Makroekonomia bada gospodarkę jako całość; określa kilka najwaŝniejszych jednorodnych zjawisk: dochód narodowy, inwestycje, poziom cen, i określa je jako zmienne, ujmując następnie ich wielkości łącznie (agregaty makroekonomiczne); zagregowane zmienne wyraŝają róŝne stany gospodarki Gospodarka narodowa jako przedmiot badań naukowych i rachunek produktu narodowego Produkcja i DN zmieniają się pod wpływem wielu czynników. W długim okresie produkcja wyznaczana jest przez moŝliwości produkcyjne i zasoby siły roboczej, które wymagają wieloletnich inwestycji (długookresowe czynniki podaŝowe). W krótkim okresie produkcja jest zaleŝna od rozmiarów popytu (krótkookresowe czynniki popytowe). Rodzaje gospodarek 1. kryterium stopnia otwartości: gospodarka otwarta (nieautarkiczna), gospodarka zamknięta (autarkiczna), 2. kryterium własności środków produkcji: gospodarka uspołeczniona, gospodarka nieuspołeczniona, 3. kryterium stopnia rozwoju gospodarczego (sektory, PKB per capita): słabo rozwinięte, średnio rozwinięte, wysoko rozwinięte, 4. kryterium kontroli gospodarczej: administrowana, rynkowa, 5. kryterium rentowności: intensywna, ekstensywna. Rachunek produktu narodowego Gospodarka zamknięta -model dwupodmiotowy (gospodarstwo domowe i przedsiębiorstwo) Dobra pośrednie i finalne Gospodarstwo domowe: świadczy usługi na rzecz przedsiębiorstw. W zamian uzyskuje dochody, które rozdysponowuje na konsumpcję ( C ) i oszczędności ( S ) Przedsiębiorstwa swe przychody przekazują : -innym przedsiębiorstwom płacąc za dobra pośrednie -gospodarstwom domowym za czynniki produkcji Pozostałe środki wydatkują na inwestycje brutto ( I ): zapasy, inwestycje odtworzeniowe, inwestycje nowe Pośrednie: zużywane w ciągu cyklu produkcyjnego, potrzebne do produkcji dóbr finalnych Finalne: bezpośrednio zaspokajające potrzeby (nie służące do produkcji innych dóbr) lub dobra użytkowane w okresie dłuższym niż jeden cykl produkcyjny
Gospodarka zamknięta - model trójpodmiotowy ( trzeci podmiot -państwo) Dochody budżetu państwa (główna ich część) podatki: - pośrednie (Te) - bezpośrednie (Td) Wydatki budżetu państwa: - rządowe (G) na zakup dóbr i usług - płatności transferowe ( B ) Gospodarka otwarta -model czteropodmiotowy (czwarty podmiot zagranica) Eksport Ex Import Im Nadwyżka eksportowa - NX Wydatki na dobra i usługi (C) Sektor bankowy Ruch okręŝny w gospodarce otwartej I I S S Zakupy dóbr pośrednich Przedsiębiorstwa Te Td G Państwo G Gospodarstwa domowe B Exp Dochody czynników produkcji Imp Imp Zagranica Exp Sposoby obliczania PKB 1) (suma wydatków finalnych) sumując wydatki na dobra i usługi róŝnych podmiotów: konsumpcyjne i kapitałowe dobra finalne, dobra dostarczane przez państwo, Konsumpcja - wydatki na: a) dobra trwałego uŝytku, b) dobra nietrwałego uŝytku, c) usługi. Inwestycje - suma wydatków na kapitał trwały i zapasy. W procesie pomiaru PKB bierze się inwestycje brutto 2) (suma wartości dodanej) obliczając wartość produkcji w gałęziach gospodarki - równy sumie wartości dodanej powstałej w gospodarce. 3) (suma dochodów właścicieli czynników produkcji) mierząc całkowity dochód poszczególnych grup wytwarzających PKB. PKB jest dzielony na spoŝycie (tworzy konsumpcję) i akumulację (inwestycje): PKB = Ak + Sp Przykład Rolnik zboże -100 Młynarz mąka 150 Piekarz chleb 250 A/ suma wydatków finalnych 250 chleb jest dobrem finalnym B/ suma wartości dodanej: 100+(150-100)+(250-150)=250 C/ suma dochodów 100+50+100=250 PKB: wartość nowo wytworzona na terenie danego kraju niezależnie od tego kto był właścicielem czynników produkcji PKB a PNB PNB: wartość nowo wytworzona przez obywateli danego kraju niezależnie od miejsca jej powstania
Kategorie produktu i dochodu w gospodarce Przykład PKB = 1000 Dochody obcokrajowców uzyskane na terenie danego kraju 100 Dochody obywateli danego kraju uzyskane za granicą 200 PNB = 1000 100 + 200 = 1100 (200-100) dochody netto z tytułu własności za granicą PNB = PKB + dochody netto Produkt globalny PKB (w c.r) PNB( w c.r) PNN(w c.r) DN (PNN w c.cz.wyt.) DO(osobisty) DR(rozporządzalny) ZuŜycie pośrednie Podatki pośrednie Dotacje Dochody netto z tytułu własności za granicą Amortyzacja Dotacje netto dla przedsiębiorstw Podatki pośrednie Podatki przedsiębiorstw i zyski nie rozdzielone Ubezpieczenia społeczne Płatności transferowe i procenty netto Podatki dochodowe PKB w sile nabywczej (ppp) i wartościowy PKB w cenach stałych i bieŝących; PKB w cenach rynkowych i cenach czynników produkcji (PKB CZP = PKB CR T P + subsydia); PKB per capita PNB = PKB + dochody netto z tytułu własności za granicą PKB realny i nominalny PKB nominalny - wartość dóbr wytworzonych w danym n okresie w cenach bieŝących: PKB t = i= 1 Realny PKB - wartość dóbr wyprodukowanych w danym n okresie w cenach stałych: PKBt = pibqib i= 1 Porównanie nominalnego i realnego PKB wyznacza deflator cenowy PKB: PKBN pitq DefPKB = 100 = PKB p q p it R q it ib it ib Krytyka PKB Wymienia się m.in., że: nie uwzględnia produkcji nierejestrowanej (tzw. szara strefa ) oraz produkcji gospodarstw domowych przeznaczanej na własne potrzeby (np. pracy gospodyń domowych) nie uwzględnia wartości czasu wolnego (wypoczynku) nie ujmuje tzw. efektów zewnętrznych produkcji (np. zanieczyszczenia środowiska) nie uwzględnia różnic cen w poszczególnych krajach (co przynajmniej teoretycznie jest niwelowane przez liczenie parytetem siły nabywczej) nie odzwierciedla zróżnicowania dochodów w społeczeństwie ani ich dystrybucji (np. wysoki PKB w Gwinei Równikowejjnie przekłada się na dobrobyt wszystkich obywateli) jest tym większy im więcej wydaje się na zbrojenia, choć zdaniem niektórych ekonomistów wydatki takie nie zaspokajają potrzeb społeczeństwa nie pokazuje jakości usług, zwłaszcza państwowych Modele funkcjonowania gospodarki 17 Modele funkcjonowania gospodarki Uproszczone odzwierciedlenie rzeczywistości Kryterium podziału: sposób koordynacji decyzji i forma własności środków produkcji: rynkowy wolnokonkurencyjny administracyjny mieszany 18
Model wolnokonkurencyjny Prywatna własność środków produkcji Pełna niezaleŝność decyzyjna konsumentów Struktura produkcji, sposoby produkcji oraz podział wytworzonej wartości określane są przez rynek (na podstawie informacji cenowych). Co produkować? - struktura produkcji dopasowuje się do preferencji suwerennych konsumentów Jak produkować? technika wytwarzania określana jest przez przedsiębiorstwa, kierujące się systemem cen. Dla kogo? - dystrybucja dokonywana jest przez system cen wyznaczających poziom płac, stopy procentowej i zysków. Podział dokonywany jest zgodnie z zasadą proporcjonalności wkładu poszczególnych jednostek w wytwarzanym produkcie. Model gospodarki administrowanej (planowej) Własność publiczna (społeczna) środków produkcji (o sposobie ich wykorzystania decyduje aparat państwowy) Decyzje ekonomiczne podejmowane są na szczeblu centralnym i przekazywane do realizacji jednostek niŝszych szczebli Konsumenci pozbawieni suwerenności decyzyjnej Co produkować? - decyzje podejmowane są przez centralnego planistę Jak produkować? - struktura nakładów jest determinowana decyzjami centrum o przyznanych dla przedsiębiorstwa limitach zuŝycia poszczególnych czynników produkcji (model nakazoworozdzielczy). System administracyjnego przydziału środków eliminuje bodźce do oszczędzania zasobów. Dla kogo? - poziom wynagrodzeń i relacje dochodów wyznaczane są przez rząd. Głównym kryterium wyznaczania proporcji jest niejasno określona zasada równości czy sprawiedliwości 19 20 Model gospodarki mieszanej Jednoczesne występowanie własności prywatnej oraz państwa modyfikującego relacje cenowe i wpływającego w ten sposób na decyzje indywidualnych podmiotów gospodarczych Oddziaływanie państwa na redystrybucję dochodów Ostateczna struktura produkcji i konsumpcji to wypadkowa działania mechanizmu rynkowego i administracyjnego Efektywność funkcjonowania gospodarki Kryteria: 1/ Efektywność ekonomiczna 2/ Poczucie sprawiedliwości 21 22 Kryterium efektywności Efektywność w sensie Pareto: taka alokacja zasobów, przy której nie istnieje inny sposób ich rozdysponowania, zapewniający kaŝdemu co najmniej takie samo połoŝenie, a niektórym nawet lepsze. Rynek - efektywny w stymulowaniu produkcji dóbr (i dostarczaniu ich w odpowiednich ilościach), których poŝądają konsumenci Mechanizm rynkowy - minimalizuje marnotrawstwo i nieefektywność Mechanizm rynkowy - producenci produkują dobra po cenach równych krańcowym kosztom wytwarzania. W warunkach doskonałej konkurencji rynek zapewnia efektywność alokacji w sensie Pareto. 23 Kryterium sprawiedliwości Sprawiedliwość kategoria obiektywna czy subiektywna? 1/ Identyczne traktowanie wszystkich podmiotów przy sprawnie działającym rynku wysokość dochodów poszczególnych jednostek odzwierciedla ich uŝyteczność dla społeczeństwa 2/ KaŜdy człowiek jest inny - sprawiedliwy proces podziału uwzględnia istniejące róŝnice preferując tych, którzy znajdują się w gorszej sytuacji. Interwencja - niezbędna, gdy społeczeństwo opowiada się za redystrybucją dochodów i tylko w takim zakresie, w jakim uznaje tę redystrybucję za uzasadnioną. 24
Podsumowanie Model rynkowy: - lepsza alokacja zasobów, - wymuszenie efektywności produkcyjnej - sprawiedliwy podział dochodów jeśli za sprawiedliwe uznaje się jednakowe traktowanie wszystkich ludzi. Ingerencja państwa: uzasadniona w tych obszarach, gdzie społeczeństwo decyduje, że redystrybucja dochodów jest pożądana. Interwencjonizm państwowy Zwolennicy kontra przeciwnicy 25 26 ZA Konieczność istnienia systemu prawnego regulującego problem własności i zasady zawierania umów Niedoskonałości rynku monopole, kryzysy Dobra publiczne dostępne dla osób, które nie zapłaciły (free rider) ludzie dąŝą do bycia gapowiczem Efekty zewnętrzne (Marshall Marshall) działalność jednych podmiotów wpływa na inne; moŝna je eliminować poprzez dobry system praw własności Dobra społecznie korzystne i niekorzystne Sprawiedliwy podział DN akceptowalne warunki egzystencji (system świadczeń społecznych) Brak samoczynnego mechanizmu przywracania równowagi, niestabilność 27 PRZECIW Nierównowaga rynkowa niedobory i nadwyŝki Zniekształcone informacje mniej obiektywne Niska elastyczność systemu gospodarczego Wysokie koszty interwencjonizmu, niska efektywność działań,, koszty transakcyjne Osłabienie bodźców rynkowych Niereprezentatywność państwa Ograniczanie wolności jednostki i hamowanie inicjatyw indywidualnych 28 Funkcje ekonomiczne państwa System gospodarczy - sfera realna (zasobowa) i regulacyjna (informacyjna) J.Kornai: alokacyjna działania słuŝące optymalnej alokacji zasobów gospodarczych (własność prywatna i rynek); instrumenty: prawo, podatki i subsydia, informacje o konkurencji, prywatyzacja i nacjonalizacja; stabilizacyjna stabilizacja gospodarki przez: wzrost gospodarczy, spadek bezrobocia i inflacji, ograniczenie wahań koniunktury, wykorzystanie czynników produkcji; instrumenty: polityka fiskalna i monetarna; redystrybucyjna akceptowalny społecznie podział DN; instrumenty: podatki i wydatki, Klasyfikacje celów interwencjonizmu krótkookresowe i długookresowe koniunkturalne i strukturalne gospodarcze, społeczne i polityczne 29 30
Rodzaje interwencjonizmu antykryzysowy i długookresowy oparty na strategii wydajności i na strategii państwa opiekuńczego. w skali mikro-, mezo- i makroekonomicznej 31