SPOSOBY ROZWIZYWANIA KONFLIKTÓW PRZEZ NAUCZYCIELI I UCZNIÓW W RODOWISKU SZKOLNYM

dr Maria J. Zajczkowska Pastwowa Wysza Szkoła Zawodowa im. Witelona w Legnicy Pastwowa Wysza Szkoła Zawodowa im. Angelusa Silesiusa w Wałbrzychu SPOSOBY ROZWIZYWANIA KONFLIKTÓW PRZEZ NAUCZYCIELI I UCZNIÓW W RODOWISKU SZKOLNYM W stosunkach midzyludzkich - grupowych czy interpersonalnych zjawisko konfliktu jest nieuniknione, wynika ono z samego współistnienia ludzi na jednym obszarze oraz z indywidualnej natury, jak posiada kady z nas. Jest ono wic pewn prawidłowoci grupowego ycia społecznego. Konflikt jako składnik procesów społecznych od dawna przycigał uwag uczonych i praktyków, pragncych poradzi sobie z tym najczciej kłopotliwym dla normalnego ycia zjawiskiem. W kontekcie stosunków interpersonalnych konflikt jest takim rodzajem interakcji pomidzy partnerami, w której wyranie uwiadamiaj oni sobie dzielce ich rónice interesów, potrzeb, de, w zwizku z czym podejmuj czynnoci, których celem jest albo osignicie własnego celu kosztem eliminacji celu drugiej osoby, albo denie do obopólnie korzystnego rozwizania problemu. W znaczeniu potocznym konflikt utosamia si z walk, wzajemnym wyrzdzaniem sobie przykroci, utrudnianiem ycia. Drastyczn form wyraania uczu nieprzyjaznych, wrogich s kłótnie, awantury, rkoczyny. Konflikt rozumie si równie jako stosunek midzy dwoma lub wiksz liczb osobników, dcych z rónych, nie dajcych si pogodzi motywów, prowadzcych do tak rónych celów, e osignicie jednego utrudnia lub wyklucza osignicie drugiego (Chełpa S., Witkowski T.,1999). Konflikty od zawsze towarzysz duym społecznociom ludzkim i mniejszym rodowiskom, tote warunki ycia szkolnego równie miewaj charakter konfliktowy, poniewa szkoła, jak adna inna instytucja, utrzymuje w swoich strukturach rónorodn grup ludzi w rónym wieku, o rónej inteligencji i uzdolnieniach, poziomie wiedzy i dowiadczeniu, dojrzałoci społecznej i emocjonalnej. Konflikty stanowi powszechny element ycia dzieci i, jak kady problem egzystencjalny, wymagaj od młodych ludzi przyjcia jakiej formy ustosunkowania si do nich. Z chwil wejcia dziecka w rol ucznia poszerza si i wzbogaca jego rodowisko społeczne. (Przetacznik- Gierowska M., Włodarski Z., 1994). Jednostka organizacyjna, jak jest szkoła, oprócz funkcji edukacyjno-wychowawczej stanowi równie zbiorowo 1

społeczn. Klasa szkolna od pocztku swojego istnienia jest grup społeczn, a uczniowie bdcy czci tej zbiorowoci realizuj okrelone cele, np. przyswajaj wiedz i umiejtnoci, kształtuj swoj osobowo i charakter. Ponadto, po pewnym czasie, tworzy si w niej system norm i wartoci regulujcy zachowania jej członków, pojawiaj si okrelone pozycje i role, innymi słowy kształtuje si struktura społeczna. W wyniku stałych kontaktów koleeskich wzrasta wi emocjonalna midzy uczniami. Jednoczenie klasa ma coraz wyraniejsze, własne oblicze, odróniajce j od innych klas w tej samej szkole. Klasa o zwartej strukturze wewntrznej, zaspokajajca wiele potrzeb psychicznych i społecznych swoich członków, nie przestaje by jednak grup formaln. Biorc pod uwag złoono stosunków i zalenoci zachodzcych w szkole i klasie oczywistym jest, e jej członkowie musz posi pewne umiejtnoci yciowe majce istotny wpływ na prawidłowe funkcjonowanie społeczne: zdolno do nawizywania wizi i przyjani, asertywno, zdolno do opierania si naciskom ze strony rówieników, umiejtno wychodzenia z sytuacji konfliktowych bez stosowania przemocy, umiejtno radzenia sobie ze stresem, umiejtno podejmowania decyzji (szczególnie w sytuacjach trudnych), umiejtno nawizywania relacji z dorosłymi (Rozwizywanie sporów bez przemocy, 2004). Posiadanie pewnych umiejtnoci lub ich brak warunkuje pełnienie okrelonych ról społecznych przez dzieci, ich pozycj w grupie, popularno, rang w hierarchii społecznej szkoły. Układ ten mona charakteryzowa ponadto w wymiarach takich reakcji midzy osobniczych jak dominowanie i podporzdkowanie, rywalizacja i współpraca, akceptacja i odrzucenie. Wród uczniów wyróni mona dwie grupy konfliktów: konflikty midzy potrzebami a moliwociami, konflikty na tle zaburze relacji z otoczeniem (Porbska M., 1982). Przyczynami pierwszej grupy konfliktów s najczciej trudnoci w nauce szkolnej. Dziecko borykajce si z trudnociami w nauce spotyka si z negatywn ocen swojej pracy. Jego starania mog by postrzegane przez nauczycieli i rodziców jako gorsze od działa rodzestwa czy rówieników w klasie, a jego wiadomoci i umiejtnoci poddawane s krytyce. Powoduje to niezaspokojenie potrzeby uznania, zagraa równie poczuciu własnej wartoci. Konflikty midzy potrzebami a moliwociami (konflikty wewntrzne), mog sta si przyczyn fobii szkolnej, a ta z kolei moe warunkowa wystpowanie konfliktów na tle zaburze relacji z otoczeniem (konflikty zewntrzne). Konflikty zewntrzne podzieli mona na interpersonalne i grupowe. W kontekcie szkoły najczciej spotykane s konflikty: ucze- ucze, ucze- nauczyciel, nauczyciel- grupa 2

uczniowska, ucze- grupa uczniowska, grupa uczniowska- grupa uczniowska (Rylke H., Klimowicz G., 1982). Wród konfliktów uczniów z nauczycielami- najczstszymi przyczynami s oceny szkolne. Uczniowie zarzucaj nauczycielom zanianie lub zawyanie ocen oraz niedocenianie wysiłku ucznia. Z drugiej jednak strony, uczniowie wykazuj skłonno do oceniania swoich postpów w nauce miar włoonego w nie wysiłku, a nie miar kocowego efektu, który jest podstaw oceny. Potrzeba poczucia własnej wartoci, zaspokajana poprzez osignicia i sukcesy szkolne, jest głównym wyznacznikiem postpowania uczniów. Jest to podstawowa prawidłowo zachowania si osoby pragncej samo potwierdzenia w rodowisku społecznym. Omieszanie ucznia, szczególnie wobec klasy, moe prowadzi do długotrwałych utajonych konfliktów, nierzadko jednostronnych (nauczyciel nie postrzega sytuacji jako spornej), czsto przy pozornej uległoci ucznia wobec nauczyciela. Inn przyczyn wystpowania sporów na tej płaszczynie moe by poczucie zagroenia autorytetu nauczyciela, który czsto obawia si przyzna do błdu i jest uczulony na punkcie swoich braków. Taki nauczyciel swoj postaw przyczynia si do powstawania konfliktów (jest impulsywny, zbyt wymagajcy, rygorystyczny). ródłem konfliktów jest równie naruszanie wizi koleeskich midzy podopiecznymi (sytuacje takie najczciej maj miejsce np. w przypadku przesłuchiwania przewodniczcego w zwizku z wystpkiem całej klasy). Takie postpowanie godzi w potrzeb społecznej akceptacji, jest równie przyczyn jawnych konfliktów midzy uczniami. Konflikty uczniów z rówienikami w szkole czsto maj do błahe ródła (zaczepki, obmawianie, wymiewanie), s jednak i spory o powaniejszym podłou (uczucia, rywalizacja, kultura osobista czy powodzenie u płci przeciwnej). U chłopców, czciej ni u dziewczt, dochodzi do bójek (proporcja ta jednak zmierza do stanu równoci). Czsto maj one na celu jedynie pokaz sił i zdobycie uznania wród kolegów, ale pod wpływem napicia i silnych emocji mog si one przeradza w otwarte konflikty, walk. Dziewczta czciej kłóc si i obraaj na siebie, spory w znacznym stopniu dotycz układów koleeskoprzyjacielskich, a take problemów sercowych. Konflikty na tle rywalizacji o stopnie dotycz zwykle uczniów dobrych i bardzo dobrych. Prymusi nie tworz raczej par przyjacielskich, wol towarzystwo kolegi nieco gorszego od siebie. Konflikty midzy uczniowskie, to równie izolacja ucznia bd grupy uczniów od reszty klasy (ze wzgldu na pochodzenie czy status społeczny), czy nieprzecitno ucznia (pozytywna bd negatywna). Natomiast spory midzy grupowe maj na celu zwikszenie poczucia bezpieczestwa poszczególnych uczniów, zdobycie prestiu, władzy czy odpowiedniej pozycji w hierarchii szkolnej. 3

Konflikty w szkole rzadko rozgrywane s jawnie, a przyczyn tego stanu mona odnale zarówno w motywach nauczycieli, jak i uczniów. Przyczyny tkwice w nauczycielu to według H. Rylke: denie nauczycieli do utrzymania spokoju i porzdku w szkole, przez wzgld na własn wygod, bd ch denia do zaspokojenia pozorów porzdku przed władzami zwierzchnimi, brak czasu i energii na wnikanie w spory drce klas (Rylke H., 1999), niech do podejmowania ryzyka wicego si z otwartym porozumieniem z uczniami (mówienie o tym, co kogo boli, co komu przeszkadza) (Bało A., Lesiuk E., 2002). Uczniowie szybko podchwytuj te reguły i co gorsze, sami staj si ich zwolennikami i obrocami. Ucz si biernych postaw, poniewa tak jest łatwiej, a czasem nawet to si opłaca. Efektem takich zachowa staje si egoizm - dbanie wyłcznie o własne interesy, niech brania na siebie odpowiedzialnoci, brak wzajemnej pomocy. Wystpowanie takich zachowa nie sprzyja klasowej współpracy i tworzy zł atmosfer. Zachowania bierne i egoizm mog przeradza si w aktywne formy zachowa, bdce ródłem lub efektem sytuacji konfliktowych. Najczciej wystpujce na terenie szkoły i w otoczeniu negatywne zachowania uczniów to: kradziee, rozboje, pobicia, zncanie si fizyczne i psychiczne, wymuszenia, rozprowadzanie i uywanie przez uczniów narkotyków, zachowania agresywne, picie alkoholu na terenie szkoły lub w jej bezporednim otoczeniu, demolowanie sprztów i urzdze, włamania do pomieszcze szkolnych. Wymienione zachowania uczniów i postawy nauczycieli skłaniaj do szukania odpowiedzi na pytanie o tło konfliktów szkolnych. Konflikty midzy potrzebami uczniów i nauczycieli s nieuniknione i wystpuj do czsto. Stereotypowe podejcie do konfliktu czyni go problemem samym w sobie; zarówno nauczycielom jak i uczniom trudno jest zrozumie, e jest on elementem kadego ludzkiego współdziałania (równie w szkole). Okazuje bowiem si, e nie tyle ilo i czstotliwo wystpujcych konfliktów wpływa negatywnie na jako wzajemnych stosunków w szkole, co sposoby ich rozwizywania i liczba nie rozwizanych sporów. (Waszkiewicz J., 1997). Konflikty nie s spraw wyłcznie nauczyciela lub wyłcznie uczniów, rozgrywaj si na gruncie potrzeb obu stron, wic dotycz ich w równym stopniu. Dostpne ródła jednomylnie podaj, e nauczyciele i uczniowie wskazuj na odmienne przyczyny sporów - potwierdzaj tym samym bardzo popularne przysłowie mówice, e punkt widzenia zaley od punktu siedzenia. 4

Uczniowie szkół podstawowych upatruj przyczyn konfliktów w swoim niewłaciwym zachowaniu na zajciach lekcyjnych. Dopiero w drugiej kolejnoci, postpowanie i postawy nauczycieli warunkuj wystpowanie sporów. Zupełnie inne spostrzeenia maj uczniowie szkół rednich, którzy cał win za powstawanie konfliktów obarczaj nauczycieli, którzy ich zdaniem s niesprawiedliwi w ocenianiu, brak im poczucia humoru, nie interesuj si sprawami klasy, a w ich zachowaniu przewaa autokratyzm. Trudno jednoznacznie stwierdzi, którzy uczniowie maj racj ; z jednej strony ci starsi maj wiksze dowiadczenia w obcowaniu z nauczycielami i mog by odwaniejsi w swoich ocenach, z drugiej jednak ich opinie mog by efektem odreagowania negatywnych emocji zwizanych z buntowniczym okresem dojrzewania. Zdecydowanie odmienne podejcie prezentuj nauczyciele; win za wystpowanie konfliktów (bez wzgldu na typ szkoły) obarczani s przede wszystkim uczniowie, którzy niewłaciwie zachowuj si na lekcjach, nie s zainteresowani nauk ani sprawami klasy i nie przestrzegaj przepisów szkolnych. Niewielu nauczycieli dostrzega przyczyn sporów w swoim postpowaniu (Przygoska E.,1996). O ile uczniowie (zwłaszcza młodsi) przyznaj, e przyczyn konfliktów moe by ich zachowanie, to ju nauczyciele zupełnie nie zgadzaj si z opini podopiecznych, którzy ródeł nieporozumie w znacznym stopniu upatruj take w niesprawiedliwym ocenianiu. Oni sami deklaruj, e staraj si by sprawiedliwi i cierpliwi, jednak w oczach uczniów problem ten przedstawia si nieco inaczej. Wychowankowie posdzaj swoich nauczycieli o mciwo, ponianie i wymiewanie uczniów, złoliwo, brak wyrozumiałoci, stosowanie niesprawiedliwych ocen, faworyzowanie jednych, a gnbienie innych uczniów, krzykliwo, surowo i zmienno w postpowaniu (Dudzikowa M., 1990). Istotne jest, e konflikty czciej zauwaane s przez uczniów ni przez nauczycieli. Wiele sytuacji, których nauczyciele nie postrzegaj jako konfliktowych, w opinii uczniów takimi włanie jest. Moe to wynika z zupełnie odmiennych wzajemnych oczekiwa oraz z braku umiejtnoci nawizania dobrego kontaktu midzy stronami. Podczas gdy uczniowie spodziewaj si ze strony nauczycieli akceptacji, zrozumienia i zaangaowania w ich problemy, otwartej partnerskiej dyskusji na interesujce tematy, nauczyciele koncentruj si na zadaniach dydaktycznych, oczekuj od uczniów dyscypliny i dobrej nauki. Uczniowie czsto licz te na pomoc nauczyciela w nauce, chc, by zwracał si on do nich po imieniu, by traktował wszystkich równo, aby ich nie wymiewał, a dostrzegał ich walory. Nauczyciele stawiaj natomiast na cele o charakterze zdecydowanie bardziej instrumentalnym (dydaktycznym), a dopiero na dalszym planie dostrzegaj te bezporednio zwizane z uczniem (bycie powiernikiem i przyjacielem młodziey) (Gsicki J., 1990 ). 5

Uczniowie, cho gotowi do negocjacji, najczciej wybieraj ucieczk lub uleganie. Młodzi ludzie wybieraj takie metody działa, gdy sdz, e zawsze stoj na straconej pozycji, a wszelkie atuty stoj po stronie silniejszego, czyli nauczyciela. Nauczyciele w sytuacjach konfliktowych twierdz, e zawsze s gotowi do negocjacji. Ale warto zapyta, jak form przyjmuj te negocjacje? Zamiast wymiany pogldów i prób dojcia do porozumienia, nauczyciele d do przekonania drugiej strony o błdnoci jej pogldów. Nauczyciele chcc osign cel, nie bior po uwag pogldów i potrzeb uczniów. Traktuj negocjacje jako form walki, w której musz by zwycizcy i przegrani. wiadczy to o tym, e nie znaj oni istoty negocjacji, a owym pojciem posługuj si, aby dopasowa si do obecnie w szkole modnych kierunków, w których duo miejsca zajmuje partnerstwo. W celu empirycznego spojrzenia na zagadnienie konfliktów nauczycielskich i uczniowskich, posłu si wynikami bada prowadzonych przeze mnie w latach 2003-2005 w ramach projektu zatytułowanego Negocjacje jako forma komunikacji, w realizacji którego uczestniczyli studenci PWSZ nalecy do Koła Naukowego Negocjator przy PWSZ im. Witelona w Legnicy. Projekt składał si z dwóch czci, pierwsza z nich nosiła nazw Sposoby rozwizywania konfliktów przez uczniów jako szczególny rodzaj komunikacji społecznej w rodowisku szkolnym- znaczenie negocjacji i mediacji, druga natomiast- Rozwizywanie konfliktów przez nauczycieli jako szczególny rodzaj komunikacji społecznej w rodowisku szkolnymznaczenie negocjacji i mediacji. Pierwsza cze bada objła swoim zasigiem niemale 700 uczniów wszystkich typów szkół (podstawowych, gimnazjalnych, zawodowych, ogólnokształccych i technicznych) z terenu byłego województwa legnickiego. Podobnie w drugim etapie bada, wywiadów udzielili nauczyciele wszystkich poziomów szkół z tego samego terenu. Zaznaczy trzeba, e w drugim etapie studenci przeprowadzajcy wywiady mieli trudnoci z dotarciem do nauczycieli; mimo pism wystosowanych przez władze uczelni do dyrektorów z prob o pomoc w tej sprawie i anonimowoci wywiadów, nauczyciele czsto odmawiali ich udzielenia. Std łcznie wywiadów udzieliło 89 nauczycieli. Mimo duej i zrónicowanej grupy badawczej, nie moe by ona uznana za reprezentatywn dla uczniów i nauczycieli z obszaru Polski, moe jednake stanowi punkt odniesienia dla badania omawianego problemu. Istotnym dla problematyki badawczej stało si poznanie sposobu spostrzegania i rozumienia konfliktów przez uczniów. Niezalenie od płci i poziomu szkoły uczniowie najczciej 6

definiuj sytuacj konfliktow jako kłótni (od 17,8% do 26,3% w zalenoci od typu szkoły), rónic pogldów (15%-31,6%), nieporozumienie (10,5%-14,9%) lub niezgod (8,7%-17,4%). Znamienne jest to, e uczniowie interpretuj sytuacje konfliktowe posługujc si skojarzeniami negatywnymi. Tylko niewielki procent ankietowanych dostrzega, ze konflikt moe mie równie aspekty pozytywne. Jedn z najrzadziej wybieranych alternatyw opisujcych konflikt była szansa na zmian i rozwój. Logicznym wydaje si, e postrzeganie konfliktu w kategoriach pejoratywnych moe nie dawa podstaw do poszukiwania pozytywnych moliwoci ich rozwizywania. Wysuwajc daleko idce przypuszczenie stwierdzi mona, e umiejtno konstruktywnego rozwizywania konfliktów wymaga zmiany spostrzegania samego zjawiska. W grupie badanej do faktu bycia stron w konflikcie przyznaje si zdecydowana wikszo uczniów. Najwicej osób widzi si w tej sytuacji w gimnazjach, (82,1% dziewczt i 73% chłopców), najmniej natomiast w szkołach zawodowych i technicznych (72,7% dziewczt i 67,2% chłopców). Nieco wicej dziewczt wskazuje na siebie jako na stron w sporach, moe to jednak wynika z wikszej ich szczeroci lub te z lepszego rozumienia istoty konfliktu. W kolejnym pytaniu o strony, midzy którymi wystpuj konflikty, uczniowie szkół zawodowych i technicznych najczciej wskazuj alternatyw ucze-ucze (64,4%). Równie uczniowie innych szkół najczciej zaznaczaj alternatyw ucze-ucze, rzadziej wskazywan alternatyw jest ucze-nauczyciel. Uczniowie pytani o to, kto jest odpowiedzialny za zaistniałe konflikty, znów wskazuj na siebie. Najbardziej samokrytyczni s uczniowie szkół podstawowych, (87,9% dziewczt i 77,8% chłopców w sobie i swoich kolegach dostrzega ródła sytuacji spornych). Bardzo podobnie odpowiadaj uczniowie pozostałych szkół, jedynie uczennice gimnazjów zdecydowanie czciej za wystpowanie konfliktów obwiniaj innych: 37,7% z nich twierdzi, e za konflikty odpowiedzialny jest dyrektor szkoły, a 34,8% z nich obwinia nauczycieli. Najbardziej interesujce jest porównanie odpowiedzi uczniów i nauczycieli. Według nauczycieli najczciej spotyka si w szkole konflikty na płaszczynie ucze- nauczyciel (27%) i grupa uczniów- nauczyciel (18%), na dalszym planie dostrzegaj te najczciej wymieniane przez samych uczniów: ucze-ucze (15%). Podsumowujc, wikszo konfliktów obserwowanych przez nauczycieli stanowi te, w których oni sami lub ich koledzy po fachu s stron (68%; w szkołach zawodowych a 84%). W tym miejscu naleałoby zastanowi si, z czego wynika mog te rónice wypowiedzi. Mona si domyla, e nauczyciele po prostu nie wiedz o duej iloci konfliktów jakie maj miejsce wród ich uczniów lub nie przywizuj wagi do nich istnienia. Odmiennych odpowiedzi udzielaj 7

nauczyciele szkół podstawowych, którzy w wikszym stopniu dostrzegaj konflikty wystpujce midzy ich podopiecznymi (64%). Moe to wiadczy o wikszym zainteresowaniu nauczycieli szkół podstawowych swoimi uczniami lub te wikszego zaufania uczniów do swoich wychowawców. Podsumowujc wspomnie równie naley, e o ile uczniowie do chtnie i otwarcie mówi o konfliktach, to nauczyciele robi to raczej ostronie. Podczas przeprowadzania wywiadów ankieterzy do czsto spotykali si z odmow ich udzielenia, mimo zapewnienia o anonimowoci, pism wystosowanych do szkoły i zgody dyrektora. Nauczyciele twierdz, e w swojej pracy nie spotykaj si z konfliktami lub e...po prostu one nie wystpuj. Ze wzgldu na powszechno wystpowania zjawiska konfliktów w szkole, takie wypowiedzi nauczycieli mog budzi uzasadnione wtpliwoci co do ich prawdziwoci. Z punktu widzenia problematyki bada istotnym było poszukiwanie odpowiedzi na pytanie, jak uczniowie radz sobie z rozwizywaniem sporów. Zdecydowana wikszo z nich deklaruje, e robi to samodzielnie, pozostaje jednak kwesti, jakie s metody działa uczniów i ich efekty. Najwiksz samodzielno przypisuj sobie uczniowie szkół zawodowych (81,8% dziewczt i 88,6% chłopców), najmniejsz za uczniowie szkół podstawowych (66,7% dziewczt i 80,6% chłopców). Badania pokazuj, e najczciej o pomoc w rozwizywaniu sporów prosz uczniowie szkół podstawowych, co moe wynika z wikszego zaangaowaniu nauczycieli w ich sprawy bd te z wikszej otwartoci uczniów. W przeciwiestwie do nauczycieli szkół podstawowych nauczyciele szkół zawodowych zdaj si nie widzie problemu, jakim s konflikty midzy ich podopiecznymi; za z drugiej strony uczniowie sami staraj si rozwizywa swoje problemy. Uczniowie deklaruj rónorodne sposoby radzenia sobie ze sporami, poczwszy od zachowa agresywnych, na uległych skoczywszy. Wystpuje tu znaczne zrónicowanie, jeeli chodzi o typ szkół. Agresywne zachowania najczciej deklaruj uczniowie szkół zawodowych: 18,9% ankietowanych wskazało wariant bijesz, uywasz siły, walczysz, a kolejne 14,7% ucieka si do agresji słownej krzyczysz, wyzywasz. Najmniej takich zachowa wykazuj licealici, ta grupa uczniów najczciej zaznacza alternatyw rozmawiam (13,6%), czsto równie wybiera postaw uległoci (11,6) cz z nich (11,1%) próbuje zrozumie drug stron i przebaczy, a 10,6% skary. Gimnazjalici czsto radz sobie z konfliktami miejc si i artujc (11,8 %), nieco mniejsza grupa deklaruje zrozumienie i przebaczenie (11,2%). Prawie 10% uczniów tych szkół przyznaje si, e w obliczu konfliktu ucieka si do agresji słownej. Najmniej agresywne zachowania przejawiaj uczniowie szkół podstawowych: 13,1% wskazuje alternatyw rozumiesz, wybaczasz, 8

10,9% rozmawiasz, a 10,4% wspólnie z przeciwnikiem szuka rozwizania. W tym zestawieniu najbardziej optymistyczne z wychowawczego punktu widzenia wydaj si wypowiedzi uczniów szkół podstawowych; wynika to moe z ich pozytywnych relacji z nauczycielami, którzy czciej ni inni angauj si w uczniowskie problemy. Podsumowujc podkreli naley, e uczniowie najczciej wybieraj zachowania skrajne. Uciekaj si do agresji (słownej bd fizycznej) lub te unikaj konfrontacji, ulegaj, obracaj problem w art. Niewielki tylko odsetek ankietowanych deklaruje konstruktywne podejcie do sytuacji konfliktowych. Z punktu widzenia uczniów, rzadko mog oni liczy na pomoc nauczycieli w rozwizywaniu konfliktów. Czciej za to korzystaj z pomocy przyjaciela (29,8%-37,7% w zalenoci od typu szkoły), kolegów z klasy (21,8%-44,4%) lub kogo z rodziny (10,5%- 30%). Wariant nauczyciel wskazywany był zdecydowanie najrzadziej. Duo czciej ni inni, wybierali go uczniowie szkół podstawowych (25,9%). Stwierdzi wic mona, e rola nauczycieli w rozwizywaniu konfliktów midzy uczniami jest stosunkowo niewielka. Sami nauczyciele przyznaj, e obserwuj tylko niewielk cz konfliktów, których stronami s ich podopieczni. Uczniowie z drugiej strony staraj si by samodzielni w radzeniu sobie ze sporami, w zwizku z tym niezwykle rzadko prosz o pomoc swoich nauczycieli. Tymczasem okazuje si, e zarówno nauczyciele jak i uczniowie bardzo wysoko oceniaj swoj znajomo metod rozwizywania konfliktów za porozumieniem stron, co niekoniecznie jednak przekłada si na umiejtnoci praktyczne i ich wykorzystanie. Stwierdzi mona bowiem, e rednio 65% uczniów deklaruje znajomo metod rozwizywania konfliktów za pomoc mediacji i negocjacji (dziewczta, mimo e czciej popadaj w konflikty z rówienikami, znacznie czciej prosz o pomoc w ich rozwizywaniu, czciej równie deklaruj znajomo konstruktywnych metod radzenia sobie z nimi). Takie dane mogłyby nastraja do optymistycznie, jednak, jak wynika z bada, uczniowie najczciej stosuj metody unikania bd agresji, jednoczenie deklarujc znajomo negocjacji i mediacji. Wynika to moe z ich niewiedzy na temat tych sposobów rozwizywania konfliktów. Brak wiedzy i umiejtnoci w zakresie negocjacji i mediacji potwierdza równie zdecydowanie wyraona ch ich poznania. wiadczy to moe o tym, e uczniowie odczuwaj potrzeb poznawania nowych technik rozwizywania sporów, zastpienia dotychczasowych postaw bardziej skutecznymi i pozytywnymi. Wród nauczycieli a 52% z nich, opisujc konflikt midzy swoimi podopiecznymi stwierdza, e pełniło rol mediatora (w szkołach podstawowych a 80%). Jednake z 9

wypowiedzi w pytaniach otwartych (sprawdzajcych) wynika, e wikszo z nich stosuje arbitra, rozsdzajc spór według własnego uznania. Oznacza to, e cz nauczycieli nie zna istoty i zasad procesu negocjacji i mediacji. Optymistyczny akcent stanowi fakt wyraenia przez nauczycieli potrzeby kształcenia u siebie społecznych umiejtnoci: komunikacji i sposobów rozwizywania konfliktów (łcznie 67%). Najwiksze zapotrzebowanie na tak wiedz odczuwaj nauczyciele z najdłuszym staem pracy oraz pracujcy w gimnazjach i szkołach zawodowych. Nauczyciele wskazuj potrzeb nabywania konkretnych umiejtnoci praktycznych (81%), niewielka cz z nich chce doskonali si tylko teoretycznie. Podsumowujc mona stwierdzi, e zarówno nauczyciele jak i uczniowie odczuwaj pewne deficyty umiejtnoci rozwizywania konfliktów. By moe, metody przez nich dotd stosowane nie s skuteczne. Reasumujc: konflikty szkolne stwarzaj wiele problemów zarówno uczniom jak i nauczycielom. Nauczyciele skoncentrowani na własnych problemach niewiele uwagi przywizuj do sporów midzy swoimi podopiecznymi. Uczniowie nie majc oparcia w swoich wychowawcach sami próbuj radzi sobie z konfliktami. Efektem s zachowania agresywne bd te uległe. Te dwa skrajne rodzaje zachowa stanowi najczciej obserwowane reakcje na konflikt. Cieszy moe fakt odczuwania przez uczniów i nauczycieli potrzeby doskonalenia swoich umiejtnoci rozwizywania sytuacji spornych. Zaangaowanie uczniów w proces rozwizywania konfliktu zapewnia im zdobywanie umiejtnoci krytycznego mylenia, rozwizywania problemów i samodyscypliny. Udział w działaniach zmierzajcych do zmiany zachowa kolegów wie si z rozwijaniem wanej cechy, jak jest zdolno do samoregulacji i głbszego poznania zachowa społecznie akceptowanych. Umiejtno rozwizywania sporów, podejmowania decyzji w sytuacjach trudnych słuy nie tylko łagodnemu rozwizywaniu konfliktów bez uycia siły i agresji, ale równie pozwala zachowa si stanowczo w sytuacjach nacisku ze strony grupy. Dzie dzisiejszy wymaga zmiany instrumentów działa społecznych, w tym metod rozwizywania konfliktów midzy pracodawc-pracownikiem, sprzedawc-klientem, rodzicami-dziemi czy wreszcie nauczycielami i -uczniami. Ta umiejtno psychologiczna, bdca dla jednych walk i manipulacj, a dla innych moliwoci stosowania perswazji i poszukiwaniem wspólnego rozwizywania konfliktów wymaga wiedzy i jest sztuk, której warto, a nawet naley si uczy. Nauczyciele, którzy dzi podtrzymuj iluzj szkoły bezstresowej, gdzie nie dochodzi do sytuacji konfliktowych, tworz nieprawdziw wizj wychowania, bez prawdy o codziennym yciu. 10

W nowoczenie rozumianej szkole nauczyciel przestaje by traktowany jako jedynie ródło wiedzy i informacji, a za cel stawia si mu kształcenie ludzi krytycznych i twórczych. Nastpiła reorientacja priorytetów edukacji: uczestników procesu dydaktycznowychowawczego zaczto traktowa podmiotowo, a prymat wiadomoci zastpiono prymatem rozwoju osobowoci i twórczoci kadego człowieka. Akcentuje si ide pedagogiki dialogu która głosi, e proces wychowania polega przede wszystkim na relacji człowieka z człowiekiem, w zwizku z czym zasadniczymi elementami procesu wychowania sta si powinny wzajemne zrozumienie, zblienie emocjonalne, i współdziałanie (Tyrna-Łoj I., 1999). Wspomaganie kreatywnoci ludzkiej jest podstaw kształtowania stosunku człowieka do współczesnej rzeczywistoci. W nowoczesnym podejciu do wychowania w szkole przyjmuje si za właciwy pogld, i uczniowie winni bra aktywny udział w tworzeniu reguł i kształtowaniu ycia szkolnego (Rylke H., 1999). W sytuacji sporu, jeli nie ma doj do walki, bardzo potrzebna jest dobra wola i moliwo porozumiewania si. Konieczne jest przywrócenie wzajemnej komunikacji, przejcie od konfrontacji do skutecznego dialogu stron. Jest to moliwe przy zobaczeniu w przeciwniku nie wroga, a potencjalnego partnera do porozumienia i współpracy. Tylko systematyczne badanie rzeczywistoci wychowawczej w rónych jej aspektach pozwoli tworzy pewne uogólnienia i koncepcje teoretyczne, które mona wykorzysta przy podejmowaniu działa zmierzajcych do poprawienia tej rzeczywistoci. 1) Tyrna Łoj I.: Twórcze rozwizywanie konfliktów midzy nauczycielem a uczniem. Chowanna t.1 1-2/1999. 2) Chełpa S., Witkowski T.: Psychologia konfliktów. Wydanie trzecie. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne 1995. 3) Gsicki J.: Sytuacja ucznia w szkole. Warszawa: IBE 1990. 4) Porbska M.: Osobowo i jej kształtowanie si w dziecistwie i młodoci. Warszawa: WSiP 1982. 5) Przetacznik- Gierowska M, Włodarski Z.: Psychologia wychowawcza. Wydanie szóste rozszerzone i zmienione. Tom 2. Warszawa: PWN 1994. 6) Rylke H.: Pokolenie zmian - czego boj si doroli. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne 1999. 7) Rylke H., Klimowicz G.: Szkoła dla ucznia. Jak uczy ycia z ludmi. Warszawa: WSiP 1982. 11

8) Wychowawcza działalno szkoły i kierunki jej optymalizacji. Red. M. Dudzikowa Pozna: Oficyna Wydawnicza IMPULS 1990. 9) Bało A, Lesiuk E.: Konflikty szkolne. Gazeta Szkolna. 2002 nr 7. 10) Łysek J.: Rola nauczyciela w rozwizywaniu konfliktów midzy uczniami. Nauczyciel i Szkoła 1999 nr 2. 11) Przygoska E.: Nauczyciele i uczniowie o konfliktach szkolnych. Edukacja 1996nr3. 12) Rozwizywanie sporów bez przemocy- biuletyn informacyjny. Warszawa: Polskie Centrum Mediacji 2004. Rozwizywanie konfliktów przez nauczycieli i uczniów w rodowisku szkolnym podsumowanie wyników bada PROBLEMY BADAWCZE Jakie s sposoby rozwizywania konfliktów przez uczniów i nauczycieli w szkołach? 1. Jakie typy konfliktów wystpuj najczciej w szkołach w opinii nauczycieli, a jakie w opinii uczniów? 2. Jak nauczyciele i uczniowie zachowuj si w sytuacjach konfliktów szkolnych? 3. Jak konflikty s rozwizywane przez nauczycieli, kiedy s ich stron, a jak, gdy stron s uczniowie? 4. Czy nauczyciele i uczniowie stosuj wiedz i umiejtnoci z zakresu negocjacji mediacji? 5. Czy nauczyciele i uczniowie wyraaj ch uczenia si sposobów radzenia sobie z konfliktem? okres bada teren bada: 1.etap: czerwiec-wrzesie 2003 Legnica i miejscowoci okoliczne 2.etap: czerwiec-wrzesie 2004 12

Zestawienie ogólne Ankietowani uczniowie Typ szkoły Płe K M Ogółem szkoły podstawowe 101 75 176 gimnazja 98 61 159 licea 221 137 358 szkoły rednie zawodowe (techniczne i zawodowe) 11 67 78 szkoła wysza (PWSZ im. Witelona w Legnicy) 17 11 28 OGÓŁEM 448 351 799 Zestawienie ogólne Wywiady z nauczycielami Typ szkoły liczba nauczycieli ze wzgldu na sta pracy do 5 lat 6-15 lat 16-25 lat pow. 25 lat łcznie szkoły podstawowe 0 8 10 4 22 gimnazja 4 5 10 4 23 licea 1 6 6 3 16 szkoły zawodowe 1 6 3 3 13 szkoły techniczne 3 6 5 1 15 OGÓŁEM 9 31 34 15 89 1.A. Jakie typy konfliktów wystpuj najczciej w szkołach w opinii nauczycieli? ucze-nauczyciel według nauczycieli 24 (27%) grupa uczniów-nauczyciel 16 (18%) ucze-ucze 11 (12%) ucze-inny nauczyciel 13 (15%) grupa uczniów-inny nauczyciel 10 (11%) grupa uczniów-grupa uczniów 7 (8%) ucze-grupa uczniów 8 ( 9%) interpersonalne 63% wewntrz grupowe 26% (techniczne i ZSZ 46%) 13

1. B. Jakie typy konfliktów wystpuj najczciej w szkołach w opinii uczniów? ucze-ucze 367 (46%) ucze-dyrektor 72 (19%) ucze-grupa uczniów 96 (12%) ucze-nauczyciel 168 (21%) ucze-pracownik administracji 32 ( 4%) grupa uczniów-grupa uczniów 64 ( 8%) 2. Jak nauczyciele i uczniowie zachowuj si w sytuacjach konfliktów szkolnych? nauczyciele: arbiter 14 (16%) mediator 28 (31%) [ SP 64%] obserwator 8 ( 9%) strona konfliktu 39 ( 44%) [ ZSZ 69%] uczniowie: próbuje samodzielnie 583 os. ( 73% ) ale przyznaje, e nie radzi sobie 479 os. (60%) 3. Jak konflikty s rozwizywane przez nauczycieli? nauczyciele (udzielono 155 odpowiedzi) nastawiony na wspólne rozwizanie sporu 70% unikajcy konfrontacji 10% rezygnacja lub rywalizacja 20% 14

3. Jak konflikty s rozwizywane przez uczniów? SP rozumiesz, wybaczasz 29 (13,1%) przez rozmow 24 (10,9%) próbujesz wspólnie znale rozwizanie 23 (10,4%) LO przez rozmow 144 (13,6%) ulegasz, poddajesz si 123 (11,6%) rozumiesz, wybaczasz 118 (11,1%) gimnazjum miejesz si, artujesz 38 (11,8%) rozumiesz, wybaczasz 36 (11,2%) jeste złoliwy, plotkujesz, intrygujesz 28 ( 8,7%) rednia szkoła zawodowa bijesz, uywasz siły, walczysz 27 (18,9%) unikasz konfrontacji 22 (15,4%) rezygnujesz lub rywalizujesz 21 (14,7%) 4. Czy nauczyciele i uczniowie maj wiedz i umiejtnoci z zakresu negocjacji i mediacji? nauczyciele: tematyka przebytych szkole komunikacja 30 (37%) konflikty 15 (12%) negocjacje 11 (12%) mediacje 7 (8%) bez szkole: 26 (29%) w tym 44% najmłodsi staem uczniowie: około 60% uczniów zna pokojowe metody rozwizywania konfliktów (najczciej udzielane odpowiedzi) ródła wiedzy: dom 359 (45%) koledzy 144 (18%) szkoła 104 (13%) 15

5. Czy nauczyciele i uczniowie wyraaj ch uczenia si sposobów radzenia sobie z konfliktem? nauczyciele: ch nauki praktycznych metod: 72 os. (81%) potrzeba wiedzy teoretycznej: 17 os. (19%) Podana tematyka szkole rozwizywanie konfliktów 24 (27%) szkoły techniczne i ZSZ 45% negocjacje 20 (23%) szkoły techniczne i ZSZ 58% komunikacja 15 (17%) LO 27% wiedza psychologiczna 11 (12%) LO 27% rozładowywanie napicia 8 ( 9%) SP 22% uczniowie: wyraajcy ch nauki: 480 szk. LO 60% zaw. 600 75% gimnazja 468 58% SP 575 72% 16