Jak zmienia się dziecko w wieku przedszkolnym? Anna I. Brzezińska, Małgorzata Rękosiewicz Wiek przedszkolny to czas wielu przemian, zarówno fizycznych, motorycznych, społecznych, emocjonalnych, jak i poznawczych. Sama nazwa tego okresu rozwojowego wskazuje na jej najważniejsze zadanie dziecko ma przygotować się do pójścia do szkoły. Musi więc wykazywać się coraz większą samodzielnością oraz odpowiednią dojrzałością emocjonalną i społeczną do rozstania się z rodzicami na kilka godzin dziennie. Niezbędne są także takie umiejętności jak rozpoznawanie, kiedy coś wymyka mu się spod kontroli lub idzie nie po jego myśli, a następnie proszenie o pomoc. Na zdobycie tych wszystkich umiejętności dziecko ma kilka lat od trzeciego do szóstego roku życia. Jak przebiega to przygotowanie? Nowe czasy Dzieci rozwijają się w zmieniających się czasach następuje dynamiczny rozwój technologii, która na stałe wkroczyła do naszego życia, również do życia dzieci. Dzieci w wieku przedszkolnym korzystają już z telewizji, gier komputerowych, a nawet Internetu. Technologia w rozwoju dziecka ma zarówno swoje plusy, jak i minusy. Korzystanie z nich przy ograniczonym i kontrolowanym przez rodziców czasie może rozwijać ich wyobraźnię, zdolności manualne, czy takie funkcje poznawcze, jak spostrzeganie, uwagę, pamięć. Problem może pojawić się dopiero wtedy, gdy telewizja zastąpi bajki czytane czy opowiadane przez rodziców, a komputer zabierze czas, który mógłby być przeznaczony na zabawę z rówieśnikami. Jesteśmy świadkami przemian, jakie zachodzą w umiejętności korzystania z technologii w miarę jej rozwoju umiejętność tę opanowują coraz młodsze dzieci. Jesteśmy obecnie także świadkami zmian w zakresie szkolnictwa po okresie, w którym to rodzice podejmowali decyzję o tym, czy ich dziecko pójdzie do szkoły w wieku sześciu czy siedmiu lat, nastąpił czas obowiązku szkolnego dla wszystkich sześciolatków. Dzieci w tym wieku muszą być już przygotowane do wejścia w nowe środowisko, tzn. muszą mieć dobre podstawy do odniesienia sukcesu w szkole w zakresie umiejętności podporządkowania się nauczycielom, pracy pod ich kierunkiem w skupieniu, umiejętności radzenia sobie z sytuacjami nowymi, itd. Zmieniają się więc zarówno czasy, same dzieci, jak i wychowanie i edukacja, które muszą wyjść im naprzeciw. Dbanie o optymalny rozwój we wszystkich jego aspektach musi brać pod uwagę zmieniające się otoczenie, z jego nowymi zaletami, jak i ograniczeniami. Rozwój w wieku przedszkolnym Wiek przedszkolny rozpoczyna się i kończy rozstaniem z rodzicami. Pierwsze rozstanie ma miejsce, gdy dziecko idzie do przedszkola, drugie, gdy idzie do szkoły. Aktywność dziecka odbywa się w kontakcie z ludźmi oraz przedmiotami i umożliwia rozwój na kilku 1
płaszczyznach emocjonalnej, społecznej, moralnej, poznawczej, seksualnej, fizycznej. Aktywność dziecka pociąga za sobą zmiany w jego funkcjonowaniu psychicznym i społecznym patrz rys. tj. w wielu procesach regulujących jego zachowanie. Z kolei rozwój fizyczny, seksualny, emocjonalny, poznawczy i społeczny powodują kolejne zmiany w jego aktywności: zmiany rodzaju aktywności zmiana relacji i proporcji między zabawą, uczeniem się i pracą rozumianą jako wypełnianie obowiązków; zmiany treści aktywności treść zabaw, rysunków, treść komunikatów kierowanych do dorosłych i do innych dzieci; zmiany rodzaju motywacji i poziomu zaangażowania dziecka w aktywność; zmiany nastawienia dziecka z koncentracji na procesie u dzieci młodszych do koncentracji na celu u dzieci starszych, z dążenia do uzyskania zewnętrznej nagrody (np. pochwały dorosłego) do powstania poczucia wewnętrznego zadowolenia z własnego działania i uzyskanego rezultatu. Obszary zmian w wieku przedszkolnym Na płaszczyźnie społecznej dziecko przechodzi od indywidualizmu i egocentryzmu do współdziałania, współpracy. Staje się coraz bardziej samodzielne i wymaga coraz mniejszego wsparcia i pomocy ze strony otoczenia, a jednocześnie uczy się, kiedy i w jaki sposób o pomoc prosić. Uczy się przyjmować i akceptować reguły, dzięki czemu nabywa kompetencji podporządkowania się normom czy innej osobie. Rodzi się autorefleksja, która umożliwia samokontrolę, dzięki której z kolei zmniejsza się labilność emocjonalna i impulsywność, a działanie jest coraz bardziej świadome i celowe. 2
Nawiązywanie kontaktów rówieśniczych stanowi źródło satysfakcji i radości, które kształtują pozytywny obraz świata dziecka. W zakresie rozwoju emocjonalnego dziecko przechodzi od syntonii, czyli współbrzmienia emocjonalnego, współodczuwania wraz z opiekunem do empatii, czyli dojrzałego emocjonalnie zrozumienia uczuć drugiej osoby. Dzięki rozwijającej się refleksji dziecko jest w stanie zrozumieć położenie drugiej osoby. Istotną rolę odgrywa tu zabawa, w której dziecko przejmuje przeżycia bohatera, a jednocześnie samo przeżywa odgrywanie roli, dzięki czemu uczy się regulować stany emocjonalne i rozumieć przeżycia innych. W obszarze poznawczym poszerza się zakres wiedzy dziecka o świecie. Kontakt z rodzicami, innymi dorosłymi, obserwowanie ich, zabawa z grupą rówieśniczą, kontakt z różnymi miejscami w przestrzeni publicznej oraz kontakt z mediami, ciągłe pytanie dlaczego poszerzają wiedzę zarówno o świecie ludzi, jak i przedmiotów i uczą nowych umiejętności. Dziecko w wieku przedszkolnym jest głodne ruchu, co z powodzeniem może wykorzystać w zabawie, czyli głównej aktywności tego wieku. Zabawa, będąc odzwierciedleniem rozwoju dziecka, sama ulega przekształceniom. Od tak zwanej zabawy na serio, dziecko przechodzi do zabawy na niby. Rozwija się zabawa w udawanie, zabawa tematyczna w piratów, w teatrzyk, w dom. Dzięki większej wytrzymałości fizycznej możliwe są gry zespołowe, w których dziecko uczy się współpracy i dalej rozwija się motorycznie. Jako uczestnik zabaw czuje, że przynależy do grupy i stanowi ważny jej element. Zabawa sprzyja także rozwojowi wyobraźni i twórczemu myśleniu. Dziecko rozwija w niej swoją kreatywność i pomysłowość, doświadcza poczucia sprawstwa, samo jest autorem realnych pomysłów, nie naśladuje lecz kreuje sytuację. Przekształceniu ulegają dziecięce rysunki rozwój motoryki małej umożliwia najpierw odwzorowywanie koła, a w późniejszym wieku kwadratu. Dziecko udoskonala rysunek postaci ludzkiej i inne rysunki, coraz bogatsze w szczegóły, rysowane coraz precyzyjniej. Ruchy dziecka również ulegają zmianom. Stają się coraz bardziej płynne, opanowane. Dziecko uczy się bawić na drabinkach, chodzić po murkach. To wszystko oczywiście samodzielnie, bo niezwykle istotne jest zaznaczanie przez dziecko tego, co potrafi już zrobić samo, czego nowego się nauczyło i w czym już nie potrzebuje pomocy rodzicielskiej. Niezależnie od miejsc (przedszkole, dom, fryzjer, sklep) czy wydarzeń (przygotowywanie obiadu, imieniny babci, zabawa w piaskownicy) dziecko w wieku przedszkolnym jest także głodne wiedzy. Chce poznawać, uczyć się, samodzielnie próbować i dowiadywać się. Każda okazja jest dobra do tego, aby dziecko rozwijać, czyli zezwalać na eksplorację i objaśniać świat. 3
Wiedza o rozwoju Artykuł ten jest wstępem do cyklu artykułów pt. Dziecko w wieku przedszkolnym i jego otoczenie autorstwa studentek piątego roku psychologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Artykuły dotyczą poszczególnych aspektów rozwoju w wieku przedszkolnym m.in. aktywności zabawowej, rozwoju fizycznego, poznawczego, emocjonalnego, społecznego i rozstania z rodzicami. Wspomaganie rozwoju dziecka wymaga aktualnej wiedzy, zgodnej z nowymi wymaganiami związanymi ze zmieniającym się otoczeniem dziecka. Wiedza na temat optymalnego rozwijania umiejętności dziecka musi być stale uaktualniana, w odniesieniu np. do takich zmian, jak rozwój technologiczny czy zmiany w edukacji. W kolejnych artykułach publikowanych na łamach Remedium omawiane będą obszary rozwoju i możliwości wspomagania rozwoju. Kompetencje, którymi dysponuje człowiek kształtowane są przez kontekst wewnętrzny rozwoju i kontekst zewnętrzny rozwoju. Na kontekst wewnętrzny składają się kompetencje nabyte we wcześniejszych okresach życia, zapotrzebowanie na konkretny rodzaj bodźców oraz oczekiwania wobec siebie i otoczenia. Na kontekst zewnętrzny składają się wymagania środowiska fizycznego i społecznego. To zatem, w jaki sposób dziecko się rozwija, jak wkracza na drogę do samodzielności, jest uzależnione zarówno od jego wewnętrznych zasobów, jak i bogactwa ofert ze strony środowiska, tworzenia okazji do poznawania, działania, sprawdzania się w nowych rolach od zróżnicowania więc i dostępności zasobów. Teksty zostały opracowane w celu zobrazowania i przeanalizowania rozwoju w wieku przedszkolnym z kilku, przedstawionych pokrótce powyżej perspektyw. Chcemy naświetlić najważniejsze obszary w rozwoju tego okresu i ewentualne problemy rozwojowe, które naturalnie mogą się w tym czasie pojawić. Kierowały nami także pewne ogólne założenia w myśleniu o rozwoju, jak to, że nic nie dzieje się samo. Dziecko trzeba w rozwoju wspierać, pomagać mu w eksplorowaniu świata, poznawaniu własnych możliwości i ograniczeń, dbając o jego bezpieczeństwo i zdrowie. Żaden obszar nie jest ważniejszy niż inny, każdy jest równie istotny i tylko pielęgnowanie wszystkich obszarów umożliwi optymalny rozwój. Jedynym czynnikiem sprzyjającym lub szkodzącym rozwojowi człowieka jest więc drugi człowiek. W przypadku dziecka w wieku przedszkolnym tym głównym czynnikiem jest rodzic lub najbliższy opiekun i nauczyciel to on w największej mierze kształtuje najbliższe otoczenie dziecka, wierzy w jego rozwój i wprowadza go na drogę do samodzielności. Do najbliższych dziecku dorosłych kierowany jest cykl artykułów. * Bibliografia podana przez Autorki dostępna jest w redakcji. 4
Anna I. Brzezińska jest profesorem, kierownikiem Zakładu Psychologii Socjalizacji i Wspomagania Rozwoju Instytutu Psychologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Małgorzata Rękosiewicz jest studentką piątego roku psychologii w Instytucie Psychologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. 5