11 Walka o granice Cele lekcji Wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń posługuje się podstawowymi określeniami czasu historycznego: wiek, rok; przyporządkowuje fakty historyczne datom; oblicza upływ czasu między wydarzeniami historycznymi i umieszcza je na linii chronologicznej; dostrzega związki teraźniejszości z przeszłością. II. Analiza i interpretacja historyczna. Uczeń odpowiada na proste pytania postawione do tekstu źródłowego, mapy, ilustracji; pozyskuje informacje z różnych źródeł oraz selekcjonuje je i porządkuje; stawia pytania dotyczące przyczyn i skutków analizowanych wydarzeń historycznych. III. Tworzenie narracji historycznej. Uczeń tworzy krótką wypowiedź o postaci i wydarzeniu historycznym, posługując się poznanymi pojęciami; przedstawia własne stanowisko i próbuje je uzasadnić. V. Współdziałanie w sprawach publicznych. Uczeń współpracuje z innymi planuje, dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna daty: 1918, XII 1918, 1919, 1919 1921, 1920, VIII 1920, 1921; postanowienia traktatu wersalskiego w sprawie granic Polski, rozumie pojęcia: zasada samostanowienia narodów, Orlęta Lwowskie, Bitwa Warszawska, traktat wersalski, plebiscyt, rozejm; charakter walk toczonych we Lwowie przez Polaków i Ukraińców, potrafi: scharakteryzować sytuację panującą na ziemiach polskich po zakończeniu I wojny światowej; wymienić czynniki decydujące o odzyskaniu niepodległości przez Polskę; opisać przebieg walk we Lwowie; omówić proces kształtowania się granic Polski; wskazać na mapie granice II Rzeczypospolitej oraz wymienić jej sąsiadów; ocenić położenie międzynarodowe II Rzeczypospolitej. Środki dydaktyczne podręcznik (s. 78 84), zeszyt ćwiczeń (s. 40 43), płyta CD Historia i społeczeństwo 6. Opowiadania z podręcznika, mapa ścienna II Rzeczypospolitej, karta pracy nr 11, materiały do pracy think tanków. Metody i techniki nauczania metoda problemowa, praca pod kierunkiem, praca z mapą, opowiadanie, rozmowa nauczająca, praca z ilustracją. 94
Formy zajęć praca w grupach, praca zbiorowa, praca indywidualna. Czas zajęć 1 godzina lekcyjna. Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Podajemy temat i cele lekcji. Informujemy uczniów, że wydarzenia z listopada 1918 r. były dla wielu Polaków olbrzymim zaskoczeniem. Niewielu bowiem wierzyło jeszcze, że odzyskanie niepodległości przez Polskę będzie możliwe. Wydarzenia z roku 1918 trwająca w Rosji okrutna wojna domowa, kapitulacja Niemiec i rozpad Austro-Węgier stworzyły okoliczności, w których Polacy mogli odbudować swoje państwo. Jednak, co uczniowie zauważą na zajęciach, nie był to proces łatwy. II. Rozwinięcie Wyjaśniamy, że pierwszym zadaniem uczniów będzie próba znalezienia najlepszego wyjścia z sytuacji, w której znaleźli się Polacy po listopadzie 1918 r. Dzielimy klasę na trzy think tanki* mające rozwiązać następujące problemy: 1. Jakie czynniki powinny decydować o przynależności poszczególnych ziem do państwa polskiego? 2. Jaka zasada powinna obowiązywać przy ustalaniu przebiegu granic państwa polskiego? 3. Jak rozwiązać kwestię wielonarodowości części dawnych ziem polskich wchodzących w skład poszczególnych zaborów? Następnie rozdajemy instrukcje i materiały dodatkowe (materiał dla nauczyciela). Uczniowie pracują w grupach, a po upływie wyznaczonego czasu przedstawiciele prezentująefektyrozważańswoichzespołów. Po zakończeniu prezentacji zapowiadamy, że zaproponowane rozwiązania zostaną skonfrontowane z rzeczywistością historyczną. Zapisujemy na tablicy zagadnienia do opracowania: 1. Kształtowanie się granicy południowo-wschodniej kwestia Ukrainy. 2. Kształtowanie się granicy wschodniej konflikt z Rosją Radziecką. 3. Kształtowanie się granicy północnej i zachodniej kwestia Pomorza, Wielkopolski, Warmii i Mazur. 4. Kształtowanie się granicy zachodniej kwestia Śląska. 5. Kształtowanie się granicy północnej i południowej relacje z Litwą i Czechosłowacją. * Grupa osób (lub instytucja) zajmująca się badaniem życia publicznego. Jednym z celów działalności think tanków jest analiza rzeczywistości i poszukiwanie sposobów rozwiązania problemów z określonych dziedzin (problemów politycznych, gospodarczych, społecznych). 95
Dzielimy klasę na pięć grup i każdej przydzielamy jedno z zagadnień. Następnie rozdajemy karty pracy oraz instrukcje. Grupa I Grupa II Zbierzcie informacje dotyczące procesu kształtowania się granicy południowo-wschodniej i relacji z Ukraińcami. Przeczytajcie podrozdział Orlęta Lwowskie (podręcznik, s. 80 81). Zebrane wiadomości zapiszcie w odpowiedniej rubryce w karcie pracy. Zbierzcie informacje dotyczące procesu kształtowania się granicy wschodniej i relacji z Rosją Radziecką. Przeczytajcie podrozdział Wojna polsko-radziecka (podręcznik, s. 81 82). Zebrane wiadomości zapiszcie w odpowiedniej rubryce w karcie pracy. Grupa III Zbierzcie informacje dotyczące procesu kształtowania się granicy północnej i zachodniej (Śląsk) oraz relacji z Niemcami. Przeczytajcie fragmenty podrozdziału Granica z Niemcami (podręcznik, s. 82 83). Zebrane wiadomości zapiszcie w odpowiednich rubrykach w karcie pracy. Grupa IV Zbierzcie informacje dotyczące procesu kształtowania się granicy zachodniej (Śląsk) i relacji z Niemcami. Przeczytajcie fragment podrozdziału Granica zniemcami(podręcznik, s. 83). Zebrane wiadomości zapiszcie w odpowiedniej rubryce w karcie pracy. Grupa V Zbierzcie informacje dotyczące procesu kształtowania się granicy północnej i południowej oraz relacji z Litwą i Czechosłowacją. Przeczytajcie fragment podrozdziału Orlęta Lwowskie (podręcznik, s. 81) oraz fragment podrozdziału Sąsiedzi Polski (podręcznik, s. 84). Zebrane wiadomości zapiszcie w odpowiednich rubrykach w karcie pracy. Wieszamy na tablicy mapę ścienną II Rzeczypospolitej. Przedstawiciele grup podchodzą kolejno do mapy, wskazują granice omawiane przez swoją grupę i prezentują efekty jej pracy (uzupełniamy wystąpienie przedstawiciela grupy II, odczytując z podręcznika (s. 78 79) lub odtwarzając z płyty CD opowiadanie Ojczyzna w niebezpieczeństwie! i prosząc o odpowiedź na pytanie znajdujące się pod opowiadaniem). Najważniejsze informacje z każdego wystąpienia zapisujemy na tablicy (aby osoby z pozostałych grup mogły później uzupełnić swoje karty pracy). Zadajemy pytanie: W jakim stopniu wasze propozycje rozwiązania podanych problemów były podobne do tych, które znamy z rzeczywistości? Informujemy, czym była zasada samostanowienia narodów, i inicjujemy rozmowę nauczającą, w której uczniowie formułują argumenty wyjaśniające, dlaczego realizacja tej zasady napotykała takie trudności. III. Podsumowanie Polecamy uczniom zapoznać się z podrozdziałem Sąsiedzi Polski (podręcznik, s. 84) i wykonać polecenie 8 (podręcznik. s. 84). Wybrane osoby podchodzą do tablicy i na mapie ściennej wskazują sąsiadów II Rzeczypospolitej. 96
Zachęcamy uczniów do odpowiedzi na pytanie C (podręcznik, s. 84). Pytamy też o to, jakie zagrożenia mogły z tego faktu wyniknąć dla Polski w przyszłości. Metody kontroli Wspólnie z uczniami wykonujemy ćwiczenie 1 (zeszyt ćwiczeń, s. 40 42). Praca domowa Ćwiczenia 2 i 3 (zeszyt ćwiczeń, s. 42 43). Materiał dla nauczyciela Materiały dla grupy I. Instrukcja. Punktem wyjścia do waszych rozważań będzie mapa ziem I Rzeczypospolitej, zajętych w trakcie rozbiorów. Zanim przygotujecie propozycję rozwiązania waszego problemu, zastanówcie się najpierw nad następującymi zagadnieniami: 1. Jakie ziemie powinny się znaleźć w granicach państwa polskiego? 2. Jakich argumentów można użyć, aby uzasadnić przynależność tych ziem do państwa polskiego? 3. Jak na wcielenie tych ziem do Polski mogą zareagować ich aktualni mieszkańcy oraz państwa zaborcze? 4. Jak należałoby się odnieść do ich reakcji? Mapa konturowa. 97
Materiały dla grupy II. Instrukcja. Punktem wyjścia do waszych rozważań będą teksty źródłowe dotyczące procesu kształtowania się granic II Rzeczypospolitej oraz mapa przedstawiająca te granice. Zanim przygotujecie propozycję rozwiązania waszego problemu, zastanówcie się nad następującymi zagadnieniami: 1. Kto powinien ustalać przebieg granic? 2. Co należy wziąć pod uwagę przy ich wytyczaniu? 3. Jakie mogą być reakcje sąsiednich państw na określony przebieg granic? 4. Jak należałoby się odnieść do tych reakcji? Teksty źródłowe. Nota Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu do ministrów spraw zagranicznych państw sprzymierzonych w sprawie odbudowy państw narodowych z 13 XI 1917 r. Panie Ministrze, Komitet Narodowy Polski ostatnio otrzymał doniesienie, jasno wskazujące, że cały kraj oczekuje aktu, którym by Sprzymierzeni zamanifestowali swe niezachwiane postanowienie zapewnienia zjednoczonej Polsce całkowitej niepodległości. Pozwalamy sobie przedłożyć Waszej Ekscelencji propozycję, ażeby Wielka Brytania, Francja, Włochy i Stany Zjednoczone Ameryki zawarły umowę, mocą której włączyłyby do celów wojny: 1. Odbudowanie niepodległego państwa polskiego, obejmującego ziemie polskie, które przed wojną należały do Rosji, Niemiec i Austrii. To państwo polskie ma posiadać polską część Śląska oraz część wybrzeża bałtyckiego z ujściami Wisły i Niemna; ma mieć dostateczny obszar i dość znaczną ludność, ażeby mogło stać się skutecznym czynnikiem równowagi europejskiej. Roman Dmowski 98 Wiek XX w źródłach, oprac. M. Sobańska-Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 1998, s. 71. Traktat między głównymi mocarstwami sprzymierzonymi i stowarzyszonymi a Polską, tzw. traktat mniejszościowy, uchwalony w Wersalu 28 VI 1919 r. Stany Zjednoczone Ameryki, Imperium W. Brytanii, Francja, Włochy i Japonia główne mocarstwa sprzymierzone i stowarzyszone z jednej strony; i Polska z drugiej strony; Wobec tego, że mocarstwa dzięki powodzeniu swego oręża przywróciły narodowi polskiemu niepodległość, której był niesprawiedliwie pozbawiony; Wobec tego, że rząd rosyjski zgodził się na przywrócenie niepodległego państwa polskiego; że państwo polskie, faktycznie sprawujące teraz zwierzchnictwo nad częściami dawnego Cesarstwa Rosyjskiego, zamieszkanymi w większości przez Polaków, już zostało uznane przez główne mocarstwa jako państwo zwierzchnicze i niepodległe;
Wobec tego, że na zasadzie traktatu pokoju, zawartego z Niemcami przez mocarstwa, traktatu podpisanego przez Polskę, niektóre terytoria dawnego Cesarstwa Niemieckiego będą wcielone do terytorium Polski. Wiek XX w źródłach, oprac. M. Sobańska-Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 1998, s. 137 138. Mapa konturowa. Materiały dla grupy III. Instrukcja. Punktem wyjścia do waszych rozważań będzie tabela z danymi statystycznymi na temat narodowości zamieszkujących ziemie polskie. Zwróćcie uwagę na fakt, że na obszarze I Rzeczypospolitej żyło wiele narodów, które w XX w. dążyły do przyłączenia tych ziem do kraju swego pochodzenia bądź pragnęły utworzenia własnego państwa. Zanim przygotujecie propozycję rozwiązania waszego problemu, zastanówcie się nad następującymi zagadnieniami: 1. Jakie zagrożenia dla Polski mogły wynikać z dążeń innych narodów? 2. Jakie decyzje powinni podjąć Polacy, aby przeciwdziałać tym zagrożeniom? 3. Jakie konsekwencje mogą mieć podjęte decyzje dla relacji Polaków z innymi narodowościami? 4. Jak na decyzje Polski mogą zareagować sąsiednie państwa? 99
Dane statystyczne oparte na spisie ludności z 1921 r. LUDNOŚĆ ZIEM POLSKICH WEDŁUG NARODOWOŚCI (w %) Ziemie pod zaborem polska niemiecka ukraińska białoruska żydowska inna rosyjskim 38,30 0,40 21,50 26,50 9,00 4,30 pruskim 78,23 21,23 0,20 0,34 austriackim 54,20 0,60 39,58 5,60 0,02 Na podstawie: Historia Polski w liczbach, Państwo, społeczeństwo, Tom 1, oprac. A. Jezierski, Warszawa 2003, s. 382 383.