Spis treci Wstp... 4 1. Sektor spoywczy w Polsce... 6 2. Diagnoza stanu sektora spoywczego w województwie podlaskim... 17 2.1. Wprowadzenie... 17 2.2. Brana misna... 26 2.3. Brana owocowo-warzywna... 43 2.4. Produkcja napojów... 60 3. Analiza gównych determinant rozwojowych sektora spoywczego w wietle bada ankietowych... 79 3.1. Metodologia bada ankietowych... 79 3.2. Ogólna sytuacja ekonomiczna firm... 84 3.3. Analiza czynników oddziaujcych na sektor... 90 3.4. Analiza otoczenia konkurencyjnego... 105 3.5. Analiza stanu zatrudnienia... 121 4. Prognozy rozwoju sektora spoywczego w województwie podlaskim... 135 4.1. Metodologia bada panelowych... 135 4.2. Ocena sektora spoywczego w wietle bada panelowych... 136 4.3. Analiza SWOT oraz identyfikacja kluczowych czynników rozwoju sektora spoywczego... 149 4.4. Scenariusze rozwoju sektora spoywczego... 154 5. Formy i moliwoci wsparcia sektora spoywczego ze rodków krajowych i unijnych... 158 Wnioski i rekomendacje... 174 Bibliografia... 180 Wykaz tabel... 183 Wykaz wykresów... 189 Zaczniki... 191 3
Wstp Oddawany do rk Czytelnika Raport jest efektem bada wykonanych przez zespó ekspertów powoanych przez Instytut Bada i Analiz VIVADE sp. z o.o. praz PM Group na zlecenie Wojewódzkiego Urzdu Pracy w Biaymstoku. Badania te realizowane w ramach Podlaskiego Obserwatorium Rynku Pracy i Prognoz Gospodarczych nosz nazw Analiza kluczowych sektorów województwa podlaskiego. Zasadniczym celem prowadzonych bada byo szczegóowe zaprezentowanie roli i znaczenia dwóch kluczowych w województwie podlaskim sektorów, a mianowicie brany spoywczej oraz turystycznej, przy czym badanie uwzgldnia nastpujce przedsibiorstwa: 1. w sektorze spoywczym: - przetwarzanie i konserwowanie misa oraz produkcja wyrobów z misa (PKD 2007 10.1), - przetwarzanie i konserwowanie owoców i warzyw (PKD 2007 10.3), - produkcja napojów (PKD 2007 11), 2. w sektorze turystyki: - zakwaterowanie (PKD 2007 55), - dziaalno usugowa zwizana z wyywieniem (PKD 2007 56), - dziaalno organizatorów turystyki, poredników i agentów turystycznych oraz pozostaa dziaalno usugowa w zakresie rezerwacji i dziaalnoci z ni zwizane (PKD 2007 79). Ponadto zaoono realizacj nastpujcych celów szczegóowych: 1. Okrelenie stanu rozwoju sektora spoywczego i turystyki w województwie podlaskim. 2. Zdiagnozowanie gównych determinant rozwojowych sektora spoywczego oraz turystyki. 3. Przedstawienie prognoz przyszoci sektora spoywczego oraz turystyki w województwie podlaskim z uwzgldnieniem jego zagroe i szans rozwojowych. 4. Dostarczenie obiektywnych i wyczerpujcych informacji, niezbdnych przedsibiorstwom w procesie planowania strategicznego i okrelania ich pozycji konkurencyjnej. 5. Wskazanie podmiotom sfery regulacji kierunki dziaa zmierzajcych do likwidacji bd ograniczenia barier rozwoju sektora spoywczego oraz turystyki. 6. Dostarczenie informacji w zakresie istniejcych form, moliwoci wsparcia sektora spoywczego oraz turystyki ze rodków krajowych i unijnych. Niniejszy Raport prezentuje wyniki bada przemysu spoywczego województwa podlaskiego. Struktura Raportu dla atwiejszej percepcji w zasadzie odpowiada celom szczegóowym. Tak, wic pierwszy i drugi rozdzia na podstawie analizy tzw. danych zastanych, prezentuje stan rozwoju sektora spoywczego w województwie podlaskim na tle ogólnych tendencji rozwojowych caego przemysu produkcji ywnoci w Polsce. Szczególnie wyeksponowano problemy trzech bran, a mianowicie: brany misnej, brany owocowowarzywnej oraz produkcji napojów. Pewn saboci tego rozdziau jest niewtpliwie zbyt ogólny charakter niektórych analiz i sformuowa, który wynika z braku konkretnych i szczegóowych danych statystycznych. Te, które s gromadzone przez wojewódzkie urzdy statystyczne, niejednokrotnie maj charakter niepeny. Na przykad sprawozdawczo statystyczna nie obejmuje maych podmiotów, zatrudniajcych do 9 osób. Poniewa 4
wszystko wskazuje na to, e ich udzia w sektorze spoywczym jest dominujcy, std te trudno uzna, e zaprezentowany opis oraz kluczowe tendencje s wyczerpujce. Nie mniej za pomoc analizy porównawczej ten problem usiowano zminimalizowa. Zawarto rozdziau trzeciego koncentruje si na identyfikacji gównych determinant rozwojowych sektora spoywczego w województwie podlaskim. Rozdzia ten bazuje na analizie bardzo szerokiego materiau pochodzcego z bada ankietowych przeprowadzonych wród podlaskich przedsibiorców. Poniewa badaniami objto reprezentatywn prób (uwzgldniajc zarówno struktur branow, jak i wielko przedsibiorstw oraz ich przestrzenne rozmieszczenie), dlatego te ich wyniki s dopenieniem analiz opartych na materiale statystycznym. Ponadto, co wane, diagnoz kluczowych uwarunkowa rozwojowych pozostawiono samym przedsibiorcom, dziki czemu wyniki s bardziej wiarygodne. Szczegóow metodologi przeprowadzonych bada zamieszczono w punkcie 3.1. Natomiast struktura pozostaej czci rozdziau wynika z wyodrbnienia okrelonych czci w kwestionariuszu badawczym, a te z kolei odzwierciedlaj obszary oddziaywania na przedsibiorstwo zarówno o charakterze sektorowym, jak i wynikajce z szerzej pojtego otoczenia. Szczególn uwag powicono w tym rozdziale problemom polityki zatrudnienia, jaka jest realizowana w przedsibiorstwach przemysu spoywczego i w konsekwencji jej oddziaywaniom na podlaski rynek pracy. Kolejny rozdzia stanowi szczególn form dopenienia wczeniejszych czci i prezentujc wyniki bada panelowych przeprowadzonych wród przedstawicieli trzech podlaskich bran sektora spoywczego, uzupenia wczeniejsze badania, zwaszcza w kontekcie wyonienia najwaniejszych czynników oddziaujcych na funkcjonowanie ich przedsibiorstw. Stay si one podstaw, wraz z analiz sabych i mocnych stron sektora oraz ich szans i zagroe rozwojowych, podstaw do budowania scenariuszy ich rozwoju. Rozdzia pity ma charakter gównie informacyjny i zawiera przegld najwaniejszych form i moliwoci wsparcia przedsibiorstw sektora spoywczego zarówno ze rodków krajowych, jak i unijnych. Kocow cz Raportu stanowi Wnioski i rekomendacje, w których w sposób syntetyczny zaprezentowano najwaniejsze aspekty i problemy funkcjonowania przemysu spoywczego w województwie podlaskim, jego uwarunkowania rozwojowe oraz prognozy rozwoju. Wyraamy nadziej, e przeprowadzone badania oraz sposób ich prezentacji spenia oczekiwania Zamawiajcego, a ponadto stanie si wanym ródem informacji w procesie podejmowania decyzji podlaskich przedsibiorców zwizanych z przemysem spoywczym. Zespó Ekspertów 5
1. Sektor spoywczy w Polsce Sektor spoywczy 1 jest w Polsce wan czci gospodarki. wiadczy o tym warto produkcji sprzedanej przemysu spoywczego, która w roku 2006 wyniosa ponad 117 mld z. Stanowio to okoo 16% ogólnej wartoci produkcji sprzedanej polskiego przemysu [34]. Natomiast warto dodana brutto produkcji artykuów spoywczych i napojów stanowia 12,5% wartoci dodanej brutto przetwórstwa przemysowego. Jednoczenie sektor ten jest wanym pracodawc, bowiem zatrudnia okoo 388,5 tys. osób, czyli 15,6% ogóu zatrudnionych w przemyle. Naley podkreli, e znaczenie przemysu spoywczego dla polskiej gospodarki jest wiksze ni w wielu krajach starej UE. Warto obrotów tego sektora w Polsce wynosi okoo 13% wartoci wytworzonego PKB, podobnie jak w Irlandii. W takich krajach jak Francja, Belgia, Hiszpania, Austria, Dania czy Holandia obroty producentów ywnoci stanowi nie wicej ni 9% PKB [28]. Od 2003 roku przemys spoywczy charakteryzowao wysokie tempo wzrostu produkcji sprzedanej, które wynioso redniorocznie 6,4%, a warto sprzeday w roku 2007 bya o okoo 36% wysza ni w roku 2002. (wykres 1). Wykres 1. Wskaniki dynamiki produkcji sprzedanej ywnoci i napojów, 2001-2007 ródo: [28, s. 28]. Co wane równie, tempo wzrostu produkcji sprzedanej polskiego przemysu spoywczego byo 2,5- krotnie wysze ni w krajach Unii Europejskiej, gdzie w 2006 roku wynioso rednio 2,5% (wykres 2). Zdecydowanie wysz pozycj uzyskaa otwa (15,6%), a na kolejnych miejscach znalazy si Czechy z tempem wzrostu 8,9%, Sowacja 7,1%, Sowenia 6,8% oraz Grecja 6,7%. Warto produkcji sprzedanej 1 Sektor spoywczy obejmuje: przemys misny, rybny, mleczarski, owocowo-warzywny, olejarski, mynarski, cukrowniczy, cukierniczy, cukrowniczy, sonych przeksek, koncentratów spoywczych, tytoniowy oraz produkcje napojów i alkoholi. 6
przemysu spoywczego skurczya si natomiast w takich krajach, jak: Wielka Brytania, Wochy, Wgry i Holandia. Wykres 2. Tempo wzrostu produkcji sprzedanej przemysu spoywczego w wybranych krajach UE, 2006 % otwa Czechy Sowacja Sowenia Grecja Polska Finlandia Belgia Austria Rumunia Francja Niemcy Szwecja Dania Portugalia Irlandia Hiszpania Holandia Wochy Wgry Wielka Brytania -0,2-1,1-1,1-1,5 1,1 0,6 2,1 2 3,8 3,4 3,3 4,7 6 5,4 5,2 7,1 6,8 6,7 6,4 8,9 15,6 2 0 2 4 6 8 10 12 14 16 ródo: [28, s. 28]. Struktura branowa polskiego przemysu spoywczego jest generalnie zbliona do struktury tego przemysu w Unii Europejskiej. Nieznacznie róni Polsk silniejsza pozycja brany misnej (wraz z przemysem rybnym) oraz owocowo-warzywnej (wraz z przetwórstwem ziemniaczanym). Niszy jest udzia produkcji pozostaej ywnoci, czyli tzw. przetwórstwa wtórnego oraz przemysu mynarskiego, olejarskiego, paszowego i mleczarskiego (wykres 3). Wykres 3. Struktura produkcji przemysu spoywczego w Polsce i UE, 2005 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 26,80% 22,90% 29,40% 24,40% 29,70% 23,50% 27,30% 10,60% 11,60% 10,10% 11,50% 7,70% 9,60% 13,70% 10,70% 12,20% 10,20% 14,60% 9,40% 11,50% 15,20% 14,20% 13,60% 15,50% 14,90% 12,70% 14,60% 15,20% 14,70% 11,80% 12,20% 15,60% 14,50% 15,80% 14,60% 23% 27,90% 23,40% 23,40% 22% 23,80% 20,80% Produkcja innej ywnoci Przemys owocowo-warzywny Produkcja napojów Przemys mleczarski Przemys mynarski, olejarski i paszowy Przemys misny i rybny ródo: [28, s. 29]. 7
Wykres 4. Tempo gównych kierunków produkcji przemysu spoywczego w latach 2003-2007 w Polsce (w procentach rocznie) ródo: [42, s. 90]. 8
Relatywnie szybciej ni w caym sektorze zwiksza si produkcja [42]: - w przetwórstwie wstpnym: przerobu rzepaku, przerobu zbó na spirytus i sód oraz ubojów - w przetwórstwie waciwym: produkcji warzyw mroonych, mietany, tuszczów topionych, kasz - soków i napojów owocowo-warzywnych, przypraw, zup i bulionów, pasz przemysowych oraz serów - w produkcji uywek: produkcji napojów spirytusowych, papierosów i piwa. Natomiast tendencje spadkowe wystpiy tylko w: - przerobie waciwym: produkcji skrobi ziemniaczanej, mleka w proszku i mleka spoywczego oraz - przemysowych zwierzt rzenych, i patków oraz soków skoncentrowanych, w przetwórstwie wtórnym: produkcji ywnoci z ziaren preparowanych, wód i napojów orzewiajcych, przetworów rybnych, wyrobów czekoladowych i innych cukierniczych, karmy dla zwierzt domowych, i deserów mlecznych, - przerobie wstpnym: produkcji cukru i przerobie ziemniaków, margaryn, - produkcji uywek: win i napojów winnych, przerobie wtórnym nie byo spadku produkcji w adnej waniejszej grupie asortymentowej. W konsekwencji powyszych zmian systematycznie zmienia si struktura branowa przemysu spoywczego, zbliajc si do struktur przemysu w krajach wysoko rozwinitych (tabela 1). Jest to take wyraz zmian modelu wyywienia i struktury popytu na produkty ywnociowe [42]. Tabela 1. Warto produkcji w gównych dziaach przemysu spoywczego (w biecych cenach bazowych) ródo: [42, s. 92]. 9
W 2006 roku w produkcji artykuów spoywczych i napojów odnotowano 6395 przedsibiorstw zatrudniajcych powyej 9 osób (ogólna liczba podmiotów wyniosa 18,3 tys.). Ponad 40% z nich osigao warto produkcji sprzedanej poniej 2 mln z. Co dziesita firma natomiast ze sprzeday swej produkcji uzyskiwaa powyej 40 mln z 2. Generalnie jednak w przemyle spoywczym dominuj podmioty mae (tzw. mikro firmy) zatrudniajce do 9 osób. Stanowi one okoo 65% ogóu podmiotów funkcjonujcych w tym przemyle. W cigu ostatnich lat zanotowa mona powolny spadek liczby podmiotów oraz nieznaczne zmiany w ich strukturze (wykres 5). Najbardziej zauwaaln zmian jest systematyczny wzrost udziau podmiotów duych, zatrudniajcych powyej 249 osób (1,6%). Wykres 5. Struktura przedsibiorstw przemysu spoywczego wedug liczby zatrudnionych, 2001-2006 tys.,% Liczba firm 100%= 21,2 21,4 19,5 19,7 18,4 18,3 1,5 1,4 1,4 1,4 1,5 1,6 100% 6,1 6,2 6,4 6,2 6,5 6,4 80% 29 25,3 27,4 26,2 28,3 27 60% 40% 63,4 67,1 64,8 66,2 63,4 65 20% 0% 2001 2002 2003 2004 2005 2006 ródo: [28, s. 30]. mikro (do 9) mae (10-49) rednie (50-249) due (powyej 249 Powolnym zmianom w strukturze podmiotów funkcjonujcych w przemyle spoywczym towarzyszy coraz wyszy poziom koncentracji. wiadczy moe o tym chociaby fakt, e ponad 49% wartoci produkcji sprzedanej artykuów spoywczych i napojów przypadao na podmioty due, których odsetek, jak ju zaznaczono, wyniós w 2006 r. 1,6% (wykres 6). Mona zatem stwierdzi, e w 2006 roku w przemyle spoywczym dziaao ok. 18,3 tys. podmiotów gospodarczych, przy czym a 92% z nich to firmy mikro i mae (zatrudniajce poniej 50 pracowników), których udzia w sprzeday wynosi zaledwie 23%. 2 Rocznik statystyczny przemysu, cyt. wyd., s. 45 10
Wykres 6. Struktura produkcji sprzedanej przemysu spoywczego wedug wielkoci podmiotów gospodarczych, 2001-2006 Produkcja sprzedana mld PLN,% 100% = 97,0 95,3 101,7 113,5 120,0 126,4 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 2001 2002 2003 2004 2005 2006 mikro (do 9) mae (10-49) rednie (50-249) due (powyej 249 Uwaga: Wielkoci na wykresach mog nie sumowa si do 100 ze wzgldu na zaokrglenia * Dane dla przedsibiorstw aktywnych ródo: [28, s. 31]. Jednym z czynników w istotnym stopniu wpywajcym na wzrost produkcji sprzedanej artykuów spoywczych i napojów by eksport tych produktów. W 2006 roku warto eksportu tej grupy towarowej wyniosa ponad 20, 2 mld z i w porównaniu z rokiem 2000 wzrosa o 258% (wykres 7). Ponadto, co wane, do 20% (z 10% w roku 2000) zwikszy si udzia eksportu w produkcji sprzedanej przemysu spoywczego. Czynnikiem dynamizujcym wzrost eksportu produktów spoywczych bya niewtpliwie akcesja Polski do Unii Eur opejskiej, naley bowiem podkreli, e obecnie prawie 80% ogólnej wartoci eksportu tej grupy towarów trafia na rynki krajów unijnych. Wykres 7. Dynamika eksportu artykuów spoywczych, napojów i wyrobów tytoniowych, 2000-2006 (rok poprzedni = 100; ceny stae) 140 120 100 80 60 40 20 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Eksport ródo: opracowanie wasne na podstawie danych [34, s. 408] 11
Najwikszy udzia w eksporcie artykuów spoywczych ma miso i przetwory misne, przetwory owocowo-warzywne oraz artykuy mleczarskie (wykres 8). Natomiast najwiksze rednioroczne tempo wzrostu eksportu charakteryzuje wody mineralne (49%), wyroby tytoniowe (37%), piwo i chmiel (30%), tuszcze rolinne (30%), wyroby ciastkarskie (29%) oraz miso i przetwory misne (27%). Wykres 8. Wielko i dynamika eksportu wybranych artykuów przemysu spoywczego, 2001-2007 mln EUR, % Miso i przetwory misne Przetwory owocowo-warzywne* rednioroczne tempo wzrostu 2001-2007 1275 1729 Artykuy mleczarskie** 982 Ryby i przetwory rybne Wyroby cukiernicze Wyroby tytoniowe Wyroby ciastkarskie Koncentraty spoywcze 648 560 498 490 439 Tuszcze rolinne Przetwory zboowe*** Kawa i herbata Cukry i melasa Wody mineralne Pasze Alkohole wysokoprocentowe Piwo i chmiel 289 228 200 170 143 140 107 67 * Z sokami i napojami owocowo-warzywnymi **Z lodami 0 200 400 600 800 1000 1200 1400 1600 1800 ***Z produktami przetworzonymi (pozycje CN 1901-1904 ródo: [28, s. 21]. Naley podkreli, e wród bran przemysu spoywczego wystpuj takie, w których eksport przekracza 50% wartoci produkcji sprzedanej. Nale do nich przede wszystkim: produkcja kawy i herbaty (prawie 74%), pieczywo cukiernicze trwae (61,3%), czy te odywki i ywno dietetyczna (56,1%) [42]. Produkty przemysu spoywczego nale obecnie 3 do tej kategorii produktów, która odnotowuje dodatnie saldo bilansu handlowego. W 2006 roku wynioso ono prawie 5 mld z. Wejcie Polski do Unii Europejskiej wywoao nie tylko wzrost eksportu artykuów spoywczych. Równie wan korzyci by wzrost oywienia inwestycyjnego w przedsibiorstwach przemysu spoywczego. Jego pierwsze symptomy pojawiy jeszcze przed akcesj i zwizane byy z koniecznoci spenienia wysokich standardów jakociowych. Warto nakadów inwestycyjnych w roku 2007 osigna rekordowy poziom i wyniosa 7,5 mld z. Znakomita cz wydatków inwestycyjnych (okoo 70%) zwizana jest z zakupem 3 W latach 90. przemys spoywczy wykazywa systematycznie ujemne saldo bilansu handlowego. 12
maszyn, urzdze oraz rodków transportu. Oznacza to zatem, e przedsibiorstwa przemysu spoywczego inwestoway gównie w modernizacj procesów technologicznych lub zwikszenie zdolnoci produkcyjnych. Najwysza warto nakadów inwestycyjnych charakteryzuje bran misn, zaliczan do tzw. bran wraliwych, bowiem stana ona przed koniecznoci dostosowania do standardów weterynaryjnych UE (tabela 2). Z kolei najwysze rednioroczne tempo wzrostu nakadów inwestycyjnych w latach 2000-2007 wystpio w przemyle rybnym (17,1%), spirytusowym (17%), olejarskim (16,2%) i cukierniczym (15,4%). Tabela 2. Nakady inwestycyjne w poszczególnych branach przemysu spoywczego, 2000-2007 ródo: [28, s. 27]. Efektem dynamicznego wzrostu nakadów inwestycyjnych bya coraz wiksza liczba firm, które uzyskiway uprawnienia do handlu z pozostaymi krajami czonkowskimi Unii Europejskiej. W cigu pierwszych dwóch lat od akcesji uprawnienia takie uzyskao ponad 900 zakadów przemysu misnego (ich liczba zwikszya si ponad 15-krotnie), 235 zakadów w przemyle mleczarskim (wzrost 6-krotny), 211 w przemyle drobiarskim (wzrost 6-krotny) oraz 242 zakady w przemyle rybnym (wzrost 4-krotny) [42]. Generalnie uwaa si, e procesy dostosowawcze do standardów Unii Europejskiej ju si zakoczyy i obecnie wikszo firm, gównie duych i rednich moe eksportowa swoj produkcj do krajów UE. Moliwo ta jest nie mniej wanym czynnikiem wzrostu eksportu polskiej ywnoci, jak sama akcesja do UE. Pozytywne zjawiska, jakie zachodz od kilku lat w przemyle spoywczym, przekadaj si na ich kondycj ekonomiczn. Z bada prowadzonych przez Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki 4 ywnociowej wynika, e w latach 2004-2007 w porównaniu do roku 2003 (czyli po wejciu Polski do UE) radykalnie poprawiy si wyniki finansowe caego przemysu spoywczego [42]. Przede wszystkim zwikszya 4 Badania prowadzone s na podstawie sprawozda finansowych skadanych przez przedsibiorstwa zatrudniajce powyej 9 pracowników. 13
si dwukrotnie rentowno netto (do 4%) oraz ROE 5 okoo dwu i pó raza (do 12-13%) (tabela 3). W nieco mniejszym stopniu, ale równie wzrosy wskaniki rentownoci zysku brutto, przychodów gotówkowych oraz nadwyki operacyjnej. Zasadnicz przyczyn poprawy rentownoci netto byo zmniejszenie obcie przychodów kosztami finansowymi oraz zysku podatkiem dochodowym. Poprawia si bieca pynno finansowa sektora. Wany jest równie fakt, e udzia zysku w przychodach gotówki zbliy si do udziau amortyzacji, co umoliwio utrzymanie wysokiego poziomu inwestowania bez znaczcego zasilania sektora kapitaem inwestorów zewntrznych. Tabela 3. Wskaniki finansowe przemysu spoywczego, 2003-2006 ródo: [42]. Chocia wzrost sprzeday produkcji mona byo odnotowa we wszystkich branach przemysu spoywczego, ale poprawa ich sytuacji finansowej bya odczuwana w rónym stopniu. Do bran, które odnotoway istotn popraw kondycji ekonomicznej zaliczy mona: przetwórstwo wtórne (brana paszowa, cukiernicza, piekarska, koncentratów spoywczych i napojów bezalkoholowych), przetwórstwo produktów pochodzenia zwierzcego oraz produkcja uywek. Niestabilne wyniki charakteryzoway przetwórstwo produktów rolinnych, brane tytoniow, olejarsk oraz cukrownicz i winiarsk. Rok 2008 przyniós wraz z kryzysem pogorszenie wyników finansowych w pierwszym póroczu. W najwikszym stopniu pogorszyy si wyniki finansowe przemysu drobiarskiego, mleczarskiego, mynarskiego, cukrowniczego i winiarskiego. Niewielki spadek rentownoci odnotowano take w brany misnej, owocowo-warzywnej, ziemniaczanej, paszowej i tytoniowej, lecz ich rentowno netto jest nadal zadowalajca. Zdecydowanie poprawia si rentowno takich bran, jak: olejarska, rybna, piekarska, cukiernicza, koncentratów, napojów bezalkoholowych, spirytusowa i piwowarska. Sektor spoywczy w Polsce, podobnie jak caa gospodarka znajduje si pod wpywem procesów globalizacji. Wyraaj si ona midzy innymi w napywie kapitau zagranicznego oraz oddziaywaniu 5 Wskanik ROE jest wskanikiem rentownoci uwzgldniajcym stop zwrotu z kapitau wasnego. 14
konkurencji midzynarodowej. W literaturze przedmiotu podkrela si, e w cigu kilku ostatnich lat rynek ywnoci istotnie si zmienia i systematycznie upodabnia do zrónicowanej oferty asortymentowej w krajach wysoko rozwinitych. Na szczególn uwag zasuguj takie procesy, jak [42]: - systematyczna zmiana modelu spoycia ywnoci o charakterze nie tylko ilociowym, lecz równie - jakociowym, co wyraao si gównie we: wzrocie zapotrzebowania na ywno o wysokim stopniu przetworzenia, zmianach asortymentowej struktury spoycia (m.in. spadek spoycia artykuów zboowych i ziemniaków, przy wzrocie spoycia owoców i warzyw), urozmaiceniu oferty asortymentowej, wzrocie wiedzy i wiadomoci klientów zwizanym z wyborem produktów, wzrocie dopasowania poday do potrzeb klientów i wzrocie nasycenia rynku; rozwój nowych gazi przetwórstwa (np. produkcja napojów energetyzujcych czy odywek dla dzieci i dorosych); - poprawa jakoci i estetyki wyrobów spoywczych; - zmiana sposobu i miejsca sprzeday artykuów ywnociowych; - zmiana dziaa marketingowych firm produkujcych i sprzedajcych ywno. Istotnym zmianom podlega take handel wewntrzny. Polegaj one przede wszystkim na wzrocie sprzeday ywnoci w duych sieciach handlowych, wzrocie produkcji i sprzeday artykuów ywnociowych pod wasn mark tych sieci. Porednictwo hurtowe coraz czciej przejmuj producenci oraz wyspecjalizowane centra logistyczne, nastpuje ponadto wzrost koncentracji handlu sieci handlowych (globalnych i krajowych). Szacuje si, e obecnie ponad 41% obrotów ywnoci skoncentrowanych jest w duych sieciach handlowych. Oznacza to, e rynek ywnoci przeksztaca si z rynku producenta w rynek odbiorcy i powoli maleje sia przetargowa producentów. Reasumujc naley stwierdzi, e sektor spoywczy jest jednym z najwikszych beneficjentów integracji Polski z Uni Europejsk. Z jednej strony wynika to z uzyskania dostpu do wikszego i bogatszego rynku zbytu, a z drugiej z moliwoci wsparcia finansowego najwaniejszych bran z funduszy strukturalnych. Dynamiczny rozwój caej gospodarki przeoy si ponadto na popraw sytuacji ekonomicznej Polaków, w zwizku z czym zwikszya si chonno rynku wewntrznego. Relatywnie szybkiemu rozwojowi produkcji niektórych bran (produkcja napojów, deserów, przeksek) sprzyjaa zmiana struktury konsumpcji. Ostatnie lata charakteryzoway si znacznym wzrostem nakadów inwestycyjnych w przedsibiorstwach przemysu spoywczego. Wysoki poziom technicznego uzbrojenia pracy, innowacyjno wpyway na wzrost konkurencyjnoci polskich producentów ywnoci. wiadczy o tym systematyczny wzrost eksportu zarówno w pod wzgldem wielkoci, jak i wartoci. Co wane, coraz czciej polscy producenci eksportuj produkty wytwarzane nie z krajowego, lecz importowanego surowca (przetwórstwo ryb, kawy, herbaty, wyrobów cukierniczych, tytoniowych itp.). Dynamiczny wzrost produkcji ywnoci przyczyni si w istotnym stopniu do poprawy wynik ów finansowych firm sektora. Wprawdzie odczuy one pewne spowolnienie w 2008 roku, lecz w wikszoci przedsibiorstw nadal generowano nadwyk. Poniewa systematycznie jednak zmniejsza si liczba podmiotów funkcjonujcych w przemyle spoywczym, oznacza to moe, e sabsze podmioty wypadaj z rynku lub s przejmowane przez firmy wiksze. Procesy konsolidacyjne prowadz do koncentracji produkcji, o czym 15
wiadczy fakt, e ju prawie poowa produkcji sprzedanej przemysu spoywczego przypada na zaledwie 1,6% ogóu firm. Podobnym zjawiskom poddany jest równie przemys spoywczy w poszczególnych regionach Polski, w tym take przemys województwa podlaskiego. 16
2. Diagnoza stanu sektora spoywczego w województwie podlaskim 2.1. Wprowadzenie Województwo podlaskie kwalifikowane jest do najsabiej rozwinitych regionów Polski i Unii Europejskiej. Jest to konsekwencj przede wszystkim historycznie uksztatowanej struktury i peryferyjnego pooenia. Przejawem tego zacofania jest nie tylko niski poziom PKB na gow mieszkaca, lecz równie dominujcy w strukturze gospodarczej udzia rolnictwa i przetwórstwa rolno-spoywczego. Analizowane województwo charakteryzuje relatywnie niszy poziom uprzemysowienia. Przecitne zatrudnienie w przemyle w 2007 r. wynosio 55,1 tys. osób, co stanowio zaledwie 1,9% ogólnego zatrudnienia w przemyle Polski. Jeli si przyjmie, e na 1000 osób w kraju 74,6 jest zatrudniona w przemyle, to w województwie wskanik ten wynosi 46,2 osoby, co daje 15 pozycj wród 16 polskich województw. Podobn lokat uzyskuje województwo w wartoci produkcji sprzedanej przemysu na 1 mieszkaca. Wskanik ten w 2007 r. wyniós 12 778 z [dane WUS w Biaymstoku]. Produkcja Dominujc pozycj w produkcji sprzedanej przemysu zajmuje produkcja artykuów spoywczych i napojów, której warto w 2008 r. zbliya si do 7,5 mld z, stanowic ponad 49% produkcji sprzedanej przemysu w regionie. Jej dynamika wzrostu bya w latach 2000-2006 wysza ni caego przemysu (wykres 9). Wykres 9. Dynamika produkcji artykuów spoywczych i napojów na tle dynamiki produkcji sprzedanej przemysu w województwie podlaskim (rok 2000=100), 2000-2006 200 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 2000 2005 2006 Produkcja sprzedana przemysu Produkcja artykuów spoywczych i napojów ródo: opracowanie wasne na podstawie danych WUS w Biaymstoku. Jednoczenie na tle dynamiki wartoci produkcji artykuów spoywczych i napojów w Polsce, dynamika produkcji przemysu spoywczego w województwie podlaskim wykazywaa zdecydowanie wiksz 17
niestabilno, swój maksymalny poziom osigajc w roku 2004 (wykres 10). Wysza te bya ni przecitnie w Polsce w roku 2007. Wykres 10. Dynamika wartoci produkcji artykuów spoywczych i napojów w województwie podlaskim na tle Polski (ceny stae), 2002-2008 (rok 2002 = 100) 140 120 100 80 60 40 20 0 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Polska Województwo podlaskie ródo: opracowanie wasne na podstawie danych WUS w Biaymstoku. Generalnie warto produkcji sprzedanej przemysu spoywczego wzrosa w latach 2000-2008 o 70,9% z 4,4 mld z do 7,5 mld z (wykres 11). Naley przypuszcza, e pomimo niewielkiego spadku w roku 2008, w kolejnych trzech latach warto ta bdzie si powiksza. Wzrost ten z jednej strony bdzie wynika ze wzrostu cen, a z drugiej ze wzrostu wolumenu produkcji. Wykres 11. Warto produkcji sprzedanej (w tys. z) artykuów spoywczych i napojów w latach 2000-2008 i prognoza na lata 2009-2011 9237121 8638855 8079337 10000000 9000000 8000000 7000000 6000000 5000000 4000000 3000000 2000000 1000000 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 0 ródo: opracowanie wasne na podstawie danych WUS w Biaymstoku. Biorc pod uwag trzy kluczowe brane, które s przedmiotem szczegóowej analizy niniejszego raportu, naley podkreli, e najbardziej niestabiln bran jest produkcja owoców i warzyw (wykres 12). 18
Po gwatowanym zaamaniu w roku 2001, gdy produkcja tej brany osigna zaledwie 38% produkcji roku ubiegego, w roku 2002 dynamika si potroia, osigajc poziom prawie 150%. Najbardziej stabiln bran, której dynamika wzrostu oscyluje wokó 100%, przy jednoczesnym jednak spadku udziau w caym sektorze spoywczym, jest produkcja napojów. Natomiast dynamika wartoci produkcji brany misnej w zasadzie zbliona jest do dynamiki wartoci produkcji przemysu spoywczego w województwie. Wyjtkiem by rok 2008, w którym produkcja misa i jego przetworów obniya si w wikszym stopniu (prawie o 25%). Wykres 12. Dynamika wartoci produkcji sprzedanej brany misnej, owocowo-warzywnej oraz produkcji napojów w województwie podlaskim na tle przemysu spoywczego, 2001-2008 160 140 120 100 80 60 40 20 0 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Brana misna Produkcja napojów Brana owocowo-warzywna Przemys spoywczy ródo: opracowanie wasne na podstawie niepublikowanych danych WUS w Biaymstoku. Pomimo ogólnego wzrostu wartoci sprzedanej produkcji przemysu spoywczego systematycznie zmienia si jego struktura. Cech charakterystyczn tych zmian jest (wykres 13): - powolne zmniejszanie si udziau analizowanych bran w produkcji sprzedanej przemysu spoywczego województwa podlaskiego z 49,5% w roku 2000 do 33,5% w roku 2008; - systematyczny spadek udziau produkcji napojów z 32,7% w 2000 r. do 17,1% w 2008; - powolny wzrost udziau brany misnej, z 14,5% w roku 2000 do 17,8% w roku 2007 i ponowne zmniejszenie udziau tej brany do 14,1% w roku 2008. Wykres 13. Struktura przemysu spoywczego wedug udziau w produkcji sprzedanej (w %), 2000-2008 100% 80% 60% 50,5 54,2 53,8 55,7 58,8 59,8 60,6 62,1 66,5 40% 20% 0% 32,7 30,5 29,6 26,9 22,7 21,7 20,1 17,8 17,1 2,3 0,8 1,2 1,5 1,7 1,8 2,2 2,3 2,3 14,5 14,5 15,4 15,9 16,8 16,7 17,1 17,8 14,1 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Brana misna Produkcja napojów Brana owocowo-warzywna Pozostae brane ródo: opracowanie wasne na podstawie niepublikowanych danych WUS w Biaymstoku. 19
Od momentu wejcia Polski do Unii Europejskiej systematycznie zwiksza si w przemyle spoywczym województwa podlaskiego udzia mleczarstwa. Z jednej strony jest to konsekwencj rozwijajcej si bazy surowcowej (duy udzia gospodarstw specjalizujcych si w produkcji mleka, które w stosunkowo krótkim czasie przeszy procesy restrukturyzacyjne i dostosowawcze), z drugiej wysokiego tempa przeksztace zakadów przetwórczych, wród których dominuj spódzielnie mleczarskie. Systematyczny wzrost wymogów sanitarnych i jakociowych wymusi modernizacj przedsibiorstw tej brany, co umoliwio spenienie standardów unijnych i dopucio produkty mleczarskie do rynku UE. Z kolei mleczarnie stymuloway rolników do podnoszenia jakoci surowca i poprawy warunków produkcji mleka. Poniewa inwestycje byy opacalne tylko przy wikszych rozmiarach produkcji, std te w relatywnie krótkim czasie nastpia koncentracja gospodarstw i procesów produkcyjnych w hodowli byda mlecznego. Podkrela si, e podlaskie mleczarstwo jest obecnie najbardziej efektywne i zdolne do konkurowania na unijnym rynku, a jego fenomen jest rezultatem umiejtnego wykorzystania istniejcych zasobów, intensyfikacji produkcji, znacznego wsparcia ze strony doradztwa (ODR-ów i sub surowcowych spódzielni mleczarskich), osignitego postpu genetycznego, zmian w systemie ywienia oraz znacznej absorpcji pomocy krajowej i unijnej [12]. Efektem powyszych zjawisk jest fakt, e województwo podlaskie produkuje obecnie 33% mleka pasteryzowanego zajmujc I miejsce w kraju, 20,4% serów (II miejsce), 20,5% mietany (I miejsce), 21,7% masa (I miejsce), 5-10% mleka zagszczanego (II-III miejsce) oraz 19,3% artykuów proszkowych (I miejsce) [12]. Podmioty Typow tendencj zmian zachodzcych w przemyle spoywczym w Polsce w cigu ostatnich lat jest proces koncentracji produkcji, wymuszany czsto przez konieczno spenienia znacznych wymogów jakociowych, które wi si z koniecznoci ponoszenia wysokich nakadów. Tendencja ta znajduje równie potwierdzenie w województwie podlaskim, gdzie nieznacznie, lecz systematycznie zmniejsza si liczba firm w badanych branach oraz w caym przemyle. O ile w roku 2000 liczba podmiotów zatrudniajcych powyej 9 osób wynosia 215, to w roku 2008 zmniejszya si do 185 (wykres 14). Z prognoz wynika, e tendencja ta bdzie si utrzymywa w kolejnych latach. Naturalnie naley pamita, e oficjalna statystyka nie obejmuje podmiotów maych, których udzia jest bardzo wysoki i zgodnie z danymi zaprezentowanymi na wykresie 5 stanowi w 2006 roku okoo 65% ogóu firm. Dalece prawdopodobne zatem, e uwzgldnienie w analizach równie i tych podmiotów mogoby zmieni pogld w tej sprawie. Chocia z drugiej strony warto podkreli, e przejcia i fuzje w najwaniejszych branach takich, jak mleczarstwo czy produkcja misa, eliminuj z rynku mae podmioty, które mog funkcjonowa przede wszystkim w obszarach niszowych. Ich istnienie nie wypacza jednak tezy o znacznej koncentracji produkcji w przemyle spoywczym, bowiem zgodnie z ogólnopolskimi danymi udzia mikropodmiotów w produkcji artykuów spoywczych i napojów w 2006 roku nie przekracza 7%. 20
Wykres 14. Liczba producentów w produkcji artykuów spoywczych i napojów w latach 2000-2008 i prognoza na lata 2009-2011 250 182 178 175 200 150 100 50 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 0 ródo: opracowanie wasne na podstawie danych WUS w Biaymstoku. Udzia podmiotów badanych bran w ogólnej liczbie podmiotów przemysu spoywczego w województwie podlaskim stanowi w 2008 r. okoo 36%, zatem by zbliony do udziau pod wzgldem wartoci produkcji sprzedanej. Liczba firm w brany misnej w 2008 roku wyniosa 46, w brany owocowowarzywnej 13, a w produkcji napojów 8 (wykres 15). Poczynajc od 2000 roku, w najwikszym stopniu zmniejszya si liczba podmiotów funkcjonujcych w produkcji napojów, bowiem a o 60%. Wykres 15. Zmiany liczby podmiotów w wybranych branach przemysu spoywczego 60 50 40 30 20 10 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Brana misna Brana owocowo-warzywna Produkcja napojów ródo: opracowanie wasne na podstawie niepublikowanych danych WUS w Biaymstoku. Zatrudnienie O wanoci przemysu spoywczego w regionie wiadczy nie tylko jego udzia w produkcji przemysu, czy te w tworzeniu PKB. wiadczy o tym take udzia w generowaniu zatrudnienia. Przecitne zatrudnienie (w przedsibiorstwach zatrudniajcych powyej 9 osób) w przemyle spoywczym w 2007 r. wynosio 15077 21
osób (wykres 16), co stanowio 30% ogóu zatrudnionych w przemyle lub te 5% ogóu pracujcych w województwie 6. Wykres 16. Przecitna liczba zatrudnionych w produkcji artykuów spoywczych i napojów w latach 1999-2008 i prognoza na lata 2009-2011 16500 16000 15500 15000 14500 13761 14000 13565 13371 13500 13000 12500 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 12000 ródo: opracowanie wasne na podstawie niepublikowanych danych WUS w Biaymstoku. Dynamika zatrudnienia w przemyle spoywczym w latach 2000-2007 podlegaa istotnym wahaniom i jej najwyszy poziom wystpi w roku 2005, kiedy to zatrudnienie wyranie wzroso o 7% w porównaniu z rokiem 2004 (podczas gdy w Polsce do zatrudnienie w tej brany systematycznie malao, a nieznaczny wzrost mona byo zaobserwowa dopiero w roku 2006). W kolejnych latach, chocia wolniej, jednak odnotowywano dalszy wzrost zatrudnienia (wykres 17). Dopiero trudna sytuacja gospodarcza wiata i Polski w roku 2008 doprowadzia do ponownego zmniejszenia zatrudnienia do poziomu poniej 14 tys. osób (zatem o ponad 1 tys. osób). Prognozy niestety wskazuj, e liczba ta nadal bdzie zmniejsza, chocia w wolniejszym tempie. Wykres 17. Dynamika przecitnego zatrudnienia w produkcji artykuów spoywczych i napojów w województwie podlaskim na tle Polski, 2002-2008 110 105 100 95 90 85 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Polska Województwo podlaskie ródo: opracowanie wasne na podstawie niepublikowanych danych WUS w Biaymstoku oraz GUS. 6 Kategoria pracujcych obejmuje osoby wykonujce prac przynoszca im zarobek lub dochód. Do kategorii tej zalicza si osoby zatrudnione na podstawie umowy o prac lub stosunku, pracodawców i pracujcych na wasny rachunek subowego (w tym pracujcych w gospodarstwach rolnych), osoby wykonujce prac nakadcz, agentów, czonków spódzielni produkcji rolniczej, duchownych penicych obowizki duszpasterskie. Kategoria zatrudnieni natomiast obejmuje osoby zatrudnione na podstawie umowy o prac jest, wic znacznie wsza ni kategoria pracujcych. Zob. [22] 22
Podobnie, jak z punktu widzenia udziau w produkcji sprzedanej, udzia badanych bran w przemyle spoywczym kurczy si pod wzgldem zatrudnienia. Zmniejszy si on z 48,7% w 2000 r. do 33,9% w 2008 roku, czyli przecitne zatrudnienie spado z 7334 osób do 4747 osób (wykres 18). Wykres 18. Struktura przemysu spoywczego wedug udziau w zatrudnieniu, 2000-2008 70 60 50 40 30 20 10 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Brana misna Produkcja napojów Brana owocowo-warzywna Pozostae ródo: opracowanie wasne na podstawie niepublikowanych danych WUS w Biaymstoku. Porównujc rok 2008 z 2000, stan zatrudnienia w analizowanych branach wyniós odpowiednio: w przetwórstwie misa 80%, w przetwórstwie owoców i warzyw 45,4%, a w produkcji napojów 43,8%. W caym sektorze spoywczym natomiast uksztatowa si na poziomie 92,9%. Oznacza to, e w ostatnich latach nastpuje spadek zatrudnienia zarówno w caym przemyle spoywczym, jak i badanych branach. Wynagrodzenia Wanym aspektem atrakcyjnoci zatrudnienia z punktu widzenia pracowników jest wynagrodzenie. Jest ono istotnie zrónicowane, zarówno przestrzennie (bogate i biedne regiony), sektorowo (sektor publiczny i prywatny; sektor produkcji, usug itp.) oraz branowo (przemys spoywczy, wókienniczy itp.). Województwo podlaskie charakteryzuje ogólnie niszy poziom wynagrodze ni przecitnie w kraju. Na przykad w roku 2008 przecitne wynagrodzenie w polskim przetwórstwie przemysowym wynioso 2939 z, a w województwie 2470 z, czyli zaledwie 84%. Dynamika wzrostu tych wynagrodze bya równie nisza ni przecitnie w Polsce, chocia ogóln prawidowoci jest wzrost poziomu wynagrodze. Wzrost ten odnotowa mona równie w przemyle spoywczym, w którym wysze tempo wzrostu wynagrodze wystpio w roku 2007 (wykres 19), a w 2008 roku, cho wolniej przecitne wynagrodzenie równie wzroso o okoo 10%. 23
Wykres 19. Dynamika przecitnych miesicznych wynagrodze w produkcji artykuów spoywczych i napojów w województwie podlaskim na tle Polski, 2002-2008 114 112 110 108 106 104 102 100 98 96 94 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Polska Województwo podlaskie ródo: opracowanie wasne na podstawie danych GUS Z prognoz wynika, e poziom przecitnych wynagrodze w produkcji artykuów spoywczych i napojów w najbliszych latach bdzie nadal odzwierciedla tendencj wzrostow, jednak wiele wskazuje na to, e nawet w roku 2011 poziom tego wynagro dzenia bdzie niszy ni przecitnie w kraju w rok u 2008 (wykres 20). Wykres 20. Przecitne wynagrodzenie w produkcji artykuów spoywczych i napojów w latach 1999-2008 i prognoza na lata 2009-2011 3500 2601 2739 2884 3000 2500 2000 1500 1000 500 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 0 ródo: opracowanie wasne na podstawie niepublikowanych danych WUS w Biaymstoku. Naley podkreli, e chocia generalnie sektor rolno-spoywczy zaliczany jest do sektorów pracochonnych i o relatywnie niszej wydajnoci pracy, jednak powolny i systematyczny wzrost dochodów 24
pracujcych w tym sektorze wpywa stymulujco na chonno rynku wewntrznego oraz rozwój rónorodnych usug zarówno o charakterze rynkowym, jak i nierynkowym. Nakady inwestycyjne Integracja z Uni Europejsk otworzya polskim przedsibiorcom dostp do rozlegego i gbokiego rynku zbytu, ale te i zwikszya konkurencj. Dalszy rozwój firm i poprawa ich zdolnoci konkurencyjnej byy cile zwizane ze wzrostem nakadów inwestycyjnych, które w caym polskim przemyle zwikszyy si z 41,9 mld z w roku 2004 do 52,7 mld z w roku 2006, czyli o 25,8%. Naley podkreli, e dynamika wzrostu nakadów inwestycyjnych w województwie podlaskim bya dwukrotnie wysza i osigna w tym samym czasie 153,6% (wykres 21). Nadal jednak udzia tych nakadów w województwie w nakadach krajowego przemysu stanowi zaledwie 2, 3%, plasujc województwo na jednym z ostatnich miejsc w kraju 7. Wykres 21. Dynamika nakadów inwestycyjnych w przemyle w województwie podlaskim na tle Polski (ceny biece, rok pop.=100), 2004-2006 ródo: opracowanie wasne na podstawie [34, s. 373]. Jedn z niewtpliwych korzyci, jakie pojawiy si wraz z integracj z Uni Europejsk, obok otwarcia rynku, stay si znaczne rodki finansowe, jakie trafiay (i nadal oczywicie trafiaj) do krajowych beneficjentów za spraw funduszy strukturalnych. Jednym z istotnych odbiorców wsparcia finansowego sta si przemys spoywczy. wiadczy moe o tym fakt, e w 2006 r. by to przemys, którego nakady inwestycyjne osigny 6,7 mld z, co stanowio a 12,7% ogóu nakadów inwestycyjnych przemysu. Warto nakadów inwestycyjnych przemysu województwa podla skiego w 2006 roku wyniosa 1,2 mld z. Poniewa nie ma informacji o nakadach w przemyle spoywczym, ich wielko mona jedynie szacowa. Dalece prawdopodobne, e udzia ten bdzie wyszy ni przecitn ie w kraju, poniewa przemys spo ywczy odgrywa waniejsz rol zarówno pod wzgldem produkcji sprzedanej, jak i zatrud nienia. Mona zatem uzna, 8 7 W 2006 r. najwysze nakady inwestycyjne w przemyle przypadaj na trzy województwa: lskie 18,1%, mazowieckie 13% oraz dolnolskie 12,1%. 8 Wyszy poziom nakadów zanotowano tylko sekcji wytwarzanie i zaopatrywanie w energi elektryczn, gaz, par wodn i gorc wod (ponad 8 mld z, czyli 15,5% ogóu nakadów przemysu). 25
e nakady te to okoo od ¼ do 1/3 ogóu, czyli kwota rzdu 300-400 mln z. Znakomita cz tych nakadów (prawie 70%) zwizana jest z zakupem maszyn i urzdze. Chocia województwo podlaskie na ogó kwalifikowane jest jako region o niskim stopniu innowacyjnoci, w ostatnich latach wyranie jednak wzrasta wielko nakadów na dziaalno innowacyjn w przemyle 9. W 2006 roku ich warto wyniosa 425,1 mln z, z czego 402,7 mln z przypada na przetwórstwo przemysowe, a w jego ramach 146,9 mln z na przetwórstwo artykuów spoywczych i napojów. Z kwoty tej ponad 123,6 mln z wydatkowano na zakup maszyn, urzdze technicznych i rodków transportu i okoo 2 mln na zakup oprogramowania. Na dziaalno badawczo-rozwojow w przemyle spoywczym wydano zaledwie 263,8 tys. z i tylko 1,5 tys. z na zakup gotowej technologii w postaci dokumentów i praw, co potwierdza tez o niskiej skonnoci przedsibiorstw do nabywania patentów, licencji, czy te know-how [1]. Naley odnotowa jednak pozytywne zjawisko zwizane z zakupem maszyn i urzdze przez przedsibiorstwa przemysu spoywczego, jakim jest zwikszenie zakresu automatyzacji procesów produkcyjnych. Na ogóln liczb 199 zainstalowanych w przedsibiorstwach w 2006 r. automatycznych linii produkcyjnych, 112 dotyczyo brany spoywczej, a na 203 linie sterowane komputerowo, 92 zamontowano w firmach analizowanego przemysu [30]. Eksport Dziki dynamicznemu wzrostowi nakadów w przemyle spoywczym, niewtpliwie wzrosa jego konkurencyjno. Dziki niej nastpio wyrane wczenie regionu do sieci powiza midzynarodowych. Wprawdzie udzia województwa podlaskiego w eksporcie Polski w 2005 r. stanowi zaledwie 1,33% (ostatnie miejsce w kraju), jednak w porównaniu z rokiem 2000 warto eksportu potroia si (z 413,3 mln USD do 1117,3 mln USD), a saldo obrotów handlowych byo dodatnie i zamkno si kwot 123 mln USD [4]. Kluczow pozycj w strukturze asortymentowej eksportu regionu zajmuj produkty rolno-spoywcze. Ich udzia w eksporcie w 2004 r. osign poziom 27,2% (I miejsce w Polsce). Ponad 20% tego eksportu trafia na rynki krajów Unii Europejskiej. Warto równie doda, e eksport produktów rolno-spoywczych charakteryzowa si najwiksz dynamik wzrostu. Do najwikszych eksporterów tej brany zalicza si Grup Mlekovita, Spódzielni Mleczarsk Mlekpol, PMB S.A., Polmos Biaystok S.A. [4]. 2.2. Brana misna Przemys misny obejmuje przedsibiorstwa zajmujce si przetwórstwem surowca misnego, czyli ubojem zwierzt rzenych, obróbk ubocznych produktów uboju, rozbiorem tusz na elementy i wykrawaniem misa drobnego. Ponadto przedsibiorstwa te zajmuj si produkcj przetworów misnych, podrobów i konserw misnych, tuszczów, wyrobów garmaeryjnych, gotowych da misnych, cznie z porcjowaniem, plasterkowaniem i paczkowaniem. Efekty produkcyjne tej brany obejmuj zatem: 9 Naley podkreli, e dane dotycz przedsibiorstw zatrudniajcych powyej 49 osób, a zatem nie w peni oddaj rzeczywiste wielkoci. Opracowano na podstawie danych Wojewódzkiego Oddziau GUS w Biaymstoku. 26
1. produkty do przygotowania posików w gospodarstwach domowych i zakadach ywienia zbiorowego (miso, sonina, przetwory); 2. miso przerobowe do przetwórstwa w innych zakadach; 3. produkty uboczne, wykorzystywanie poza sektorem spoywczym (skóry, koci na mczki i elatyn, tuszcze techniczne, rogowizna, szczecina, surowce farmaceutyczne itd.). Zgodnie z now nomenklatur PKD brana misna obejmuje: 10.1. Przetwarzanie i konserwowanie misa oraz produkcj wyrobów z misa, w tym: 10.11 10.11.Z Przetwarzanie i konserwowanie misa, z wyczeniem misa z drobiu; 10.12.10.12.Z Przetwarzanie i konserwowanie misa z drobiu; 10.13 10.13.Z Produkcja wyrobów z misa, wczajc wyroby z misa drobiowego. Przemys misny jest sektorem znaczcym w gospodarce narodowej. Warto produkcji sprzedanej tej brany w 2007 r. wyniosa ponad 35 mld z, co stanowio okoo 25% wartoci ogólnej sprzeday przemysu spoywczego w Polsce. Udzia natomiast w tworzeniu PKB to 3%. Zatrudnienie w caym przetwórstwie misnym wynosi ponad 80 tys. osób. Brana misna jest równie wana w województwie podlaskim. Warto produkcji sprzedanej przemysu misnego w 2007 r. wyniosa 1,4 mld z (wykres 22), co stanowio 4% produkcji sprzedanej tego przemysu w Polsce. Natomiast udzia analizowanej brany w produkcji sprzedanej przemysu spoywczego w województwie wyniós 18,2%. Wykres 22. Warto produkcji sprzedanej (w tys. z) w brany w latach 2000-2008 i prognoza na lata 2009-2011 1600000 1288840 1209656 1135336 1400000 1200000 1000000 800000 600000 400000 200000 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 0 ródo: opracowanie wasne na podstawie danych WUS w Biaymstoku. Niestety kryzys roku 2008 istotnie odbi si na wynikach produkcyjnych brany, bowiem warto jej produkcji zmniejszya si o 25%. Prognozy wskazuj, e w najbliszych latach to negatywne zjawisko zostanie zatrzymane. Cech charakterystyczn ostatnich lat jest systematycznie zmieniajca si struktura produkcji brany misnej. O ile w 2000 r. dominujcy w niej udzia miaa produkcja wyrobów z misa wczajc wyroby z drobiu 27
i królików, który stanowi prawie 60% brany, to w 2007 r. udzia ten zmniejszy si do 46,3%, na rzecz istotnego zwikszenia udziau produkcji misa wieego i zakonserwowanego z wyczeniem misa z drobiu i z królików (z 19,1% w roku 2000 do 30,6% w roku 2007) (tabela 4; wykres 23). Tabela 4. Warto produkcji sprzedanej brany misnej w województwie podlaskim w mln z, 2000-2008 Wyszczególnienie 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Miso, w tym: 641,6 670,2 699,8 759,5 997,2 1045,2 1143,8 1386,5 1065,5 Miso wiee i zakonserwowane z wyczeniem misa z drobiu 124,3 115,1 144,9 179,9 248,3 250,9 369,3 424,7 473,6 i z królików Miso pozostae (w tym drobiowe i królicze) wiee i konserwowane 138,1 143,1 125,3 197,4 240,9 281,9 259,2 319,8 82,1 oraz produkty uboczne uboju Wyroby z misa wczajc wyroby z drobiu i królików 379,2 412,0 429,6 421,2 507,9 512,2 512,3 642,0 509,9 ródo: opracowanie wasne na podstawie niepublikowanych danych WUS w Biaymstoku. Wykres 23. Struktura brany misnej w województwie podlaskim, 2007 (w %) 46,3 23,1 30,6 Miso (bez drobiu) Miso pozostae Wyroby z misa (cznie z drobiowym) ródo: opracowanie wasne na podstawie niepublikowanych danych WUS w Biaymstoku. W polskim sektorze misnym dziaa wedug danych Gównego Inspektoratu Weterynarii ponad 3,7 tys. zakadów przetwórczych. Z tej liczby niewiele ponad 1,4 tys. zatrudnia powyej 9 pracowników. Wród nich najwicej (1071) jest maych zakadów zatrudniajcych od 10 do 49 pracowników. Okoo 276 firm, w których pracuje od 50 do 249 osób, mona zaliczy do przedsibiorstw redniej wielkoci. Zaledwie 65 podmiotów to due firmy, zatrudniajce powyej 250 osób. Najwicej zakadów misnych znajduje si w województwach: lskim (454), wielkopolskim (433), maopolskim (425), ódzkim (409) i mazowieckim ( 374). Do najwikszych producentów misa i jego przetworów zalicza si przede wszystkim: Grup Animex, Grup Kapitaow Duda (Sosnowiec), Polski Koncern Misny Duda SA (Grbkowo), Grup Sokoów, Zakady Misne meat uków SA, Grup Kapitaow Drosed, Grup Kapitaow Indykpol, Drobimex, Grup Konspol, Ciechanowskie Zakady Drobiarskie Cedrob. Z przedstawionych danych wynika, e prob lemem sektora misnego jest znaczne rozdrobnienie zakadów produkcyjnych i jednoczenie stosunkowo niski stopie koncentracji. Dotyczy to zarówno przetwórstwa, jak 28
i produkcji zwierzcej (rozdrobnienie gospodarstw rolnych). Chocia z drugiej strony, coraz czciej podkrela si specyficzn rol maych zakadów przetwórczych i ich oddziaywania na lokalne rynki gównie poprzez wytwarzanie tzw. produktów regionalnych o specyficznych walorach smakowych. Niezalenie jednak od tego p rocesy konsolidacyjne powoli postpuj. W mniejszym stopniu zjawisko to jest wido czne w województwie podlas kim. W latach 2000-2008 liczba zakadów misnych zatrudniajcych powyej 9 osób podlegaa nieznacznym fluktuacjom (wykres 24) a w 2008 roku wyniosa 46 podmiotów (okoo 25% ogóu podmiotów przemysu spoywczego w regionie). Prognozy na n ajblisze lata wskazuj, e raczej liczba ta bdzie stabilna. Wykres 24. Liczba producentów w brany w latach 2000-2008 i prognoza na lata 2009-2011 60 46 46 45 50 40 30 20 10 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 0 ródo: opracowanie wasne na podstawie danych W US w Biaymstoku. Sia oddziaywania producentów misa na rynek jest do istotna. wiadczy o tym fakt, e gówny producent brany wytwarza prawie ¼ produkcji rynkowej (tabela 5). Tabela 5. Stopie koncentracji w brany misnej, 2006-2008 Wyszczególnienie Liczba producentów Udzia gównego producenta w brany (w %) 2006 2007 2008 2006 2007 2008 Miso 47 49 46 24,5 26,6 24,7 Miso wiee i zakonserwowane z wyczeniem misa z drobiu i z królików 36 36 36 31,9 28,6 19,1 Miso pozostae (w tym drobiowe i królicze) wiee i konserwowane oraz produkty uboczne uboju 8 9 8 78,6 73, 6 72,2 W yroby z misa wczajc wyroby z drobiu i k rólików 37 40 37 31,5 30,9 34,3 ródo: opracowanie wasne na podstawie niepublikowanych danyc h WUS w Biaymstoku. Najbardziej skoncentrowanym rynkiem misa w województwie jest produkcja misa drobiowego. Jego wytwarzaniem w ostatnich latach zajmuje si 8 zakadów, natomiast udzia gównego producenta w brany przekracza 70%. W produkcji wyrobów misnych na gównego producenta przypada okoo 1/3 rynku. Maleje 29
natomiast stopie koncentracji w produkcji misa wieego. Udzia gównego producenta w brany zmniejszy si bowiem z 31,9% w roku 2006 do 19,1% w roku 2008. Do wiodcych firm brany na Podlasiu mona zaliczy m.in. PMB SA, Podlaskie Zakady Spoywcze, Netter, Mispol, Animex, Kabo. Zatrudnienie Udzia brany misnej w zatrudnieniu przemysu spoywczego w województwie podlaskim jest bardzo niestabilny i ulega systematycznym zmianom. W 2000 roku wynosi 27,3%, w 2002 roku 20,1%, a w 2008 r. 20,6%. Najwyszy udzia odnotowano w roku 2007 i wyniós on 33,1%. Na ten rok przypada najwyszy poziom zatrudnienia w brany poczynajc od 2000 r. Osign on prawie 5 tys. osób (wykres 25). Wykres 25. Przecitna liczba zatrudnionych w brany w latach 1999-2008 i prognoza na lata 2009-2011 6000 5000 4000 3209 3121 3035 3000 2000 1000 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 0 ródo: opracowanie wasne na podstawie danych WUS w Biaymstoku. Z przeprowadzonych symulacji wynika jednak, e spadek zatrudnienia o 1,7 tys. osób, jaki nastpi w 2008 roku, w kolejnych latach bdzie si utrzymywa. Przemys misny w najwikszym stopniu oddziauje na rynek pracy w duych miastach regionu, zwaszcza w Biaymstoku, Suwakach i omy, gdzie zlokalizowane s najwiksze zakady produkcyjne. W nieco mniejszym stopniu brana generuje miejsca pracy w powiecie zambrowskim, bielskim, sokólskim i wysokomazowieckim. Wynagrodzenia Analiza przecitnego poziomu wynagrodze w brany misnej wskazuje, e nie jest to praca atrakcyjna pod wzgldem wynagrodze. Chocia przecitne wynagrodzenie systematycznie ronie (z 1375 z w 2000 roku do 1912 z w roku 2008) (wykres 26), jednak w porównaniu z przecitnym wynagrodzeniem w sektorze przedsibiorstw, które w 2008 roku wynioso okoo 3000 z, lub te w porównaniu z przecitnym poziomem wynagrodze w przemyle spoywczym województwa podlaskiego, które w tym samym roku wynioso 2470 z, nie jest to poziom zadowalajcy. Niestety prognozy nie wskazuj, e nastpi wysze tempo wzrostu 30