ISSN 1899 1114 nr 13 (133) 15 października 2015 Wiek i staż ubezpieczeniowy w systemach emerytalnych państw członkowskich Unii Europejskiej Bożena Kłos Age and insurance period in the EU member states pension systems The article looks at the two important features of pension systems: retirement age and insurance period. It begins with explaining major terms of social insurance law. Next, the changes regarding retirement age and insurance period in EU member states pension systems are described. Special attention is given to the changes regarding those issues in Poland in the wider EU context. Wprowadzenie Kształtowanie prawa do emerytury, w tym podnoszenie wieku emerytalnego, jest przedmiotem wzmożonego zainteresowania opinii publicznej oraz licznych opracowań naukowych. Jest to bardzo istotne zagadnienie tak z punktu widzenia jednostki (osoby ubezpieczonej) jak i funkcjonowania systemu emerytalnego, a także perspektyw rozwoju społeczno-ekonomicznego. Ponadto jest to złożony problem, uwarunkowany aspektami medycznymi, demograficznymi, finansowymi i politycznymi, co sprzyja licznym i silnym kontrowersjom. Niniejsze opracowanie poświęcone jest analizie dwóch parametrów systemu emerytalnego wieku emerytalnego oraz stażu ubezpieczeniowego, które tworzą zasadnicze warunki nabywania prawa do emerytury. Zostały one omówione na przykładzie systemów emerytalnych wszystkich państw członkowskich Unii Europejskiej. W pierwszej części opracowania przedstawiono podstawowe pojęcia z zakresu prawa ubezpieczeń społecznych (ryzyka socjalne, ryzyko emerytalne) oraz scharakteryzowano kategorie wieku emerytalnego i stażu ubezpieczeniowego jako elementy konstrukcyjne systemów emerytalnych. Przedstawione zostały także czynniki wpływające na określanie wieku emerytalnego. Jest to bardzo złożone zagadnienie, które zostało w opracowaniu tylko zasygnalizowane w celu wskazania szerokiego kontekstu kwestii podnoszenia wieku emerytalnego. W drugiej części opracowania na podstawie zebranych informacji scharakteryzowano zmiany w zakresie wieku emerytalnego i stażu ubezpieczeniowego w systemach emerytalnych państw członkowskich UE. Szczegółowej analizie poddano powszechny wiek emerytalny oraz możliwości otrzymywania świadczeń przed osiągnięciem wieku emerytalnego adresowane do wszystkich ubezpieczonych. Na zakończenie oceniono polskie regulacje prawne w zakresie wieku emerytalnego i stażu ubezpieczeniowego w porównaniu z rozwiązaniami przyjętymi w pozostałych państwach UE. I. Rola wieku i stażu ubezpieczeniowego w systemach emerytalnych 1. Istota ryzyka emerytalnego Istotą zabezpieczenia społecznego jest zagwarantowanie bezpieczeństwa socjalnego w sytuacji zdarzeń losowych, które godzą w zdolność i możliwość wykonywania pracy zarobkowej. Do tak zwanych ryzyk losowych w zabezpieczeniu społecznym należą: choroba, macierzyństwo, inwalidztwo, śmierć żywiciela, Bożena Kłos specjalistka ds. społecznych w Biurze Analiz Sejmowych; e mail: bozena.klos@sejm.gov.pl.
Analizy BAS nr 13 (133) 15 października 2015 2/14 wypadek w pracy i choroba zawodowa, bezrobocie i starość. Zabezpieczenie społeczne (z wykorzystaniem techniki ubezpieczeniowej lub zaopatrzeniowej) zapewnia w tych sytuacjach świadczenia, które zastępują utracone dochody z pracy lub prowadzenia działalności gospodarczej. Uzupełnia je system pomocy społecznej adresowany do osób z niskimi dochodami. Starość jako ryzyko w ubezpieczeniu społecznym, w odróżnieniu od innych ryzyk, nie ma charakteru zdarzenia nieoczekiwanego i niepewnego jest naturalnym procesem, któremu podlega każdy człowiek. Co więcej, jest oczekiwana i postrzegana w większości przypadków pozytywnie w odróżnieniu od pozostałych ryzyk socjalnych, które (z wyjątkiem macierzyństwa) odwołują się do negatywnych zdarzeń 1. Początkowo w systemach ubezpieczenia społecznego spełnienie się ryzyka starości wiązane było z dożyciem wieku, który powoduje domniemaną niezdolność do pracy. Wypłacanym wówczas świadczeniem była renta starcza, a przedmiotem ochrony domniemana niezdolność do pracy określana za pomocą wieku 2. Obecnie w systemach ubezpieczenia społecznego (polskim i w innych krajach) ryzyko emerytalne oznacza ochronę w sytuacji utraty zarobków z powodu zrealizowania prawa do zaprzestania działalności zarobkowej w związku z osiągnięciem określonego wieku 3. Emeryturę przyznaje się więc nie z tytułu dożycia do określonego przez regulacje prawne wieku (jako dodatek do wynagrodzenia), ale z tytułu zaprzestania pracy po osiągnięciu wieku emerytalnego 4. Systemy emerytalne zbudowane na modelu zaopatrzeniowym, gwarantują wszystkim obywatelom/rezydentom świadczenie emerytalne. Ryzyko starości wiąże się w tym przypadku z osiągnięciem określonego wieku niezależnie od domniemanej niezdolności do pracy i udokumentowanej aktywności zawodowej. Emerytura państwowa zabezpiecza zazwyczaj pokrycie tylko podstawowych potrzeb i stanowi bardziej zryczałtowany zasiłek na starość niż świadczenie emerytalne. Dla osób aktywnych zawodowo emerytury państwowe uzupełniane są przez emerytury z systemów składkowych w ramach powszechnego ubezpieczenia emerytalnego lub pracowniczych programów emerytalnych 5. 2. Wiek i staż ubezpieczeniowy jako przesłanki nabycia prawa do emerytury Wiek emerytalny jest podstawowym kryterium nabycia prawa do świadczenia emerytalnego. Centralnym problemem każdego systemu emerytalnego jest określenie poziomu wie 1 D.E. Lach, O zabezpieczeniu na starość i ryzyku starości raz jeszcze, Praca i Zabezpieczenie Społeczne 2014, nr 3, s. 4. 2 W. Szubert, Ubezpieczenia społeczne. Zarys systemu, Warszawa 1987, s. 107. 3 I. Jędrasik-Jankowska, Pojęcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia społecznego, Warszawa 2014, s. 212. 4 I. Jędrasik-Jankowska, K. Jankowska, Prawo do emerytury. Komentarz do ustaw wraz z orzecznictwem, Warszawa 2011, s. 201. 5 Więcej na temat konstrukcji europejskich systemów emerytalnych [w:] B. Kłos, Europejskie systemy emerytalne stan i perspektywy, Analizy BAS 2011, nr 5(49), http://orka.sejm.gov.pl/wydbas. nsf/0/a4ef381ac5957507c12578b100441826/$file/analiza_%20 BAS_2011_49.pdf ku, który wyraża społeczne przyzwolenie na zaprzestanie pracy i pobieranie świadczeń emerytalnych. Zgodnie z zaleceniami Międzynarodowej Organizacji Pracy (MOP) z 1944 r. granicę powinien stanowić wiek, w którym jednostki odczuwają osłabienie sprawności organizmu prowadzące do obniżenia wydajności pracy i zwiększonej chorobowości, a w wyniku tych ograniczeń pogarsza się ich sytuacja na rynku pracy. Artykuł 26 ust. 2 Konwencji MOP nr 102 dotyczącej minimalnych norm zabezpieczenia społecznego, przyjętej dnia 28 czerwca 1952 r. w Genewie 6, wskazuje, że wiek uprawniający do świadczeń na starość nie powinien przekraczać 65 lat, a wyższy wiek może być ustalony przez właściwe władze ze względu na zdolność do pracy osób starszych w danym kraju. W Unii Europejskiej systemy emerytalne pozostają w kompetencji państw członkowskich i podlegają jedynie regułom otwartej koordynacji. W systemach emerytalnych ustalany jest powszechny wiek emerytalny, który obowiązuje wszystkich uprawnionych z tym, że granica wieku może być różnicowana ze względu na płeć. Kryterium różnicowania według płci ma długą tradycję, opierającą się na założeniu o słabszej kondycji psychofizycznej kobiet i konieczności wypełniania przez nie funkcji opiekuńczej wobec wnuków i starszych członków rodziny. W wielu krajach dla kobiet ustalano niższy wiek emerytalny niż dla mężczyzn (na ogół o 5 lat) i praktyka ta była szczególnie mocno zakorzeniona w państwach basenu Morza Śródziemnego i Europy Środkowo-Wschodniej. Granica wieku może być zróżnicowana także według kryterium rodzaju pracy. Obniżenie wieku uprawniającego do świadczenia emerytalnego stosowane jest do wybranych grup osób wykonujących prace uciążliwe, niebezpieczne i szkodliwe dla zdrowia, a więc powodujące szybsze zużycie sił witalnych. W warunkach polskich w starym systemie emerytalnym niższy wiek emerytalny (o 5 15 lat od wieku powszechnego) dotyczył osób pracujących w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze. Ponadto w europejskich systemach emerytalnych znajdują się też rozwiązania, które gratyfikują niższym wiekiem emerytalnym niektóre grupy społeczne za różnego rodzaju zasługi dla społeczeństwa (dotyczyć może m.in. kombatantów, kobiet, które urodziły i wychowały dzieci). Ustalenie jednolitego wieku emerytalnego dla wszystkich ubezpieczonych jest wielkością uśrednioną, nie uwzględnia indywidualnych różnic w tempie starzenia się organizmu, spowodowanego warunkami natury biologicznej, czy też intensywnością aktywności zawodowej. W systemach emerytalnych przyjmowane są rozwiązania, które uelastyczniają moment przejścia na emeryturę. Jest to przede wszystkim instytucja elastycznego wieku emerytalnego ubezpieczeni sami decydują o momencie przejścia na emeryturę, który musi zmieścić się w określonym przedziale wiekowym. Drugim sposobem uelastyczyniającym kończenie kariery zawodowej jest instytucja emerytury częściowej (part-time pension) 7 przyznawana osobom zbliżającym się do wieku 6 Polska ratyfikowała Konwencję w 2003 r. 7 W charakterystyce systemów emerytalnych w języku angielskim dla tego rodzaju emerytur często stosowane jest pojęcia partial pension, przy pomocy którego także opisuje się emerytury niepełne, w przypadku nie spełnienia kryteriów stażu wymaganego dla emerytury pełnej oraz emerytury wcześniejszej wypłacanej w obniżonej wysokości.
Analizy BAS nr 13 (133) 15 października 2015 3/14 emerytalnego. Umożliwia ona ubezpieczonym nabycie prawa do części świadczenia emerytalnego pod warunkiem zmniejszenia dotychczasowego wymiaru czasu pracy bez konieczności rozwiązania stosunku pracy. Przepisy prawa określają minimalny wiek oraz zakres redukcji wymiaru czasu pracy, które łącznie warunkują możliwość nabycia prawa do tego świadczenia. Celem emerytur częściowych jest łagodzenie przejścia od pełnej aktywności do pełnej bierności zawodowej, co ma istotne znacznie, tak w wymiarze życia jednostki, jak i sposobu funkcjonowania przedsiębiorstwa. Osoby odczuwające ograniczenie sił do pracy lub ze względu na sytuację rodzinną mogą stopniowo zmniejszać swoje zaangażowanie zawodowe. Jak wskazują gerontolodzy, gwałtowne przerwanie pracy często ma negatywne konsekwencje psychologiczne dla jednostki. Instytucja emerytury częściowej umożliwia w przedsiębiorstwach prowadzenie polityki kadrowej opartej na stopniowym przekazywaniu przez starszych pracowników zadań zawodowych i wiedzy administracyjnej młodszym pracownikom 8. Niezależnie od emerytur częściowych w systemach emerytalnych występują też emerytur wcześniejsze, które także uelastyczniają warunki kończenia aktywności zawodowej. Wiele państw UE dopuszcza przechodzenia na emeryturę na przykład na 5 lat przed osiągnięciem powszechnego wieku emerytalnego przy spełnieniu dodatkowych wymagań. Takim wymogiem jest dłuższy od powszechnie wymaganego staż ubezpieczeniowy. Z emerytury wcześniejszej może dobrowolnie skorzystać każdy ubezpieczony po spełnieniu wymaganych warunków, jednakże obliczona emerytura zazwyczaj jest obniżana. Staż ubezpieczeniowy jest drugą obok wieku emerytalnego przesłanką nabycia prawa do emerytury. Staż ubezpieczeniowy wnosi element wysługi, która uzasadnia prawo do zaprzestania aktywności zawodowej i udania się na zasłużony odpoczynek 9. Staż można uskładać z okresów ubezpieczenia (opłacania składek), z okresów służby oraz z okresów niewykonywania pracy uznanych za okresy składkowe (np. nauka w szkole wyższej, opieka nad małym dzieckiem) 10. Okres ubezpieczenia, jako okres opłacania składki jest więc elementem szerszego pojęcia staż ubezpieczeniowy. W zależności od rodzaju emerytury i polityki kształtowania dostępu do świadczeń, pojęcie stażu może być różnie definiowane, np. zawężane tylko do okresów opłacania składek. Warunek stażu ubezpieczeniowego często odzwierciedla zróżnicowanie wieku emerytalnego ze względu na płeć (niższy staż dla kobiet), ale jest przede wszystkim związany z konstrukcją danego systemu emerytalnego. Może odnosić się do: nabycia prawa do emerytury; gwarancji wypłaty emerytury minimalnej; wypłaty emerytury pełnej. W pierwszym przypadku bez udokumentowania określonego minimalnego okresu podlegania ubezpieczeniu emerytalnemu (np. 5, 10 lub 15 lat) ubezpieczony nie otrzyma emerytury po osiągnięciu wieku emerytalnego. 8 Ł. Jurek, Rekonstrukcja wieku emerytalnego w dobie demograficznego starzenia się. Porównanie alternatywnych modeli i rozwiązań, Polityka Społeczna, numer specjalny: Problemy zabezpieczenia emerytalnego w Polsce i na świcie, cz. I, 2011, s. 24. 9 I. Jędrasik-Jankowska, Pojęcia i konstrukcje prawne, op. cit., s. 107. 10 I. Jędrasik-Jankowska, K. Jankowska, Prawo do emerytury, op. cit., s. 35. W systemach emerytalnych, w których występuje instytucja emerytury minimalnej, gwarancja jej wypłaty wiąże się ze spełnieniem większych wymagań w zakresie stażu ubezpieczeniowego niż w przypadku samego prawa do emerytury. W systemach z instytucją emerytury pełnej ubezpieczony nabywa prawo do wypłaty świadczenia w pełnym wymiarze tylko w przypadku legitymowania się długim stażem, różnie określanym (30 50 lat). Staż wraz z wiekiem emerytalnym stanowi tutaj wzorcowy przebieg ubezpieczenia, do którego odnoszone są indywidualne przypadki. Brak wymaganego stażu do emerytury pełnej po osiągnięciu wieku emerytalnego skutkuje niższym świadczeniem. W poszczególnych systemach emerytalnych występują różne konfiguracje warunku stażu ubezpieczeniowego: może obowiązywać tylko minimalny staż określający prawo do emerytury albo staż minimalny wraz ze stażem wymaganym do emerytury pełnej lub też wymagania stażowe odnoszące się tylko do gwarancji wypłaty minimalnej emerytury. Należy jednak, zauważyć, że o ile nie ma w żadnym kraju systemu emerytalnego bez wskazanego powszechnego wieku emerytalnego, to staż jako warunek prawa do emerytury nie jest niezbędnym elementem konstrukcyjnym w kilku państwach UE (Belgia, Polska, Włochy, Finlandia, Szwecja). W przypadku wybranych grup zawodowych lub grup pracowników, które obowiązuje niższy od powszechnego wiek emerytalny, warunki stażu dotyczą zarówno minimalnego okresu pracy we wskazanych zawodach lub na stanowiskach pracy, jak i stażu ubezpieczeniowego obejmującego cały okres aktywności zawodowej. 3. Czynniki wpływające na określanie wieku emerytalnego i stażu ubezpieczeniowego System emerytalny jest bezpośrednio powiązany z funkcjonowaniem wielu obszarów życia społeczno-gospodarczego, szczególnie mocno z rynkiem pracy, silnie też wpływa na finanse publiczne. Omawiane w opracowaniu dwa parametry systemu emerytalnego wiek emerytalny i staż muszą być więc kształtowane z uwzględnieniem wielu czynników społeczno-ekonomicznych. Podstawowe znacznie mają trendy demograficzne, które tworzą zasadnicze warunki dla życia i rozwoju społeczeństw, a dla systemów emerytalnych wyznaczają twarde warunki brzegowe. Pierwszy z nich to systematyczne wydłużanie się życia ludzkiego widoczne nawet w stosunkowo krótkich okresach czasu. W latach 2004 2013 oczekiwana przeciętna długość życia kobiet w państwach Unii Europejskiej wzrosła z 81,5 lat do 83,3 lat, a mężczyzn z 75,2 lat do 76,3 lat 11. Postęp w medycynie, lepsze warunki życia i pracy znajdują odzwierciedlenie także we wskaźniku dalszego życia w zdrowiu. Na poziomie całej UE w 2013 r. kobieta w wieku 65 lat miała przed sobą jeszcze 21,3 lat życia, w tym 8,6 lat życia w zdrowiu Dalsze trwanie życia dla mężczyzny w wieku 65 lat wynosiło 17,9 lat, w tym 8,5 lat w zdrowiu 12. 11 Eurostat, http://ec.europa.eu/eurostat/tgm/refreshtableaction. do?tab=table&plugin=1&pcode=tsdph100&language=en. 12 Eurostat, http://ec.europa.eu/eurostat/tgm/table.do?tab=table &init=1&plugin=1&pcode=tsdph220&language=en.
Analizy BAS nr 13 (133) 15 października 2015 4/14 Wydłużaniu się przeciętnego trwania życia towarzyszy niski wskaźnik dzietności poniżej zastępowalności pokoleń (od 2003 do 2013 roku nie uległ on istotnej zmianie 1,47 w 2003 r. i 1,55 w 2014 r.), co wzmacnia proces starzenia się społeczeństw europejskich. Średnia wieku w 2004 r. w państwach UE wynosiła 39,5 lat, a w 2014 r. 42,2 lata. W efekcie procesu starzenia się zmianie ulega proporcja pomiędzy subpopulacją w wieku produkcyjnym a poprodukcyjnym. Według najnowszego raportu Komisji Europejskiej 13 w 2013 r. na 1 osobę w wieku 65 lat i więcej przypadały 4 osoby w wieku produkcyjnym (15 64 lata), a w 2060 r. będą to już tylko 2 osoby. Skurczą się też zasoby siły roboczej (o 19 mln w latach 2023 2060), koniecznością staje się więc większe wykorzystanie potencjału pracowniczego osób starszych. Wiek emerytalny jako parametr systemu emerytalnego determinuje podejmowanie indywidualnych decyzji o zakończeniu aktywności zawodowej. Przez podniesienie wieku emerytalnego w systemie emerytalnym wzrasta liczba osób wnoszących opłaty do systemu emerytalnego i zarazem spada liczba osób korzystających ze świadczeń. Im więcej możliwości zakończenia aktywności zawodowej w wieku niższym od powszechnego wieku emerytalnego oferuje dany system emerytalny, tym bardziej obniża się rzeczywisty wiek przechodzenia na emeryturę mimo zwiększania się zdolności do pracy w starszym wieku. Ma to negatywny wpływ na stabilność finansową systemów emerytalnych (spadek liczby osób płacących składki i wzrost liczby świadczeniobiorców) i przyczynia się do wzrostu wydatków budżetowych na emerytury. W krajach wysoko rozwiniętych doszło w ostatnich dziesięcioleciach do paradoksalnego zjawiska średnia długość życia wydłużyła się od 1950 r. o około 10 lat, ale i niemal tyle samo obniżył się rzeczywisty wiek emerytalny (przeciętny wiek przechodzenia na emeryturę). W efekcie podwoił się okres pobierania świadczeń emerytalnych, a skrócił o jedną czwartą okres opłacania składek. Taka sytuacja była możliwa ze względu na pozytywne trendy demograficzne (zasób siły roboczej zwiększał się w tym czasie znacznie szybciej niż liczba miejsc pracy w gospodarce) 14. Przy obecnym procesie starzenia się musi zostać przywrócona równowaga między okresem aktywności zawodowej a okresem przebywania na emeryturze w celu stabilizowania sytuacji finansowej systemu emerytalnego i podaży siły roboczej. W tym celu Komisja Europejska zaleca powiązanie wieku emerytalnego ze średnią przewidywaną długością życia. Zmianom w powszechnym wieku emerytalnego towarzyszą zmiany w zakresie warunku stażu ubezpieczeniowego. Zwiększanie liczby wymaganych lat stażu stabilizuje system emerytalny finansowo i jednocześnie może istotnie ograniczać ubezpieczonym dostęp do emerytury (np. wcześniejszej czy pełnej). Reasumując, wydłużanie się życia ludzkiego powoduje przesuwanie się granicy starości i tym samym zdolności do kontynuowania aktywności zawodowej. Ustawowe określenie granicy wieku emerytalnego powinno uwzględniać biologiczny proces starzenia się organizmu i związane z nim ograniczone zdolności do zarobkowania oraz wskazane wyżej uwarunkowania związa 13 The 2015 Ageing Report. Economy and budgetary projections for the 28 EU Members States (2013 2060), European Economy 2015, nr 3, s. 2, http://ec.europa.eu/economy_finance/publications/european_economy/2015/pdf/ee3_en.pdf. 14 Ł. Jurek, Rekonstrukcja wieku emerytalnego, op. cit., s. 24. ne ze stabilnością systemu emerytalnego, trendami demograficznymi, sytuacją na rynku pracy i finansów publicznych. Proces określania wieku emerytalnego nie opiera się tylko na obiektywnych parametrach. Podlega on silnej presji społecznej, albowiem skracanie okresu aktywności zawodowej traktowane jest w opinii społecznej jako przejaw realizacji słusznych oczekiwań wynikających z postępu cywilizacyjnego i niska jest też świadomość konsekwencji procesu starzenia się społeczeństw 15. Powszechny wiek emerytalny jest swoistą umową społeczną usankcjonowaną przepisami prawa. II. Kierunki zmian w wieku emerytalnym i stażu ubezpieczeniowym w państwach członkowskich Unii Europejskiej Zmiany demograficzne związane ze starzeniem się społeczeństw skłoniły w ostatnich latach państwa europejskie do głębszych reform powszechnych systemów emerytalnych. Zmiany w systemach zostały wprowadzone według dwóch modeli reform: reformy parametrycznej i reformy paradygmatycznej (strukturalnej). Model reformy parametrycznej (ewolucyjnej) charakterystyczny jest dla krajów Zachodniej Europy. Dotyczyły głównie następujących parametrów: wieku emerytalnego, stażu pracy, stopy zastąpienia, w celu zapewnienia równowagi finansowej systemu emerytalnego. Ponadto ograniczano skalę redystrybucji finansowej w ramach systemu poprzez ograniczenie okresów bezskładkowych, czy większe uzależnienie świadczenia od wpłaconych składek. Systemy niezmiennie pozostały systemami zdefiniowanego świadczenia (z wyjątkiem Szwecji i Włoch), finansowane metodą repartycji, nie uległa też zmianie rola państwa i rynku w zagwarantowaniu bezpieczeństwa socjalnego swoim obywatelom. Według modelu reformy paradygmatycznej (strukturalnej) swoje powszechne systemy emerytalne zmodyfikowała większość krajów Europy Środkowo-Wschodniej (także kraje Ameryki Łacińskiej). Reformy paradygmatyczne oznaczały radykalną zmianę koncepcji oraz zasad funkcjonowania systemów emerytalnych. W celu zapewnienie długookresowej wypłacalności systemu emerytalnego wprowadzone zostały obowiązkowe fundusze emerytalne (finansowanie kapitałowe), a systemy zdefiniowanego świadczenia w niektórych państwach zastąpiono systemem o zdefiniowanej składce (Polska i Łotwa). Poprzez zmianę koncepcji finansowania świadczeń emerytalnych w sposób odmienny niż dotychczas rozłożone zostało ryzyko socjalne między jednostkę, państwo i rynek 16. 15 Badania Eurobarometru z 2011 r. pokazują, że tylko 1/3 badanych uważało, że konieczne jest podniesienia wieku emerytalnego do 2030 r. w ich kraju, najwięcej w Danii (58%), Holandii (55%) i Irlandii (51%). Największy odsetek negatywnych odpowiedzi wystąpił w Rumunii (87%), oraz na Łotwie (86%) i Słowacji (83%). W Polsce 36% respondentów widziało konieczność podniesienia wieku emerytalnego, a 50% nie zgadzało się z tą opinią. Zob. Special Eurobarometer 378 Active ageing, January 2012. http://ec.europa.eu/public_opinion/ archives/ebs/ebs_378_en.pdf. 16 U.K. Prasznic, Systemy emerytalne w warunkach kryzysu między państwem a rynkiem, http://www.bibliotekacyfrowa.pl/content/35534/031.pdf.
Analizy BAS nr 13 (133) 15 października 2015 5/14 Niezależnie od modelu reformowania systemu emerytalnego analizowane w niniejszym opracowaniu parametry: wiek emerytalny i staż ubezpieczeniowy podlegały i podlegają zmianom we wszystkich państwach członkowskich Unii Europejskiej. Zmiany te mają charakter mniej lub bardziej radykalny i ewolucyjny, ale zmierzają w tym samym kierunku: podnoszenia wieku emerytalnego i wydłużania wymaganego stażu ubezpieczeniowego. 1. Powszechny wiek emerytalny i staż ubezpieczeniowy. Zmiany w zakresie tych dwóch parametrów w systemach emerytalnych trwają już trzecią dekadę, ale wyjściowa sytuacja wyraźnie różnicuje państwa członkowskie UE. Zasadnicza linia podziału przebiega pomiędzy starymi a nowymi państwami członkowskimi UE. W latach 90. XX w. w większości krajów Europy Zachodniej występował standard równego wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn na poziomie 65 lat. Tylko w Austrii, Belgii, Grecji, Wielkiej Brytanii i we Włoszech wiek emerytalny kobiet był niższy o 5 lat. Ponadto we Francji wiek emerytalny dla obu płci wynosił 60 lat. Natomiast w państwach Europy Środkowo-Wschodniej prawo do emerytury mężczyźni uzyskiwali w wieku 60 lat, a kobiety po ukończeniu 55 lat. Wyjątek stanowiła tylko Polska z wyższym o 5 lat ustawowym wiekiem emerytalnym dla kobiet i mężczyzn (60 i 65 lat). Podwyższanie wieku emerytalnego jest z reguły procesem rozłożonym na wiele lat. Każdy kraj posiada własny schemat podnoszenia wieku oparty na prognozach demograficznych, finansowych i ocenie sytuacji na rynku pracy. W wielu z nich decyzję podjęto na długo przed rozpoczęciem samego procesu (długie vacatio legis), dzięki czemu łatwiej było uzyskać społeczną zgodę. Takie rozwiązania nie wprowadzają gwałtownych zmian w systemie emerytalnym. Wyższy wiek emerytalny obejmuje stosunkowo młode roczniki kobiet i mężczyzn, co daje ubezpieczonym czas na racjonalne dostosowanie się do nowych warunków przechodzenia na emeryturę. Proces podnoszenia wieku emerytalnego przebiega w różnym tempie, często podzielony jest na kilka etapów i niektóre plany wybiegają dziesiątki lat na przód. W systemach, w których występował niższy wiek emerytalny dla kobiet, najpierw likwidowano różnicę pomiędzy płciami, a następnie zaplanowano podnoszenie ujednoliconego już wieku emerytalnego (np. Estonia, Węgry, Wielka Brytania), albo jednocześnie podnoszono wiek emerytalny kobiet i mężczyzn, utrzymując zróżnicowanie według płci przez dłuższy okres czasu (np. Czechy, Polska, Bułgaria, Litwa). W niektórych państwach początkowo nie zamierzano ujednolicać wieku emerytalnego, ale różnice w docelowym wieku emerytalnym kobiet i mężczyzn miały być mniejsze (np. w Bułgarii: kobieta 60 lat, mężczyzna 63 lata). Na decyzje o podnoszeniu wieku emerytalnego istotny wpływ wywiera bieżąca sytuacja społeczno-ekonomiczna. W kilku krajach kryzys gospodarczy i finansów publicznych wymusił zmiany wieku emerytalnego (Grecja, Portugalia, Słowenia) lub rozłożony w dłuższym czasie proces został wyraźnie przyspieszony (Wielka Brytania). Zmiany w ustawowym wieku emerytalnym mają więc charakter dynamiczny i sytuacja w tym zakresie jest bardzo zmienna. Przykładowo w latach 2012 2015 w państwach członkowskich UE zostały podjęte następujące decyzje: do państw podwyższających wiek emerytalny dołączyła Polska 17, Słowenia 18 Belgia 19, Portugalia 20 ; docelowy wiek emerytalny został podwyższony do 67 lat w Czechach, Chorwacji, Grecji i Holandii; Bułgaria, Rumunia i Litwa do procesu podwyższania wieku emerytalnego włączyły wyrównywanie wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn, a Chorwacja, nowe państwo członkowskie UE, od 2010 r. wyrównuje wiek emerytalny kobiet do poziomu wieku emerytalnego mężczyzn (do 65 lat); Wielka Brytania 21 i Holandia 22 przyspieszyły proces podnoszenia wieku emerytalnego z 66 lat do 67 lat, natomiast na Łotwie proces podnoszenia wieku emerytalnego z 62 lat do 65 lat dla obu płci został w stosunku do planów wydłużony do 2025 r. (planowano do 2020 r.). Należy także zwrócić uwagę na fakt, że w niektórych państwach po osiągnięciu określonego ustawowo powszechnego wieku emerytalnego planowane jest dostosowywanie wieku emerytalnego do zmian średniej przewidywanej długości życia. W latach 2013 2015 taki mechanizm przyjęły następujące państwa: Cypr, Dania, Finlandia, Portugalia i Wielka Brytania. W Wielkiej Brytanii co 5 lat ma być przeprowadzany przegląd wieku emerytalnego z uwzględnieniem średniego dalszego trwania życia. Pierwszy taki przegląd odbędzie się w 2017 r. i może spowodować zmiany w tempie podnoszenia wieku emerytalnego z 67 lat do 68 lat. Informacje na temat powszechnego wieku emerytalnego w państwach członkowskich Unii Europejskiej oraz warunków stażu ubezpieczeniowego zostały przedstawione w tab. 1. według stanu prawnego obowiązującego na dzień 1 stycznia 2015 r. W tabeli wskazano także wprowadzane lub projektowane zmiany w powszechnym wieku emerytalnym i wymaganym stażu ubezpieczeniowym. Na podstawie danych zawartych w tab. 1, państwa członkowskie UE można podzielić na następujące grupy: 1. Państwa, które nie podjęły w ostatnich latach decyzji o podniesieniu wieku emerytalnego: Szwecja, Finlandia oraz Luksemburg; 2. Państwa, które podniosły wiek emerytalny lub znajdują się obecnie w trakcie procesu podnoszenia wieku emerytalnego i/lub wyrównywania wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn: Bułgaria, Chorwacja, Czechy, Esto 17 W Polsce osiągnięcie wieku emerytalnego 67 lat dla mężczyzn zostało rozłożone na lata 2013 2020 r., a dla kobiet na lata 2013 2040. 18 W Słowenii z dniem 1 stycznia 2013 r. wiek emerytalny został podniesiony jednorazowo z 61 lat do 65 lat dla kobiet i z 63 lat do 65 lat dla mężczyzn. 19 W Belgii w grudniu 2014 r. parlament podjął decyzję o podwyższeniu wieku emerytalnego z 65 lat do 67 lat: od 2025 r. wiek emerytalny będzie wynosił 66 lat, a od 2030 r. 67 lat. 20 W Portugalii w 2014 r. podwyższono wiek emerytalny z 65 lat do 66 lat dla obu płci. 21 W Wielkiej Brytanii początkowo planowano podniesienie wieku emerytalnego z 66 lat do 67 lat w latach 2034 2036. Według nowej regulacji prawnej wiek ten będzie podnoszony w latach 2026 2028. 22 W Holandii w 2013 r. rozpoczął się proces podnoszenia wieku emerytalnego do 66 lat i podjęto w styczniu 2015 r. decyzję o podniesieniu wieku emerytalnego do 67 lat do 2021 r. (planowano do roku 2023 r.).
Analizy BAS nr 13 (133) 15 października 2015 6/14 Tab. 1. Powszechny wiek emerytalny i warunki stażu ubezpieczeniowego w państwach Unii Europejskiej Kraj Powszechny wiek emerytalny w 2015 r. M/K (lata+miesiące) Docelowy wiek emerytalny M/K Austria 65/60 65/65 zmiany w latach 2024 2033 Belgia 65/65 66/66 od 2025 r. 67/67 od 2030 r. Bułgaria 63 + 8/60 + 8 Wiek emerytalny podnoszony od 2012 r. o 4 miesiące każdego roku. Docelowo miał osiągnąć 65 lat dla mężczyzn w 2017 r. i 63 lata dla kobiet w 2020 r. Nowy schemat od 2016 r.: będzie podnoszony wiek emerytalny kobiet i mężczyzn docelowo 65 lat w 2037 r. dla obu płci. Chorwacja 65/61+ 3 lub 60 lat i 41 lat ubezpieczenia 65/65 w 2030 r. Wiek emerytalny kobiet podnoszony o 3 miesiące każdego roku od listopada 2010 r. do osiągnięcia 65 lat w 2030 r. Od 2031 r. wiek emerytalny kobiet i mężczyzn będzie stopniowo podnoszony do 67 lat, który będzie obowiązywał od 2038 r. Cypr 65/65 Od 2018 r. wiek emerytalny uzależniony od wzrostu przeciętnego dalszego trwania życia. Czechy 62 + 10/62 (Niższy wiek dla kobiet, które urodziły dzieci) Wiek emerytalny mężczyzn zwiększany o 2 miesiące każdego roku, kobiet o 4 miesiące, a od 2018 r. o 6 miesięcy do zrównania wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn, a następnie o 2 miesiące dla obu płci. Likwidacja preferencja dla kobiet, które urodziły dzieci. Docelowo: 67/67 w 2041 r., następnie wiek emerytalny uzależniony od wzrostu przeciętnego dalszego trwania życia. Dania Emerytura państwowa 65/65 67/67 Zmiany w latach w 2019 2022. Od 2030 r. wiek emerytalny uzależniony od wzrostu przeciętnego dalszego trwania życia. Estonia 63/62,5 63/63 w 2016 r. 65/65 w 2026 r. Finlandia 65/65 emerytura państwowa 63 68/63 68 emerytura składkowa Wiek emerytalny 65 lat podnoszony o wzrost przeciętnego dalszego trwania życia. Staż ubezpieczeniowy Prawo do emerytury: osoby, które do 1 stycznia 2005 r. nie ukończyły 50 lat 180 miesięcy ubezpieczenia, w tym co najmniej 84 miesiące ubezpieczenia z zatrudnienia osoby, które do 1 stycznia 2005 r. ukończyły 50 lat 180 miesięcy ubezpieczenia w ciągu ostatnich 360 miesięcy kalendarzowych lub 180 miesięcy ubezpieczenia w okresie 300 miesięcy. Prawo do pełnej emerytury 45 lat ubezpieczenia (dla osób, które ukończyły 50 lat przed dniem 1 stycznia 2005 r. wymagany staż ubezpieczeniowy jest od 2009 r. podnoszony stopniowo z 40 lat do 45 lat). Nie ma warunku minimalnego okresu ubezpieczenia. Pełna emerytura 45 lat ubezpieczenia. Mężczyźni 38 lat. Kobiety 35 lat. Od 2012 r. wymagany staż ubezpieczeniowy jest podnoszony o 4 miesiące każdego roku do osiągnięcia 40 lat dla mężczyzn i 37 lat dla kobiet. Dla osób, które nie mają wymaganego stażu ubezpieczenia co najmniej 15 lat opłacania składek, przed osiągnięciem wieku 65 lat i 8 miesięcy dla kobiet i mężczyzn (od 2012 r. wiek ten jest podnoszony o 4 miesiące do wieku 67 lat). 15 lat ubezpieczenia. 624 tygodnie ubezpieczenia, okres ubezpieczenia stopniowo podwyższany do 780 tygodni, obowiązujących od 2017 r. 31 lat ubezpieczenia (30 lat bez okresów nieskładkowych) lub 20 lat (15 lat bez okresów nieskładkowych), jeżeli ubezpieczona osoba przekroczyła o 5 lat wiek emerytalny dla mężczyzn. Wymagany staż ubezpieczeniowy jest podnoszony do 35 lat w 2019 r. (lub 15 lat, gdy ubezpieczona osoba przekroczyła o 5 lat wiek emerytalny dla mężczyzn). Prawo do emerytury państwowej: 3 lata pobytu pomiędzy wiekiem 15 lat a 65 lat. Pełna emerytura: 40 lat pobytu pomiędzy wiekiem 15 lat a 65 lat. 15 lat okresu ubezpieczenia w Estonii. Emerytura państwowa: co najmniej 3 lata rezydencji po ukończeniu 16 lat. Pełna emerytura państwowa: mieszkanie na terenie kraju co najmniej przez 80% okresu pomiędzy wiekiem 16 65 lat. Emerytura składkowa: brak warunku stażu.
Analizy BAS nr 13 (133) 15 października 2015 7/14 Francja Grecja Kraj Powszechny wiek emerytalny w 2015 r. M/K (lata+miesiące) Wiek emerytalny zależy od roku urodzenia i spełnienia warunku stażu. Wiek emerytalny jest podwyższany dla roczników 1951 1954 z 60 lat do 62 lat. Np. osoby urodzone w roku 1954: 61+2/61+2. Wiek emerytalny dla osób, które nie spełnią warunku stażu ubezpieczeniowego do osiągnięcia ustawowego wieku emerytalnego: 65 lat dla osób urodzonych przed 1 lipca 1951 r., podnoszony z 65 lat do 67 lat dla pozostałych ubezpieczonych. W 2015 r.: 66 +2/66 +2. 67/67 (15 lat ubezpieczenia) 62/62 (40 lat ubezpieczenia) Hiszpania 65/65 (okres składowy 35 lat i 6 miesięcy); 65 + 3 miesiące (okres składowy poniżej 35 lat i 6 miesięcy) Docelowy wiek emerytalny M/K Od 2017 r. minimalny wiek emerytalny dla osób urodzonych w roku 1955 i później 62/62. Od 2022 r. dla osób, które nie spełnią warunku stażu ubezpieczeniowego do ukończenia 62 lat wiek emerytalny będzie wynosił 67 lat. Od 2021 r. wiek emerytalny co 3 lata weryfikowany na podstawie wzrostu przeciętnego dalszego trwania życia. Zmiany w latach 2013 2027. Docelowo 65/65 dla osób z okresem składkowym 38 lat i 6 miesięcy lub 67/67 lat dla osób z okresem składkowym poniżej 38 lat i 6 miesięcy. Holandia 65+3/65 + 3 66/66 w 2018 r. 67/67 w 2021 r. Od 2022 r. wiek emerytalny uzależniony od wzrostu przewidywanego dalszego trwania życia. Irlandia 66/66 (emerytura państwowa składkowa) 67/67 w 2021 r. 68/68 w 2028 r. Litwa 63+2/61+4 65/65 w 2026 r. (wiek emerytalny podnoszony dla kobiet o 4 miesiące każdego roku; dla mężczyzn o 2 miesiące każdego roku). Staż ubezpieczeniowy Prawo do emerytury: 1 kwartał składek. Prawo do emerytury pełnej okres ubezpieczenia jest podwyższany z 164 kwartałów do 166 kwartałów, zależy od roku urodzenia: Urodzeni w 1952 r. 164 kwartały; Urodzeni w 1953 i w 1954 r. 165 kwartałów; Urodzeni w 1955 r. i później 166 kwartałów (tj. 41,5 lat). W latach 2020 2035 wymagany staż podnoszony z 41,5 lat do 43 lat. Prawo do emerytury: 15 lat ubezpieczenia lub 4500 dni pracy, za które opłacono składkę. Prawo do emerytury pełnej: 12 000 dni pracy i 62 lata (obowiązuje od 1 stycznia 2013 r.) Prawo do emerytury: 15 lat okresu składkowego, w tym 2 lata w okresie 15 lat poprzedzających złożenie wniosku o emeryturę. Pełna emerytura: 35 lat i 6 miesięcy okresu składkowego w 2015 r. Docelowo 38 lat i 6 miesięcy w 2027 r. Prawo do emerytury: brak warunku minimalnego okresu ubezpieczenia. Emerytura pełna: 50 lat ciągłego ubezpieczenia przed osiągnięciem wieku emerytalnego. Podleganie ubezpieczeniu przed ukończeniem 56 lat. Co najmniej 260 zapłaconych składek, w tym średnio rocznie 10 składek opłaconych lub kredytowanych do osiągnięcia wieku 66 lat. Prawo do emerytury 15 lat ubezpieczenia. Prawo do emerytury pełnej 30 lat ubezpieczenia. Luksemburg 65/65 Prawo do emerytury:120 miesięcy opłaconych składek. Emerytura pełna: 40 lat ubezpieczenia. Łotwa 62+6/62+6 65/65 w 2025 r. Wiek podnoszony o 3 miesiące każdego roku począwszy od 2014 r. Malta 61/60 (osoby urodzone przed 1 stycznia 1952 r.) 62/62 (osoby ur. w latach 1952 1955) 65/65 w 2027 r. dla osób ur. w 1963 r. i później. 63/63 osoby ur. w latach 1956 1958, 64 lata osoby ur. w latach 1959 1962. Niemcy 65+4/65+4 Zmiany w latach 2012 2029: 66/66 w 2023 r. 67/67 w 2029 r. Od 2014 r. 15 lat ubezpieczenia. Od 2025 r. 25 lat ubezpieczenia. Prawo do emerytury: co najmniej 15 zapłaconych lub kredytowanych tygodniowych składek w ciągu każdego roku od 1956 r. lub 1965 r., albo po ukończeniu 19 lat. co najmniej 10 lat ubezpieczenia bezpośrednio przed przejściem na emeryturę. Emerytura pełna: co najmniej 50 zapłaconych lub kredytowanych tygodniowych składek w ciągu każdego roku od 1956 r. lub 1965 r., albo po ukończeniu 19 lat. 5 lat ubezpieczenia lub okresów równorzędnych
Analizy BAS nr 13 (133) 15 października 2015 8/14 Polska Kraj Powszechny wiek emerytalny w 2015 r. M/K (lata+miesiące) Od 2013 r. wiek emerytalny kobiet (60 lat) i mężczyzn (65 lat) jest podnoszony o 1 miesiąc co kwartał i obejmuje mężczyzn ur. w latach 1948 1953 oraz kobiety ur. w latach 1953 1973. W 2015 r. wiek emerytalny dla mężczyzn wynosi od 65 lat i 7 miesięcy do 65 lat i 9 miesięcy, a dla kobiet od 60 lat i 7 miesięcy do 60 lat i 9 miesięcy. Docelowy wiek emerytalny M/K 67/67 Dla mężczyzn w 2020 r. (ur. w IV kw. 1953 r. i później); Dla kobiet w 2040 r. (ur. w IV kw. 1973 r. i później). Portugalia 66/66 Od 2016 r. wiek emerytalny będzie uzależniony od wzrostu przeciętnego dalszego trwania życia osoby w wieku 65 lat (w 2016 r. 66 lat i 2 miesiące) Staż ubezpieczeniowy Brak warunku stażu ubezpieczeniowego. Prawo do minimalnej emerytury: kobiety 21 lat ubezpieczenia (od 2022 r. 25 lat), mężczyźni 25 lat ubezpieczenia. Prawo do emerytury: 15 lat ubezpieczenia, w tym, co najmniej 120 dni opłaconych składek każdego roku. Pełna emerytura: 40 lat ubezpieczenia. Rumunia 65/60 Kobiety: 65 lat w 2030 r. Prawo do emerytury: 15 lat ubezpieczenia. Pełna emerytura: mężczyźni 35 lat ubezpieczenia od 2015 r. kobiety w 2015 r. 30 lat ubezpieczenia ( 35 lat od 2030 r.) Słowacja 62/62 Niższy wiek dla kobiet, które urodziły dzieci. 62/62 od 2014 r. Kobiety, które urodziły dzieci: wiek 62 lata od 2023 r. Od 2017 r. wiek emerytalny uzależniony od wzrostu przeciętnego dalszego trwania życia. 15 lat ubezpieczenia. Słowenia 65/65 Prawo do emerytury: 15 lat ubezpieczenia. Prawo do emerytury pełnej: wiek 65 lat i 15 lat opłaconych składek. Szwecja Elastyczny wiek 61 67 Węgry Urodzeni w 1952 r. 62,5/62,5 Wielka Brytania Włochy 65/62+4 (emerytura podstawowa) Sektor publiczny: 66 + 3/66 + 3 Sektor prywatny: 66 + 3/63 + 9 65/65 w 2022 r. (stopniowe ponoszenie wieku emerytalnego począwszy od rocznika 1952 i docelowy wiek emerytalny obejmie osoby urodzone w 1957 r. i później) 65/65 w listopadzie 2018 r. 66/66 w październiku 2020 r. 67/67 w l. 2026 28. 68/68 w l. 2044 46. W 2017 r. przegląd wieku emerytalnego w oparciu o wzrost średniej długości życia. Od 2013 r. wiek emerytalny podnoszony zgodnie ze wzrostem średniej oczekiwanej długości życia. W 2021 r. będzie wynosił nie mniej niż 67 lat. Brak warunku stażu dla emerytury składkowej. Minimum 3 lata rezydencji dla emerytury gwarantowanej. 20 lat ubezpieczenia (z gwarancją wypłaty minimalnej emerytury) lub 15 lat ubezpieczenia bez gwarancji wypłaty minimalnej emerytury. Prawo do emerytury: 1 rok ubezpieczenia dla osób osiągających wiek emerytalny po 6 kwietnia 2010 r (po 6 kwietnia 2016 r. 10 lat). Emerytura pełna: 30 lat okresu składkowego dla osób osiągających wiek emerytalny po 6 kwietnia 2010 r. (Po 6 kwietnia 2016 roku 35 lat). Prawo do emerytury: 20 lat ubezpieczenia. Osoby ubezpieczone od dnia 1 stycznia 1996 r. mogą przejść na emeryturę przed ukończeniem 70 lat, jeżeli świadczenie będzie wynosić co najmniej 1,5 zasiłku socjalnego Źródła: Mutual Information System on Social Protection in the EU Member States and the EEA, http://www.missoc.org [dostęp: 25 września 2015 r.]; Finnish Centre for Pensions, http://www.etk.fi/fi/service/retirement_ages/1601/retirement_ages [dostęp: 25 września 2015 r.].
Analizy BAS nr 13 (133) 15 października 2015 9/14 nia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Litwa, Łotwa, Niemcy, Malta, Polska, Rumunia, Słowacja, Słowenia, Węgry, Wielka Brytania, Włochy; 3. Państwa, które podjęły decyzję o podniesieniu wieku emerytalnego ale proces ten w 2015 r. jeszcze się nie rozpoczął Austria, Dania, Irlandia. W pierwszej grupie znalazły się państwa charakteryzujące się stosunkowo wysokim wiekiem emerytalnym (Luksemburg) i te, które wprowadziły elastyczne rozwiązania w zakresie wieku emerytalnego. W Szwecji faktycznie został określony minimalny wiek emerytalny 61 lat, a prawo wykonywania pracy zarobkowej przysługuje, co do zasady, do 67 roku życia. Jeżeli pracownik i pracodawca się na to zgadzają, można pracować także po ukończeniu 67 roku życia. Podobne zasady obowiązują w Finlandii, która elastyczny wiek emerytalny 63 68 lat wprowadziła w 2005 r. Obecnie trwają uzgodnienia w sprawie podniesienia wieku emerytalnego do poziomu 65 70 lat do 2025 r. 23 Wśród państw UE wyraźnie dominują kraje, w których wiek emerytalny został, jest lub będzie podwyższony: najwyższy docelowy wiek emerytalny 68 lat przyjęła w regulacjach prawnych Irlandia oraz Wielka Brytania; docelowy wiek emerytalny 67 lat będzie obowiązywać w 12 państwach (Belgia, Czechy, Chorwacja, Dania, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Niemcy, Polska, Włochy); wiek emerytalny dla kobiet i mężczyzn na docelowym poziomie 65 lat określiło 10 państw (Austria, Bułgaria, Estonia, Luksemburg, Litwa, Łotwa, Malta, Rumunia, Słowenia, Węgry). Najniższy wiek emerytalny 62 lata obowiązuje od 2014 r. na Słowacji, ale od 2017 r. ustawowy wiek będzie podnoszony wraz ze wzrostem przewidywanej długości życia. Obok Słowacji jeszcze w 9 państwach po osiągnięciu określonego ustawowo wieku emerytalnego planowane jest dostosowywanie wieku emerytalnego do zmieniającej się średniej długości życia (Czechy, Cypr, Holandia, Włochy, Dania, Finlandia, Grecja, Portugalia, Wielka Brytania). Mechanizm ten stosują obecnie Portugalia i Włochy. W Portugalii wiek emerytalny będzie weryfikowany w oparciu o wzrost przeciętnego dalszego trwania życia osoby w wieku 65 lat i w 2016 r. wzrośnie z 66 lat do 66 lat i 2 miesięcy. Przewiduje się, że we Włoszech już w 2021 r. wiek emerytalny będzie wynosił nie mniej niż 67 lat, a w 2050 r. osiągnie 69 lat i 8 miesięcy. W Czechach, na mocy ustawy przyjętej w 2011 r., wprowadzono przepis, że dla ubezpieczonych urodzonych po 1977 r., wiek emerytalny określony w wieku 67 lat będzie podwyższany o liczbę miesięcy kalendarzowych odpowiadającą dwukrotnej różnicy pomiędzy rokiem urodzenia ubezpieczonego a rokiem 1977. To oznacza, że osoba urodzona w 1978 r. będzie pracowała o 2 miesiące dłużej, czyli 67 lat i 2 miesiące, zaś osoba urodzona np. w 1995 r. o 36 miesięcy dłużej, czyli przejdzie na emeryturę w wieku 70 lat 24. Z kolei według obliczeń w Wielkiej Bry 23 Parametric Reforms in the Public PAYGO Pension Programs 1995 mid 2015, Newsletter FIAP no 8, September 2015, http://www.fiap. cl/prontus_fiap/site/artic/20150908/asocfile/20150908145614/parametric_reforms_in_the_public_paygo_programs_1995_mid2015 june_2015_.pdf. 24 S. Czerwińska, Obowiązujący wiek emerytalny w 26 państwach członkowskich Unii Europejskiej i Chorwacji oraz ew. zapowiedzi zamian tanii, gdyby utrzymało się tempo wzrostu średniego dalszego trwania życia z ostatnich trzech dekad, to osoba urodzona w 1970 r. mogłaby przejść na emeryturę po ukończeniu 71 lat. Według obecnego stanu prawnego w 2015 r. najwyższy ustawowy wiek emerytalny 67 lat obowiązuje kobiety i mężczyzn w Grecji, a 66 lat w Irlandii, Portugalii i we Włoszech (kobiety w sektorze publicznym). Kobiety mogą przechodzić na emeryturę w niższym wieku niż mężczyźni jeszcze w 10 państwach UE: Austrii, Bułgarii, Chorwacji, Czechach, Estonii, Litwie, Polsce, Rumunii, we Włoszech (kobiety zatrudnione w sektorze prywatnym) oraz w Wielkiej Brytanii. Wśród tych państw najniższy wiek emerytalny dla kobiet obowiązuje w Austrii i Rumunii (60 lat), a najwyższy na Łotwie i w Estonii (62 lata i 6 miesięcy). Jednakże w efekcie przyjętych schematów podnoszenia wieku emerytalnego we wszystkich państwach członkowskich UE od 2040 r. nie będzie zróżnicowania wieku emerytalnego ze względu na płeć. Czechy i Słowacja odstępują także od różnicowania wieku emerytalnego kobiet w zależności od liczby urodzonych dzieci 25. Porównanie wieku emerytalnego w starych i nowych krajach UE wskazuje jednak, że docelowy wiek emerytalny w państwach Europy Środkowo-Wschodniej, choć podwyższony, będzie w dalszym ciągu niższy od wieku emerytalnego obowiązującego w Europie Zachodniej (67 lat i więcej w większości państw). Tylko Czechy, Chorwacja i Polska określiły wiek emerytalny na poziomie 67 lat, w pozostałych państwach regionu docelowo jest to 65 lat z wyjątkiem Słowacji. Biorąc jednak pod uwagę fakt, że w byłych krajach socjalistycznych obowiązywał niższy wiek emerytalny a także liczne możliwości przechodzenia na wcześniejsze emerytury, skala i tempo podnoszenia wieku emerytalnego jest/było znacznie większe niż w krajach Europy Zachodniej. W niektórych państwach podnoszeniu powszechnego wieku emerytalnego towarzyszy także zwiększanie wymaganego stażu ubezpieczeniowego dla nabycia prawa do emerytury, a w krajach w których obowiązuje koncepcja emerytury pełnej warunku stażu dla tego świadczenia. Procesy te odbywają się w Austrii (pomimo nie podnoszenia jeszcze wieku emerytalnego kobiet), Bułgarii, Cyprze, Czechach, Danii, Francji, Łotwie, Wielkiej Brytanii. Należy jednak, zauważyć, że w kwestii stażu ubezpieczeniowego przyjmowane są bardzo różnorodne rozwiązania, co wynika z konstrukcji poszczególnych systemów emerytalnych. Prawo do emerytury bez wymogu minimalnego stażu w tym zakresie, Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Departament Komitetu do Spraw Unii Europejskiej, Warszawa, 13 lutego 2012 r. 25 Przywileje w Republice Czeskiej dotyczą matek urodzonych przed 1977 r. W przypadku późniejszych roczników zrównuje się wiek emerytalny mężczyzn i kobiet do 67 lat i ubezpieczonym nie przysługują żadne dodatkowe korzyści z tytułu opieki nad dziećmi. Kobietom urodzonym między 1936 a 1960 rokiem czeski system emerytalny obniża wiek emerytalny w przybliżeniu o około 1 rok w zamian za wychowanie jednego dziecka, przy czym maksymalnie jest to pięć lat w przypadku opieki nad pięciorgiem lub większą liczbą dzieci. Stopniowo im młodsza matka tym nagroda za wychowanie dziecka zmniejsza się z kilkunastu do kilku miesięcy i ostatecznie zanika (w przypadku kobiet urodzonych w 1976 r.). Na Słowacji do roku 2023 kobiety, z uwzględnieniem liczby wychowywanych dzieci (branych jest pod uwagę maksymalnie pięcioro dzieci) mogą przejść na emeryturę przed 62 rokiem życia.
Analizy BAS nr 13 (133) 15 października 2015 10/14 obowiązuje w Belgii, Polsce, Włoszech, Finlandii i w Szwecji. Prawo do emerytury we Francji nabywane jest po wykazaniu 1 kwartału ubezpieczenia, a w Niemczech po 5 latach ubezpieczenia. W innych państwach najczęściej wymagany jest 15-letni staż, ale w niektórych nawet 30 lat i więcej (Bułgaria, Czechy). Wymagania stażowe dla emerytury pełnej są najwyższe w Holandii 50 lat ciągłego ubezpieczenia przed osiągnięciem wieku emerytalnego. Zazwyczaj jest to staż 40 lat i powyżej. We Francji zgodnie z decyzją rządu z grudnia 2013 r. okres zatrudnienia niezbędny dla uzyskania emerytury pełnej może być w latach 2020 2035 wydłużany z 41,5 lat do 43 lat. 2. Emerytury wcześniejsze i emerytury częściowe (part-time pensions) Sztywne zasady przechodzenia na emeryturę w powszechnym wieku emerytalnym łagodzą tzw. emerytury wcześniejsze i emerytury częściowe (part-time pensions). W większości państw członkowskich UE obowiązują nadal regulacje, które dopuszczają przejście na emeryturę w wieku niższym od powszechnego w powiązaniu z długim stażem ubezpieczeniowym. Powiązanie niższego wieku emerytalnego ze stażem ubezpieczeniowym jest korzystne dla osób, które wcześnie rozpoczynają aktywność zawodową. Informacje zawarte w tab. 2 pokazują regulacje, z których potencjalnie może skorzystać każdy ubezpieczony 26. Nie obejmują więc emerytur przyznawanych grupom zawodowym i osobom pracującym w trudnych warunkach. Według stanu prawnego na dzień 1 stycznia 2015 r. instytucji emerytury wcześniejszej nie ma w 7 państwach UE (Bułgarii, Danii, Holandii, Irlandii, Szwecji, Wielkiej Brytanii oraz na Węgrzech). W Finlandii emerytura wcześniejsza jest możliwa tylko w przypadku emerytury państwowej (zaopatrzeniowej), która jest obniżana, ale system ubezpieczenia emerytalnego jej nie przewiduje. W ramach reform systemów emerytalnych niektóre kraje w ostatnich latach w ogóle zrezygnowały z instytucji emerytury wcześniejszej (Finlandia, Holandia, Bułgaria, Węgry). Zastały jednak zachowane możliwości wypłat w formie świadczeń przedemerytalnych dla osób w starszym wieku z długim stażem ubezpieczeniowym, które mają bardzo ograniczone szanse na rynku pracy. W Wielkiej Brytanii instytucja emerytury wcześniejszej nigdy nie była obecna w systemie emerytalnym, a w Danii możliwość wcześniejszej dezaktywizacji dawno została powiązana z ubezpieczeniem od bezrobocia. W państwach UE koncepcja wcześniejszej emerytury jest oparta na dwóch warunkach: wieku i stażu. Wymagany wiek najczęściej jest nie niższy niż 5 lat od powszechnego wieku emerytalnego i ulega podwyższeniu w przypadku, gdy podnoszony jest powszechny wiek emerytalny. Możliwość przejścia na emeryturę bez względu na wiek na podstawie stażu ubezpieczeniowego występuje obecnie tylko we Włoszech, ale taka regulacja będzie obowiązywać do końca 2017 r. Wymagania w zakresie stażu są bardzo zróżnicowane: od 15 lat do 45 lat. Staż na niskim poziomie został określony 26 Regulacje te odpowiadają polskim przepisom w starym systemie emerytalnym, na mocy których kobieta mogła przejść na emeryturę w wieku 55 lat ze stażem 30 lat, a mężczyzna w wieku 60 lat ze stażem 35 lat. przede wszystkim w tych systemach emerytalnych, w których obok wieku i stażu występuje dodatkowy warunek: obliczone świadczenie emerytalne nie może być niższe od określonego minimalnego poziomu (Słowacja i Włochy). We wszystkich krajach, które utrzymały emerytury wcześniejsze, była przez wiele lat prowadzona polityka ograniczania możliwości przechodzenia na emeryturę przed osiągnięciem powszechnego wieku emerytalnego. Na przykład w 2004 r. wcześniejszą emeryturę można było otrzymać w: Austrii po 40 latach pracy: kobieta w wieku 56,5 lat, mężczyzna w wieku 61,5 lata, a obecnie wymagany wiek dla obu płci wynosi 62 lata, zaś staż 45 lat; w Belgii po ukończeniu 60 lat i 34 latach aktywności zawodowej, obecnie w wieku 60 lat legitymując się stażem 41 lat; w Portugalii w wieku 55 lat i z ubezpieczeniowym 30 lat, obecnie w wieku 60 lat i ze stażem 40 lat; na Słowacji bez względu na wiek, z 15-letnim stażem i świadczeniem emerytalnym powyżej 1,2 minimum socjalnego, obecnie w wieku 60 lat (na 2 lata przed osiągnięciem wieku emerytalnego) przy tych samych warunkach stażu i wysokości emerytury. Jak pokazują informacje zawarte w tab. 2 obecnie zaostrzane są warunki nabywania prawa do emerytur wcześniejszych w kilku krajach (Chorwacja, Malta, Słowenia). Emerytury wcześniejsze są wygaszane w Grecji i w Hiszpanii, z tym, że do pewnego stopnia ich brak jest rekompensowany wyraźniejszym powiązaniem powszechnego wieku emerytalnego z długiem stażem ubezpieczeniowym. Od dnia 1 stycznia 2013 r. wiek emerytalny w Grecji wynosi 62 lata dla mężczyzn i kobiet, którzy posiadają okres składkowy co najmniej 40 lat, a dla pozostałych ubezpieczonych 67 lat. W Hiszpanii wiek emerytalny jest podnoszony wraz ze stażem ubezpieczeniowym (z 35 lat w 2012 r. do 38 lat i 6 miesięcy w 2027 r.) warunkującym prawo do emerytury. Osoby, które będą miały wymagany okres ubezpieczenia, tj. 38 lat i 6 miesięcy przed ukończeniem 65 lat, będą mogły przejść na emeryturę w wieku 65 lat. Osoby z niższym stażem będzie obowiązywał wyższy wiek emerytalny, docelowo 67 lat w 2027 r. We Francji i Niemczech podwyższenie powszechnego wieku emerytalnego pogorszyło sytuację osób, które wcześnie rozpoczęły aktywność zawodową, co wzbudziło duże protesty społeczne. Regulacje w zakresie wieku emerytalnego zostały więc skorygowane. Z dniem 1 listopada 2012 r. we Francji weszły w życie przepisy, modyfikujące zasady dotyczące wieku przejścia na emeryturę pracowników, którzy rozpoczęli pracę zawodową w wieku poniżej 17 lat. Z kolei w Niemczech od lipca 2014 r. osoby, które przepracowały 45 lat, mogą w wieku 63 lat przejść na emeryturę. Według zasad wprowadzonych reformą wieku emerytalnego musiały pracować do ukończenia 65 lat. Przejście na emeryturę wcześniejszą oznacza niższe świadczenie. Prawie we wszystkich państwach emerytura, obliczana według formuły obowiązującej w danym systemie, jest obniżana za każdy miesiąc lub rok brakujący do ustawowego wieku emerytalnego. W niektórych systemach jest to trwałe obniżenie emerytury (np. Chorwacja, Cypr, Czechy, Estonia, Włochy, Słowenia). W liczniejszej grupie państw obniżone świadczenie po osiągnięciu wieku emerytalnego wypłacane jest w pełnej wysokości (np. Austria, Litwa, Łotwa, Grecja, Sło