Agnieszka Skurzak WSPARCIE SPOŁECZNE, STRES I POCZUCIE SATYSFAKCJI Z ŻYCIA KOBIET CIĘŻARNYCH

Transkrypt

1 UNIWERSYTET MEDYCZNY W LUBLINIE Wydział Nauk o Zdrowiu Agnieszka Skurzak WSPARCIE SPOŁECZNE, STRES I POCZUCIE SATYSFAKCJI Z ŻYCIA KOBIET CIĘŻARNYCH Rozprawa na stopień doktora nauk o zdrowiu Promotor: Prof. dr hab. n. med. Henryk Wiktor Kierownik Zakładu Położnictwa, Ginekologii i Pielęgniarstwa Położniczo-Ginekologicznego Uniwersytetu Medycznego w Lublinie Promotor pomocniczy: Dr n. med. Magdalena Lewicka Lublin

2 STRESZCZENIE Wstęp Ciąża jest szczególnym wydarzeniem w życiu kobiety związanym z ogólnoustrojowymi zmianami natury somatycznej, jak również psychicznej. Podczas ciąży kobiety doznają zarówno emocji pozytywnych (radość, miłość, ekscytacja), jak i negatywnych (smutek, złość, lęk) oraz wielu obaw warunkowanych ciążowymi zmianami fizycznymi i psychicznymi, aktualną sytuacją życiową oraz wsparciem ze strony otoczenia. Jeśli ciąża jest zagrożona i istnieje konieczność hospitalizacji, obawy nasila pobyt w szpitalu, niepokój o stan własnego zdrowia i zdrowia dziecka, postawa personelu medycznego i brak wsparcia społecznego. W psychologicznej propozycji wyróżnienia zdarzeń życiowych, mogących zakłócać funkcjonowanie człowieka, ciąża znajduje się na dwunastym miejscu, jednakże stanowi punkt zwrotny w dotychczasowym życiu kobiety-matki i mężczyzny-ojca. W literaturze przedmiotu występuje pojęcie pregnancy-specific stress, czyli obecność stresu specyficznego dla ciąży. Doniesiono o występowaniu związku pomiędzy obawami, stresem u matki w okresie ciąży a czasem trwania ciąży, oraz powikłaniami okresu noworodkowego. Z problematyką stresu łączy się pojęcie wsparcia społecznego, jako rodzaju interakcji społecznej, która zostaje podjęta w sytuacji problemowej, trudnej. Wsparcie społeczne otrzymywane przez kobietę ciężarną powoduje zmniejszenie doznań stresujących, doświadczanych obaw, oraz wpływa korzystnie na przebieg ciąży. Uzyskanie nowej wiedzy w tym zakresie może wyznaczyć nowe możliwości w działaniach psychoprofilaktycznych i przyczynić się do prawidłowego przebiegu i zakończenia ciąży. Cel pracy Celem pracy było: 1) określenie poczucia satysfakcji z życia, poziomu stresu, stylu radzenia sobie ze stresem oraz wsparcia społecznego w grupie badanych kobiet ciężarnych; 2) analiza współzależności pomiędzy czynnikami socjodemograficznymi i sytuacją położniczą a poczuciem satysfakcji z życia, poziomem stresu, stylem radzenia sobie ze stresem oraz wsparciem społecznym w grupie badanych kobiet ciężarnych; 3) analiza współzależność pomiędzy poczuciem satysfakcji z życia, poziomem stresu, stylem radzenia sobie ze stresem oraz wsparciem społecznym w grupie badanych kobiet ciężarnych; 2

3 4) określenie czynników warunkujących poczucie satysfakcji z życia, poziom stresu, styl radzenia sobie ze stresem oraz wsparcie społeczne w grupie badanych kobiet ciężarnych. Materiał i metodyka Badaniami objęto 415 kobiet w okresie ciąży, u których nie stwierdzono zaburzeń psychicznych, w okresie od lipca 2014 roku do października 2015 roku, hospitalizowanych i leczonych w Oddziale Ginekologii i Położnictwa z Izbą Przyjęć Wojewódzkiego Szpitala Specjalistycznego im. Stefana Kardynała Wyszyńskiego, w Katedrze i Klinice Położnictwa i Perinatologii Uniwersytetu Medycznego w Lublinie, w Oddziale Położniczym z Oddziałem Patologii Ciąży Samodzielnego Publicznego Szpitala Wojewódzkiego im. Jana Bożego w Lublinie, w Katedrze i Klinice Położnictwa i Patologii Ciąży Uniwersytetu Medycznego w Lublinie, korzystających z opieki w Poradniach dla Kobiet Ciężarnych: w Poradni Ginekologiczno-Położniczej Wojewódzkiego Szpitala Specjalistycznego im. Stefana Kardynała Wyszyńskiego, oraz Poradni Ginekologiczno-Położniczej Samodzielnego Publicznego Szpitala Klinicznego nr 4 w Lublinie. Wszystkie badane ciężarne wyraziły dobrowolną zgodę na udział w badaniach, po uprzednim poinformowaniu o wykorzystaniu wyników badań tylko do celów naukowych, oraz zapewnieniu o anonimowości. Każdy z wręczanych badanym ciężarnym kwestionariuszy zawierał: ankietę własnego autorstwa opracowaną do ustalenia charakterystyki badanych kobiet ciężarnych oraz wystandaryzowane narzędzia badawcze: 1. Skalę Satysfakcji z Życia (Satisfaction With Life Scale SWLS)-Ed Diener, R. A. Emmons, R. J. Larson, S. Griffin-do oceny poczucia zadowolenia z życia (adaptacja polska). 2. Skalę Odczuwanego Stresu (Perceived Stress Scale-PSS-10)-S. Cohen, T. Kamarck i R. Mermelstein-do oceny subiektywnych odczuć związanych ze stresem (adaptacja polska). 3. Kwestionariusz Radzenia Sobie w Sytuacjach Stresowych (CISS)-N. S. Endler, J. D. A. Parker-do diagnozy stylów radzenia sobie ze stresem (adaptacja polska). 4. Kwestionariusz Berlińskie Skale Wsparcia Społecznego (Berlin Social Support Scales- BSSS)-R. Schwarzer-do pomiaru poznawczych i behawioralnych wymiarów wsparcia społecznego (adaptacja polska). Uzyskane wyniki badań poddano analizie statystycznej. Wartości analizowanych parametrów mierzalnych przedstawiono przy pomocy wartości średniej i odchylenia standardowego, a dla niemierzalnych przy pomocy liczności i odsetka. Dla cech mierzalnych normalność rozkładu analizowanych parametrów oceniano przy pomocy testu W Shapiro- 3

4 Wilka. Do porównania dwóch grup niezależnych zastosowano test t-studenta. Dla więcej niż dwóch grup zastosowano analizę wariancji. Dla niepowiązanych cech jakościowych do wykrycia istnienia różnic między porównywanymi grupami użyto testu jednorodności 2. Do zbadania istnienia zależności pomiędzy badanymi cechami użyto testu niezależności Do zbadania związku pomiędzy zmiennymi zastosowano korelację r Pearsona. Dla oceny wielkości wyjaśnionej wariancji i identyfikacji czynników predykcyjnych krokową analizę regresji, przyjmując, jako kryterium wyłączenia dla F p > 0,01. Wyniki analizy regresji przedstawiono podając wartości skorygowanego współczynnika determinacji (R 2 ), który informuje o wielkości wyjaśnianej zmiennej zależnej przez zawarte w modelu zmienne niezależne oraz wartości współczynników parametrów modelu (Beta). Podano także, wartości i poziomy istotności testu t, testującego istotność każdego parametru równania oraz wartości i poziomy istotności testu F testującego wartości wszystkich parametrów razem. Dodatkowo, podano wartość współczynnika korelacji cząstkowej informującego o wkładzie danej zmiennej niezależnej w wyjaśnienie zmienności zmiennej zależnej. Przyjęto poziom istotności p < 0,05 wskazujący na istnienie istotnych statystycznie różnic bądź zależności. Bazę danych i badania statystyczne przeprowadzono w oparciu o oprogramowanie komputerowe STATISTICA 9.1 (StatSoft, Polska). Wyniki Analiza wyników badań własnych wykazała, że poziom satysfakcji z życia warunkowany był stanem cywilnym, wykształceniem i statusem zawodowym badanych ciężarnych. Większe poczucie satysfakcji z życia miały ciężarne będące w związku aniżeli ciężarne samotne, kobiety z wykształceniem wyższym aniżeli posiadające wykształcenie podstawowe lub zawodowe oraz średnie, ciężarne pracujące umysłowo aniżeli niepracujące. Wiek oraz miejsce zamieszkania nie warunkowały satysfakcji z życia w badanej grupie ciężarnych. Czynniki socjodemograficzne nie wpływały na poziom stresu w badanej grupie ciężarnych. Natomiast: wiek, stan cywilny, miejsce zamieszkania, wykształcenie oraz status zawodowy warunkowały styl radzenia sobie w sytuacjach stresowych w badanej grupie ciężarnych. Styl skoncentrowany na zadaniu częściej stosowały badane ciężarne w wieku lat aniżeli do 25 lat, kobiety będące w związku małżeńskim/partnerskim aniżeli badane samotne; mieszkanki miasta wojewódzkiego aniżeli kobiety mieszkające na wsi; ciężarne posiadające wykształcenie wyższe aniżeli badane z wykształceniem średnim lub podstawowym/zawodowym; ciężarne pracujące umysłowo aniżeli badane niepracujące. Styl 2. 4

5 skoncentrowany na emocjach częściej przejawiały badane ciężarne w wieku lat aniżeli lat. Natomiast styl skoncentrowany na unikaniu częściej stosowały badane ciężarne w wieku do 25 lat aniżeli w wieku lat; badane samotne aniżeli kobiety będące w związku małżeńskim/partnerskim. Jako formę radzenia sobie ze stresem poprzez angażowanie się w czynności zastępcze częściej stosowały badane ciężarne w wieku do 25 lat aniżeli powyżej 25 lat; badane samotne aniżeli kobiety będące w związku małżeńskim/partnerskim; badane z wykształceniem średnim w porównaniu do badanych posiadających wykształcenie wyższe; badane będące uczennicą lub studentką w porównaniu do badanych pracujących umysłowo. Wsparcie społeczne warunkowane było wykształceniem i statusem zawodowym w badanej grupie ciężarnych jedynie w podskali spostrzegane dostępne wsparcie. Badane ciężarne posiadające wykształcenie wyższe oraz pracujące umysłowo częściej dostrzegały możliwość wsparcia aniżeli ciężarne posiadające wykształcenie podstawowe lub zawodowe pracujące fizycznie lub będące uczennicą bądź studentką. Natomiast wiek, stan cywilny, miejsce zamieszkania, i wykształcenie nie warunkowały nasilenia wsparcia w badanej grupie ciężarnych. Badania własne wykazały, że fakt planowania ciąży warunkował satysfakcję z życia badanych kobiet, która była większa w grupie kobiet, które planowały ciążę aniżeli w grupie badanych, które nie planowały ciąży. Na poziom stresu w badanej grupie ciężarnych wpływał fakt leczenia w szpitalu. Poziom stresu był mniejszy u kobiet nie leczonych w szpitalu podczas obecnej ciąży w porównaniu z ciężarnymi, które były leczone. Liczba ciąż, liczba porodów, fakt planowania ciąży, oraz leczenie w szpitalu podczas obecnej ciąży warunkowały styl radzenia sobie w sytuacjach stresowych w badanej grupie ciężarnych. Styl skoncentrowany na emocjach częściej przejawiały ciężarne, które nie planowały ciąży aniżeli badane, które planowały ciążę. Styl skoncentrowany na unikaniu częściej przejawiały ciężarne będące w ciąży po raz pierwszy, ciężarne, które nie były leczone w szpitalu podczas obecnej ciąży. Angażowanie się w czynności zastępcze częściej stosowały ciężarne, które nie rodziły, które nie były leczone w szpitalu podczas obecnej ciąży. Natomiast wystąpienie poronień lub ich brak, trymestr ciąży, oraz udział w zajęciach szkoły rodzenia nie warunkowały podejmowanych działań w zakresie radzenia sobie w sytuacjach stresowych. Liczba ciąż, liczba porodów, trymestr ciąży, fakt planowania ciąży oraz uczęszczanie w zajęciach szkoły rodzenia warunkowały nasilenie wsparcia w badanej grupie ciężarnych. Badane ciężarne będące w ciąży po raz pierwszy, które nie rodziły, oraz które planowały ciążę, częściej otrzymywały wsparcie aniżeli ciężarne będące w ciąży po raz trzeci i kolejny, 5

6 które rodziły dwa i więcej razy, oraz które nie planowały ciąży. Badane ciężarne, które były w II trymestrze ciąży przejawiały większe zapotrzebowanie na wsparcie i częściej poszukiwały wsparcia aniżeli ciężarne w III trymestrze ciąży. Ciężarne, które uczęszczały w zajęciach szkoły rodzenia częściej dostrzegały możliwość wsparcia w porównaniu do kobiet ciężarnych, które nie uczęszczały w zajęciach szkoły rodzenia. W wyniku przeprowadzonej analizy statystycznej stwierdzono istotną statystycznie korelację ujemną pomiędzy wskaźnikiem satysfakcji z życia (SWLS) a nasileniem stresu (PSS-10) (r = -0,116, p = 0,018). Wyższym wartościom satysfakcji z życia odpowiadało niższe nasilenie stresu. Ponadto stwierdzono istotną statystycznie korelację dodatnią pomiędzy wskaźnikiem satysfakcji z życia a nasileniem stylu skoncentrowanego na zadaniu (r = 0,233, p < 0,001). Odnotowano także istotną statystycznie korelację ujemną pomiędzy wskaźnikiem satysfakcji z życia a nasileniem stylu skoncentrowanego na emocjach (r = -0,246, p < 0,001), oraz angażowaniem się w czynności zastępcze (r = -0,105, p = 0,032). Przeprowadzona analiza wykazała istotną statystycznie korelację dodatnią pomiędzy wskaźnikiem satysfakcji z życia a spostrzeganiem dostępnego wsparcia (r = 0,259, p < 0,001). Odnotowano także istotną statystycznie korelację dodatnią pomiędzy wskaźnikiem satysfakcji z życia a poszukiwaniem wsparcia (r = 0,121, p = 0,014) oraz istotną statystycznie korelację dodatnią pomiędzy wskaźnikiem satysfakcji z życia a aktualnie otrzymywanym wsparciem (r = 0,208, p < 0,001). W wyniku przeprowadzonej analizy statystycznej stwierdzono istotną statystycznie korelację ujemną pomiędzy wskaźnikiem odczuwanego stresu (PSS-10) a nasileniem satysfakcji z życia (SWLS) (r = -0,116, p = 0,018). Ponadto stwierdzono istotną statystycznie korelację dodatnią pomiędzy wskaźnikiem odczuwanego stresu a nasileniem stylu skoncentrowanego na zadaniu (r = 0,140, p = 0,004), stylu skoncentrowanego na emocjach (r = 0,325, p < 0,001), oraz stylu skoncentrowanego na unikaniu (r = 0,128, p = 0,009). Przeprowadzona analiza wykazała istotną statystycznie korelację dodatnią pomiędzy wskaźnikiem odczuwanego stresu a poszukiwaniem kontaktów towarzyskich (r = 0,125, p = 0,011). W wyniku przeprowadzonej analizy statystycznej stwierdzono istotną statystycznie korelację dodatnią pomiędzy wskaźnikiem stylu skoncentrowanego na zadaniu a nasileniem spostrzeganego dostępnego wsparcia (r = 0,318, p < 0,001), poszukiwania wsparcia (r = 0,113, p = 0,021) oraz aktualnie otrzymywanego wsparcia (r = 0,185, p < 0,001). 6

7 Ponadto stwierdzono istotną statystycznie korelację ujemną pomiędzy wskaźnikiem stylu skoncentrowanego na emocjach a nasileniem spostrzeganego dostępnego wsparcia (r = - 0,129, p = 0,009), oraz aktualnie otrzymywanego wsparcia (r = -0,129, p < 0,009). Z kolei stwierdzono istotną statystycznie korelację dodatnią pomiędzy wskaźnikiem stylu skoncentrowanego na emocjach a nasileniem zapotrzebowania na wsparcie (r = 0,246, p < 0,001) oraz poszukiwania wsparcia (r = 0,136, p < 0,006). Stwierdzono również istotną statystycznie korelację dodatnią pomiędzy wskaźnikiem stylu skoncentrowanego na unikaniu a nasileniem zapotrzebowania na wsparcie (r = 0,237, p < 0,001) oraz poszukiwania wsparcia (r = 0,281, p < 0,001). W wyniku przeprowadzonej analizy statystycznej stwierdzono istotną statystycznie korelację ujemną pomiędzy wskaźnikiem angażowania się w czynności zastępcze a spostrzeganiem dostępnego wsparcia (r = 0,123, p < 0,012). Ponadto stwierdzono istotną statystycznie korelację dodatnią pomiędzy wskaźnikiem angażowania się w czynności zastępcze a zapotrzebowaniem na wsparcie (r = 0,139, p < 0,005) i poszukiwaniem wsparcia (r = 0,180, p < 0,001). Przeprowadzona analiza wykazała istotną statystycznie korelację dodatnią pomiędzy wskaźnikiem poszukiwania kontaktów towarzyskich a nasileniem spostrzeganego dostępnego wsparcia (r = 0,306, p < 0,001), nasileniem zapotrzebowania na wsparcie (r = 0,302, p < 0,001), poszukiwania wsparcia (r = 0,352, p < 0,001) oraz aktualnie otrzymywanego wsparcia (r = -0,197, p < 0,009). Analiza uzyskanych wyników badań pozwoliła na stwierdzenie, że: większa satysfakcja z życia odpowiadała niższemu nasileniu stresu. Większa satysfakcja z życia odpowiadała wyższemu nasileniu stylu skoncentrowanego na zadaniu, niższemu nasileniu stylu skoncentrowanego na emocjach oraz niższemu nasileniu angażowania się w czynności zastępcze. Większa satysfakcja z życia odpowiadała wyższemu nasileniu spostrzegania dostępnego wsparcia, poszukiwania wsparcia oraz aktualnie otrzymywanego wsparcia. Większe odczuwanie stresu odpowiadało wyższemu nasileniu stylu skoncentrowanego na zadaniu, stylu skoncentrowanego na emocjach, stylu skoncentrowanego na unikaniu oraz wyższemu nasileniu poszukiwania kontaktów towarzyskich Ciężarne, które przejawiały styl skoncentrowany na zadaniu w większym stopniu spostrzegały dostępne wsparcie, poszukiwały wsparcia oraz otrzymywały wsparcie. Natomiast ciężarne, które przejawiały styl skoncentrowany na emocjach w mniejszym stopniu spostrzegały dostępne wsparcie oraz otrzymywały wsparcie, zaś w większym stopniu odczuwały zapotrzebowanie na wsparcie oraz poszukiwały wsparcia. Ciężarne, które 7

8 przejawiały styl skoncentrowany na unikaniu w większym stopniu odczuwały zapotrzebowanie na wsparcie oraz poszukiwały wsparcia. Z kolei ciężarne, które w większym stopniu poszukiwały kontaktów towarzyskich w większym stopniu spostrzegały dostępne wsparcie, przejawiały większe zapotrzebowanie na wsparcie, poszukiwały wsparcia oraz otrzymywały wsparcie. Analiza uzyskanych wyników badań pozwoliła na stwierdzenie, że w badanej grupie ciężarnych: na poziom stresu (PSS-10) miały wpływ takie czynniki jak: styl radzenia sobie w sytuacjach stresowych skoncentrowany na emocjach i zadaniu (CISS-SSE, SSZ). Na poziom satysfakcji z życia (SWLS) miały wpływ takie czynniki jak: dostępne i aktualnie otrzymywane wsparcie oraz styl radzenia sobie w sytuacjach stresowych skoncentrowany na emocjach i zadaniu (CISS-SSE, SSZ). Na styl radzenia sobie w sytuacjach stresowych (CISS) miały wpływ takie czynniki jak: poziom satysfakcji z życia (SWLS), stresu (PSS-10), wiek, liczba ciąż i porodów oraz wsparcie społeczne. Natomiast na poziom aktualnie otrzymywanego wsparcia (BSSS) miały wpływ takie czynniki jak: zapotrzebowanie na wsparcie, dostępne wsparcie, poszukiwanie wsparcia oraz wiek. Wnioski Analiza wyników badań pozwoliła na sformułowanie następujących wniosków: 1. Kobiety ciężarne przejawiały wysokie poczucie satysfakcji z życia (SWLS). Stan cywilny, wykształcenie, status zawodowy, oraz fakt planowania ciąży warunkowały poczucie satysfakcji z życia w badanej grupie ciężarnych. 2. Badane ciężarne cechował wysoki poziom stresu (PSS-10). Leczenie w szpitalu warunkowało poziom stresu w badanej grupie ciężarnych. Pacjentki hospitalizowane i leczone miały istotnie wyższy poziom stresu aniżeli pacjentki nie leczone. 3. Kobiety ciężarne, które odczuwały obawę o własne zdrowie, o sytuację zawodową, o sytuację mieszkaniową, oraz o sytuację finansową posiadały istotnie niższą satysfakcję z życia aniżeli ciężarne, które takich obaw nie odczuwały. Z kolei istotnie większe nasilenie stresu posiadały kobiety ciężarne, które odczuwały obawę o własne zdrowie, o sytuację rodzinną, oraz o sytuację finansową aniżeli ciężarne, które takich obaw nie odczuwały. Ciężarne, które odczuwały obawę o własne zdrowie, o zdrowie i rozwój nienarodzonego dziecka, o zmianę wyglądu, sytuację zawodową, sytuację mieszkaniową, oraz o sytuację finansową w obecnej ciąży istotnie częściej stosowały styl skoncentrowany na emocjach, jako sposób radzenia sobie ze stresem aniżeli ciężarne, które takich obaw nie odczuwały. Kobiety ciężarne, które odczuwały obawę o zmianę wyglądu, sytuację zawodową, oraz o sytuację 8

9 mieszkaniową istotnie rzadziej spostrzegały dostępne wsparcie aniżeli ciężarne, które takich obaw nie odczuwały. Ponadto ciężarne, które odczuwały obawę o zmianę wyglądu istotnie rzadziej poszukiwały wsparcia, z kolei ciężarne, które odczuwały obawę o sytuację zawodową istotnie rzadziej otrzymywały wsparcie aniżeli ciężarne, które takich obaw nie odczuwały. 4. Badane ciężarne cechował przeciętny styl radzenia sobie w sytuacjach stresowych (CISS). Wiek, stan cywilny, miejsce zamieszkania, wykształcenie, status zawodowy, liczba ciąż, liczba porodów, fakt planowania ciąży, oraz leczenie w szpitalu warunkowały styl radzenia sobie w sytuacjach stresowych w badanej grupie ciężarnych. 5. Badane ciężarne cechowało średnie nasilenie wsparcia (BSSS). Status zawodowy, liczba ciąż, liczba porodów, trymestr ciąży, fakt planowania ciąży oraz udział w zajęciach szkoły rodzenia warunkowały nasilenie wsparcia w badanej grupie ciężarnych. Badane ciężarne zawsze otrzymywały wsparcie od męża/partnera w dalszej kolejności od matki lub siostry, często otrzymywały wsparcie głównie od położnej w dalszej kolejności od lekarza, przyjaciół. Natomiast rzadko lub nigdy od sąsiadów. 6. U kobiet ciężarnych większa satysfakcja z życia odpowiada niższemu nasileniu stresu, zaś wyższemu: nasileniu stylu skoncentrowanego na zadaniu, spostrzeganiu dostępnego wsparcia, poszukiwaniu wsparcia oraz aktualnie otrzymywanemu wsparciu. 7. Ciężarne, które w ramach radzenia sobie ze stresem, przejawiały styl skoncentrowany na zadaniu w większym stopniu spostrzegały dostępne wsparcie, poszukiwały wsparcia oraz otrzymywały wsparcie. Natomiast ciężarne, które przejawiały styl skoncentrowany na emocjach w mniejszym stopniu spostrzegały dostępne wsparcie oraz otrzymywały wsparcie, zaś w większym stopniu odczuwały zapotrzebowanie na wsparcie oraz poszukiwały wsparcia. Ciężarne, które przejawiały styl skoncentrowany na unikaniu w większym stopniu odczuwały zapotrzebowanie na wsparcie oraz poszukiwały wsparcia. Z kolei ciężarne, które poszukiwały kontaktów towarzyskich w większym stopniu spostrzegały dostępne wsparcie, przejawiały większe zapotrzebowanie na wsparcie, poszukiwały wsparcia oraz otrzymywały wsparcie. 8. W badanej grupie ciężarnych: a) na poziom satysfakcji z życia (SWLS) miały wpływ takie czynniki jak: dostępne i aktualnie otrzymywane wsparcie oraz styl radzenia sobie w sytuacjach stresowych skoncentrowany na emocjach i zadaniu (CISS SSE, SSZ), b) na poziom stresu (PSS-10) miały wpływ takie czynniki jak: styl radzenia sobie w sytuacjach stresowych skoncentrowany na emocjach i zadaniu (CISS SSE, SSZ), 9

10 c) na styl radzenia sobie w sytuacjach stresowych (CISS) miały wpływ takie czynniki jak: poziom satysfakcji z życia (SWLS), stresu (PSS-10), wiek, liczba ciąż i porodów oraz wsparcie społeczne, d) na poziom aktualnie otrzymywanego wsparcia (BSSS) miały wpływ takie czynniki jak: zapotrzebowanie na wsparcie, dostępne wsparcie, poszukiwanie wsparcia oraz wiek. Postulaty do praktyki klinicznej: 1. Kobiety ciężarne z podwyższonym poziomem stresu powinny być objęte edukacją w zakresie sposobów radzenia sobie ze stresem oraz możliwości spostrzegania i poszukiwania wsparcia. 2. Postępowanie psycho-profilaktyczne w grupie kobiet posiadających obawy w okresie ciąży powinno obejmować wskazanie możliwości podejmowania działań zmierzających do poprawy satysfakcji z życia i uzyskiwanego wsparcia. Przeprowadzone badania własne wykazały, że ocena poziomu stresu, satysfakcji z życia oraz zapotrzebowania na wsparcie społeczne umożliwiają ustalenie charakterystyki i wyodrębnienie grupy ciężarnych wymagających szczególnej opieki psychoprofilaktycznej. Ponadto uzyskane wyniki badań mogą umożliwić optymalizację podejmowanych działań psychoprofilaktycznych przez wskazanie potencjalnie najbardziej skutecznych kierunków postępowania psychoprofilaktycznego i przyczynić się do prawidłowego przebiegu i zakończenia ciąży. 10