Wpływ telewizji na psychikę i postawy dzieci i młodzieży w kontekście potrzeb emocjonalnych dzieci i ich zdrowia psychicznego Zdrowie emocjonalne jest to dobre samopoczucie psychiczne i moralne, umiejętność racjonalnego myślenia oraz nawiązywania i utrzymywania dobrych relacji z ludźmi i budowania szczęśliwych i trwałych związków intymnych. (wg Daniela Golemana, autora książki Inteligencja emocjonalna) Gdyby przyjrzeć się tej definicji zdrowia emocjonalnego, można by zadać sobie pytania, jak możemy rozpoznać w środowisku rodzinnym i szkolnym (rówieśniczym), że nasze dziecko jest zdrowe emocjonalnie? I co wpływa na to, że dziecko tak, a nie inaczej przeżywa siebie i świat, wchodzi w satysfakcjonujące relacje rówieśnicze, nabywa lub nie różne kompetencje społeczne, utrzymuje je w oparciu o powszechnie obowiązujące normy i zasady, a w konsekwencji ma lepsze lub gorsze samopoczucie psychiczne i moralne? I jeszcze na koniec: jaki wpływ na rozwój dziecka i zaspokajanie jego potrzeb psychicznych może mieć telewizja i korzystanie z komputera i internetu? Prawidłowe zaspokajanie potrzeb emocjonalnych dziecka wpływa na rozwój jego psychiki, kształtuje odporność na sytuacje trudne i niepowodzenia, przygotowujemy je do radzenia sobie z trudnościami, wpływa na prawidłowe kształtowanie się osobowości. Główną potrzebą emocjonalną dziecka jest potrzeba bezwarunkowej miłości rodziców, która w dużym stopniu zaspokaja jego pozostałe potrzeby emocjonalne, takie jak: potrzeba bezpieczeństwa - fizycznego i emocjonalnego potrzeba więzi i przynależności potrzeba akceptacji potrzeba otrzymywania zachęty i wsparcia potrzeba bycia ważnym, docenianym i podziwianym potrzeba szacunku (poszanowania godności) potrzeba poczucia dumy, osiągnięć i sukcesu potrzeba stymulacji intelektualnej i wrażeń potrzeba ekspresji, czyli wyrażenia swoich myśli i uczuć potrzeba autonomii i samodzielnej eksploracji świata. Dzisiejsze spotkanie nie wyczerpie tematu potrzeb psychicznych dzieci, sygnalnie wspomnę, jak ważna jest świadomość zaspokajania podstawowych potrzeb przez rodziców dla utrzymywania i zapewniania rozwoju zdrowia psychicznego i zaspokajanie wybranych potrzeb emocjonalnych dzieci. 1
Dziecko kochane bezwarunkowo, to dziecko akceptowane takim, jakim jest. Co to oznacza? Dziecko kochane z tzw. dobrodziejstwem inwentarza - z wadami i zaletami. Czasem odkrycie przez rodzica u siebie samego przyczyn mniejszej akceptacji przejawianych przez dziecko trudności w zachowaniu, słabości, bądź innego od oczekiwanego wyglądu, czy cech charakteru może wymagać indywidualnej pracy z terapeutą. Co dzieje się z dzieckiem, gdy rodzic, nawet nieświadomie odrzuca dziecko, lub warunkuje swą miłość? Np. stawia wymagania, którym dziecku trudno sprostać? Tym bardziej, gdy rodzeństwo ma bezwarunkową miłość rodzica? W dziecku może rodzić się poczucie niskiej wartości, które może w relacji z rówieśnikami skutkować podporządkowywaniem się lub pragnieniem zaimponowania rówieśnikom, przypodobania się im podejmowaniem zachowań ryzykownych np. niebezpiecznej jazdy na rowerze, gdy dziecko jest młodsze, czy też organizowaniem niebezpiecznych zabaw po sięganie po środki psychoaktywne, czy podejmowanie zachowań na pograniczu prawa, by zasłużyć na akceptację grupy itp. Zaspokojenie potrzeby bezpieczeństwa, eliminuje lęki dziecka. Dziecko czuje się bezpiecznie w środowisku przewidywalnym dla niego, gdzie panują stałe zasady i porządek oraz atmosfera oparta na wzajemnym zrozumieniu, zaufaniu, szacunku i akceptacji dziecka, rodzice w sposób przemyślany stosują zasady w tym konsekwencje(nie kary), w jasny sposób starają się okazywać swoje uczucia. Co może dziecku zakłócić potrzebę bezpieczeństwa? Przewlekła choroba własna, rodzica lub bliskiego członka rodziny, bezrobocie lub trudna sytuacja finansowa rodziny, rozłąka z mamą lub tatą w tym szczególnie wyjazd jednego lub dwojga rodziców do pracy poza miejsce zamieszkania, szczególnie za granicę, rozwód rodziców /zdrada/romans, choroba psychiczna/alkoholowa w rodzinie, przemoc, stosowanie dotkliwych, upokarzających kar, przeprowadzka, narodziny rodzeństwa, śmierć bliskiej osoby. Co sprzyja zaspokajaniu potrzeby bezpieczeństwu dziecka w rodzinie? Stałość i przewidywalność, zasady, reguły. Rodzice, którzy radzą sobie z trudnościami bez włączania w nie dzieci, ale także tłumaczący zmiany dzieciom, nie traktujący dzieci jak istoty nierozumne. Potrzeba więzi i przynależności- realizowana jest w rodzinie, a następnie w grupie rówieśniczej w szkole. Wiąże się z realizacją potrzeby bezpieczeństwa i akceptacji. Dziecko, które pozostaje ze swoimi bliskimi w relacji - powiedzmy przedszkolak, uczeń młodszych klas szkoły podstawowej: może rozmawiać, bawić się, zadawać pytania, wymieniać uwagi, wykonywać wspólnie proste czynności, prace domowe, zadania- zaspokaja potrzebę więzi i przynależności - podobnie ma się rzecz w klasie, w szkole w relacji do uczniów w klasie, do wychowawcy, pedagoga, dyrektora, innych nauczycieli. Dostaje gesty miłości, czułości, sympatii i jest wysyła. Co może zakłócać zaspokajanie tych potrzeb? Zbytnie skupienie 2
rodzica na pracy, na własnych sprawach, problemach i potrzebach. Stres, zapracowanie, pośpiech. Brak umiejętności - rodzic nie potrafi spędzać twórczo czasu ze swoim dzieckiem, szybko się irytuje, męczy, myśli, że inni mogą zrobić to lepiej- zająć się jego dzieckiem. Woli powierzyć opiekę nad dzieckiem babci, cioci, opiekunce, lub instytucji, albo oddalić dziecko do drugiego pokoju, przed telewizor lub komputer. Jak niezaspokojenie lub przeszkody w zaspokojeniu potrzeb emocjonalnych dziecka mogą wpływać na prawidłowy rozwój psychiczny dziecka, a w odległej konsekwencji dla umiejętności współżycia społecznego i przestrzegania zasad? Może się wydawać odległym od tematyki zaspokajania potrzeb dzieci i zdrowia emocjonalnego dzieci powiązanie jej z wpływem na zdrowie psychiczne nadmiernego oglądania TV i użytkowania komputera. Jednak tak nie jest. Rodzicom 1 czasem brak świadomości i wiedzy na temat skutków nadmiernego oglądania telewizji przez dzieci oraz oglądania programów nieodpowiednich dla ich wieku. Telewizja niszczy ważne elementy dzieciństwa, m.in. poczucie bezpieczeństwa i optymizmu. Skupiając się na tematach przerażających i szokujących, tworzy syndrom złego świata. Lansuje wzorce cynizmu, bezwzględności, pogardy; demoralizuje i uczy zachowań agresywnych. Dobre i edukacyjne treści często giną w zalewie bezwartościowej i szkodliwej produkcji telewizyjnej. Przeciętnie dzieci spędzają 20 godzin tygodniowo przed ekranem. Niektóre nawet 40 i więcej. Do 18 roku życia dziecko obejrzy 8 tys. morderstw i 100 tys. aktów przemocy. Skutki nadmiernego oglądania telewizji przez dzieci: 1. Nadpobudliwość i trudności z koncentracją (b. szybki potok obrazów często kilka obrazów w jednej sekundzie!!! - uszkadza zdolność skupiania uwagi; bombardowane dźwiękiem i szybko zmieniającym się obrazem mózgi nie są wstanie nadążyć za akcją z linearnym myśleniem, są natomiast poddane potężnej sensorycznej i emocjonalnej 1 Poniższy fragment pochodzi ze strony http://www.iumw.pl/wplyw-telewizji-na-dzieci.html Opracowanie: Fundacja ABCXXI Program Zdrowia Emocjonalnego, inicjator kampanii społecznej Cała Polska czyta dzieciom, na podstawie źródeł amerykańskich m.in.: Col. Dave Grossman & Gloria de Gaetano Stop Teaching Our Kids to Kill, Jane M. Healy, Ph.D Endangered Minds, Jim Trelease Reading-Aloud Handbook, Michael & Diane Medved Saving Childhood, Joanne Cantor, Ph.D - Mommy, I am scared oraz materiałów Amerykańskiej Akademii Pediatrów (American Academy of Pediatrics) 3
stymulacji); nadmierne oglądanie telewizji zmienia strukturę mózgu dziecka 2. Brak umiejętności językowych głównym narzędziem telewizji jest obraz, nie słowo 3. Nieumiejętność myślenia i rozwiązywania problemów (język i zdolność koncentracji to główne narzędzia myślenia) 4. Zanik wyobraźni 5. Nieumiejętność przewidywania konsekwencji - w telewizji ważne jest tu i teraz 6. Lenistwo umysłowe, nawyk biernej i bezkrytycznej konsumpcji produktów masowej kultury 7. Obniżenie wyników w nauce 8. Postawa życiowa: niecierpliwość, potrzeba ciągłej zewnętrznej stymulacji i rozrywki, szybkie popadanie w nudę, oczekiwanie gratyfikacji bez wysiłku (rozdawanie nagród, łatwe konkursy) 9. Niezadowolenie z własnego wyglądu prowadzące do zaburzeń w jedzeniu lub depresji (nierealistyczne, a często niezdrowe osiągane poprzez anoreksję lub sterydy - standardy urody lansowane przez media) 10. Niezadowolenie z dotychczas posiadanych rzeczy (podsycane celowo przez reklamy) 11. Zanik wrażliwości, znieczulenie na cudzy ból i krzywdę w realnym życiu 12. Lęk, niepokój, nieufność, pesymizm lub cynizm, demoralizacja, agresja 13. Ograniczenie kontaktów z rówieśnikami, pogorszenie stosunków z członkami rodziny 14. Obniżenie umiejętności społecznych i wskaźników inteligencji emocjonalnej 15. Brak czasu i chęci na inne zajęcia (sport, czytanie, własną twórczość, rozmowy itd) 16. U chłopców skłonność do postawy macho, agresji i pogardy dla kobiet, u dziewcząt cynizm, apatia lub agresja, przyzwolenie na bycie traktowaną jako obiekt fizycznego pożądania 17. Uzależnienie jak od narkotyku (potrzebne coraz większe i mocniejsze dawki wrażeń) 18. Zaburzenia w rozwoju fizycznym z powodu długotrwałego unieruchomienia przed ekranem, braku ruchu, ćwiczeń równowagi i manualnych 19. Krótkowzroczność (patrzenie na dwuwymiarowa płaszczyznę ekranu jest szczególnie niekorzystne dla małych dzieci, których oko jest przystosowane do widzenia trójwymiarowego). Podobne konsekwencje wywołuje nadmierne korzystanie z komputera Skutki oglądania PRZEMOCY w telewizji: 4
Brutalne i przerażające programy telewizyjne mają krótko i długookresowe skutki -od lęków i fobii, po stosowanie przemocy i okrucieństwo w realnym życiu. Silny związek pomiędzy ilością oglądanej telewizji w wieku dziecięcym, a agresją i kryminalną działalnością w wieku dojrzałym oraz skłonnością do maltretowania własnych dzieci. Programy dla dzieci, zwłaszcza kreskówki, zawierają znacznie więcej przemocy niż programy dla dorosłych i ilość ta z roku na rok wzrasta! Amerykańska Akademia Pediatrów zaleca rodzicom, by dzieci do 2 roku życia w ogóle nie oglądały telewizji, a dzieci starsze i nastolatki, by nie korzystały dłużej niż 1-2 godz. dziennie z telewizji i komputera - łącznie. W setkach badań naukowych przeprowadzonych w USA udowodniono, że przemoc na ekranie prowadzi do wzrostu agresji w realnym życiu. 7-11% dzieci naśladuje agresję ekranową, 30% znieczula się na przemoc, u wielu rodzi ona lęk. Gry komputerowe, których tematyką jest zabijanie, uczą zabijania. Są to symulatory zbliżone do tych, które służą do szkolenia żołnierzy oraz agentów FBI. Ciągła stymulacja seksualna, często skojarzona z przemocą (w filmach grach komputerowych i reklamach), wyzwala fantazje seksualne, nierzadko o zabarwieniu agresywnym, odpowiedzialne za wiele przestępstw na tle seksualnym (gwałtów, morderstw). Od 1950 roku w USA przeprowadzono ponad 3500 badań na temat wpływu TV na wzrost przemocy w społeczeństwie. Potwierdzają one ścisły związek między ekranową i realną przemocą. Badania przeprowadzone w reżimie epidemiologicznym przez Lekarza Naczelnego USA udowodniły, że telewizja jest głównym czynnikiem odpowiedzialnym za wzrost przemocy i przestępczości w Stanach Zjednoczonych. Badania międzynarodowe potwierdzają bezpośredni wpływ przemocy fabrykowanej przez media na ilość przemocy w realnym życiu. Co zatem mogą robić rodzice, by wspierać dzieci, zaspokajać ich potrzeby, rozwijać, a w konsekwencji zapobiegać trudnościom ze skupieniem uwagi, rozproszeniem nadmiernej agresywności, trudnościami z przestrzeganiem zasad, trudnościami z wchodzeniem w dobre, bliskie koleżeńskie relacje, podtrzymywaniem relacji, pozyskiwaniem akceptacji, dobrą. adekwatną samooceną? Czy można w zdrowy sposób uczyć dzieci korzystania z telewizji i internetu, tak by dziecko zaspokajało podstawowe potrzeby emocjonalne w świecie realnym, z realnymi osobami, a nie w świecie wyimaginowanym, odrealnionym, fikcyjnym?. Proponuję: 5
Wspólne oglądanie bajek, rozmowę z dzieckiem o postaciach, fabule bajki, przeżyciach dziecka związanych z bajką/filmem, Wykorzystanie bajek w celach terapeutycznych: układanie historii, których bohaterem staje się dziecko przypominające nasze dziecko, przeżywające historię, która umożliwi naszemu dziecku doświadczenie emocji, uzewnętrznienie ich w bezpieczny sposób, (przeżywa je Ptyś, Balbinka, Lolek) Zachęcanie dziecka do zabawy inspirowanej oglądaną wcześniej wspólnie bajką, programem telewizyjnym (rysowanie, budowanie, tworzenie z resztek jakiś materiałów, tzw. wytwory własne) Stawianie granic czasowych w oglądaniu TV od - do Unikanie wstawiania telewizora i komputera do pokoju dziecka Stosowanie pochwał, najlepiej opisowych, wyrażanie akceptacji, Powierzanie zadań dziecku na miarę jego możliwości, co pozwoli dziecku na budowanie niezależności, dobrej, adekwatnej samooceny, zdobywania osiągnięć i sukcesów, a w środowisku szkolnym dziecko może chętniej będzie podejmowało takie wyzwania jak występy na szkolnych uroczystościach, ustne wypowiedzi na lekcjach, zadania na forum grupy, Kontrolowanie czasu i treści, a także tego gdzie loguje się dziecko- mało który rodzic wie, że na FB może zarejestrować się dziecko powyżej 13 roku życia. Wyszukiwanie programów w kanałach tematycznych, które mogą być edukacyjne Warto samemu mieć pasję i nią zarażać Zalecenia dotyczące korzystania z Internetu: 1. Odkrywaj Internet razem z dzieckiem. Bądź pierwszą osobą, która zapozna dziecko z Internetem. Jeśli Twoje dziecko sprawniej niż Ty porusza się po Sieci, nie zrażaj się poproś, by było Twoim przewodnikiem po wirtualnym świecie. 2. Naucz dziecko podstawowych zasad bezpieczeństwa w Internecie. 3. Rozmawiaj z dziećmi o ryzyku umawiania się na spotkania z osobami poznanymi w Sieci. Dorośli powinni zrozumieć, że dzięki Internetowi dzieci mogą nawiązywać przyjaźnie. Jednakże spotykanie się z nieznajomymi poznanymi w Sieci może okazać się bardzo niebezpieczne. Dzieci muszą mieć świadomość, że mogą spotykać się z nieznajomymi wyłącznie w towarzystwie przyjaciół, dorosłych i zawsze po uzyskanej zgodzie rodziców. 4. Naucz swoje dziecko ostrożności przy podawaniu swoich prywatnych danych. Dostęp do wielu stron internetowych przeznaczonych dla najmłodszych wymaga podania prywatnych danych. Ważne jest, aby dziecko wiedziało, że podając takie informacje, zawsze musi zapytać 6
o zgodę swoich rodziców. 5. Naucz dziecko krytycznego podejścia do informacji przeczytanych w Sieci. Naucz dziecko, że trzeba weryfikować znalezione w Internecie treści, korzystając z innych dostępnych źródeł (encyklopedie, książki, słowniki). 6. Bądź wyrozumiały dla swojego dziecka. Zdarza się, że dzieci przypadkowo znajdują się na stronach adresowanych do dorosłych. Bywa, że w obawie przed karą lub krytyką, boją się do tego przyznać. Ważne jest, żeby dziecko Ci ufało i mówiło o tego typu sytuacjach; by wiedziało, że zawsze kiedy poczuje się niezręcznie, coś je zawstydzi lub przestraszy, może się do Ciebie zwrócić. 7. Zapoznaj dziecko z NETYKIETĄ Kodeksem Dobrego Zachowania w Internecie. Przypominaj dziecku o zasadach dobrego wychowania. W każdej dziedzinie naszego życia, podobnie więc w Internecie obowiązują takie reguły: powinno się być miłym, używać odpowiedniego słownictwa itp. 8. Poznaj sposoby korzystania z Internetu przez Twoje dziecko. Przyglądnij się jak Twoje dziecko korzysta z Internetu, jakie strony lubi oglądać i jak zachowuje się w Sieci. Staraj się poznać znajomych, z którymi dziecko koresponduje za pośrednictwem Internetu. 9.. Pamiętaj, że pozytywne strony Internetu przeważają nad jego negatywnymi stronami. Internet jest doskonałym źródłem wiedzy, jak również dostarczycielem rozrywki. Pozwól swojemu dziecku w świadomy i bezpieczny sposób w pełni korzystać z oferowanego przez Sieć bogactwa. Dziecko przed komputerem, czy telewizorem, to często dziecko obok rodzica. Także rodzic przed telewizorem lub komputerem, to rodzic obok dziecka. Zaspokajanie potrzeb emocjonalnych dzieje się w relacji, czyli wtedy, gdy rodzic i dziecko są ze sobą, nawzajem. Rodzic nie nakarmiony - taki, który jako dziecko nie doświadczył poczucia bezpieczeństwa, akceptacji, wsparcia, miał zaburzoną więź, niezaspokojoną lub niedostatecznie zaspokojona potrzebę przynależności, może mieć trudność w zapewnianiu bezpieczeństwa dziecku i budowaniu dobrej relacji z dzieckiem. Warto poddać tę kwestie refleksji i w razie potrzeby skorzystać w porady, czy konsultacji psychologicznej. Bucze, 06.05.2014, opracowanie Agnieszka Skołyszewska 7
8