Nęcki Z, Górniak L: Przekonania i postawy społeczne wobec chorób nowotworowych. [W:] D. Kubacka-Jasiecka, W. Łosiak (red.). Zmagając się z chorobą nowotworową. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Kraków, 1999. 6. Wrona-Polańska H: Poziom lęku a czas trwania choroby u chorych na białaczkę. Pol Tyg Lek. 1985; 40: 1304 1307. 7. Blicharski J, Kwiatkowski A, Pochopień A, Wolska T: Ocena skuteczności leczenia i przeżywalności chorych z ostrymi białaczkami w latach 1970-1979. Praca w Archiwum Kliniki Hematologii UJ CM, 1983; niepublikowana. 8. Wrona-Polańska H: Sposoby obrony przed lękiem a obraz samego siebie u chorych na białaczkę. Pol Tyg Lek. 1989; 44: 446 448. 9. Wrona-Polańska H: Self-concept and adjustment to illness in leukemia patients. Polish Psychological Bulletin 1991; 22: 169 178. 10. Aleksandrowicz J (red.): Rewolucja naukowo-humanistyczna. Wiedza Powszechna. Warszawa, 1974. 11. Wrona-Polańska H: Zdrowie jako funkcja twórczego radzenia sobie ze stresem. Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej. Kraków, 2003. 12. Hobfoll SE: Conservation of resources. A new attempt at conceptualizing stress. American Psychologist 1989; 3: 513 524. 13. Antonovsky A: Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. Jak radzić sobie ze stresem i nie zachorować. Fundacja IPN. Warszawa, 1995. 14. Wrona-Polańska H: Twórcze zmaganie się ze stresem szansą na zdrowie. Funkcjonalny model zdrowia osób po transplantacji szpiku kostnego. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Kraków, 2011. 15. Zespół Kliniki Hematologii Szpitala Uniwersyteckiego w Krakowie (red.): Krakowski Ośrodek Hematologiczny w 65-lecie istnienia. Wydawnictwo PROMO. Kraków, 2015. 16. Hołowiecki J: Przeszczepianie szpiku i komórek krwiotwórczych z krwi obwodowej w nowotworach. [w:] M. Krzakowski (red.). Onkologia kliniczna. BORGIS, Wydawnictwo Medyczne. Warszawa, 2006. 17. Janicki K: Hematologia. Wydawnictwo Lekarskie PZWL. Warszawa, 2001. 308 H. Wrona-Polańska i wsp.

18. Skotnicki AB, Nowak WS: Podstawy hematologii dla studentów i lekarzy. Medycyna Praktyczna. Kraków, 1998. 19. Witt M, Szczepański T, Dawidowska M: Hematologia molekularna. Ośrodek Wydawnictw Naukowych. Poznań, 2009. 20. Akaho R, Sasaki T, Mori SL, Akiyama H, Yoshino M. et al: Psychological factors and survival after bone marrow transplantation in patients with leukemia. Psych Clin Neurosci. 2003; 57: 91-96. 21. Jabłoński M: Zaburzenia depresyjne a przebieg ostrej choroby białaczkowej. Praca doktorska. Biblioteka Katedry i Kliniki Psychiatrii CMUJ, Kraków, 2004. 22. Lebiedowicz H, Skotnicki AB: Wykorzystanie koncepcji fenomenologiczno-poznawczych w pracy klinicznej z pacjentami z chorobą nowotworową krwi. Doświadczenia własne. Psychoterapia 2005; 1: 57-65. 23. Molassiotis A: A conceptual model of adaptation to illness and quality of life for cancer patients treated with bone marrow transplants. Journal of Advanced Nursing 1997; 26: 572-579. 24. Schulz-Kindermann F, Hennings U, Ramm G, Zander AR, Hasenbring M: The role of biomedical and psychosocial factors for the prediction of painand distress in patients undergoing high-dose therapy and BMT/PBSCT. Bone Marrow Transplant. 2002; 29: 341-351. 25. Christine R, Redd WH, Austin J, Mosher CE, Meschian YM. et al: Effectiveness of partner social support predicts enduring psychological distress after hematopoietic stem cell transplantation. J Consult Clin Psychol. 2011; 79: 64 74. 26. Jakitowicz K, Piekarska A: Psychological factors crucial in the process of hematopoietic stem cell transplantation. Psychoonkologia 2014; 1: 1-7. 27. Sosnowski T, Wrześniewski K: Polska adaptacja inwentarza STAI do badania stanu i cechy lęku. Przegl Psychol. 1983; 2: 393-411. 28. Endler NS, Parker JDA: The multidimensional assessment of coping: a critical evaluation. Journal of Personality and Social Psychology 1990; 58: 844-854. 29. Endler NS, Parker JDA: Assessment of multidimensional coping: task emotion and avoidanee strategies. Psychological Assessment 1994; 6: 50-60. 30. Wrona-Polańska H: Coping process with disease and changes of self-concept in leukemia patients. Polish Journal of Environ Stud. 2007; 16: 541-545. 31. Wrona-Polańska H: Kreowanie zasobów osobowych wyzwaniem dla promocji zdrowia. Perspektywa psychologiczna [w:] H. Wrona-Polańska, J. Mastalski (red.). Promocja Zdrowia w teorii i praktyce psychologicznej. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Kraków, 2009: 11-26. 32. Wrona-Polańska H, Skotnicki AB, Piątkowska- -Jakubas B: Zdrowie pacjentów leczonych metodą transplantacji szpiku kostnego a radzenie sobie ze stresem perspektywa psychologiczna i medyczna. Przegl Lek. 2013; 9: 715-718. 33. Wrona-Polańska H: Zdrowie i jego psychobiologiczne mechanizmy. [w:] H. Wrona-Polańska (red.). Zdrowie Stres Choroba w wymiarze psychologicznym. Oficyna Wydawnicza Impuls. Kraków, 2008: 17-36. 34. Wrona-Polańska H: Zmaganie się z chorobą białaczkową a obraz siebie kobiet i mężczyzn. Przegl Psychol. 1999; 42: 143 156. 35. Tobiasz-Adamczyk B: Health-related quality of life in women after cancer treatment. Przegl Lek. 2012; 2: 67-71. 36. Ostrowska A: Health inequalities gender perspective. Przegl Lek. 2012; 2: 61-66. 309