Bezrobocie. 1. Pojęcie i metody pomiaru.

1. Pojęcie i metody pomiaru. Bezrobocie Bezrobocie to część siły roboczej, która nie ma pracy, lecz jest zarejestrowana jako chcąca i będąca w stanie pracować. Siła robocza to inaczej: ludność aktywna zawodowo (zawodowo czynna) ogół ludzi w wieku produkcyjnym z wyłączeniem biernych zawodowo - osób, które nie pracują i nie wyrażają takiej chęci. Zgodnie z powyższą definicją, bezrobotnymi są osoby w wieku produkcyjnym (w Polsce: kobiety mające ukończone 18-59 lat i mężczyźni, którzy ukończyli 18-64 lata), które (a) są zdolne i gotowe do podjęcia pracy na typowych warunkach występujących w gospodarce oraz (b) pozostają bez pracy, pomimo podjęcia poszukiwań pracy. Rys. 1. Struktura ludności w wieku produkcyjnym. Aktywni zawodowo Zatrudnieni (Z) Ludność w wieku (zasoby siły produkcyjnym roboczej) AZ Bezrobotni (B) LWP Bierni zawodowo BZ A zatem aktywni i bierni zawodowo składają się na ludność w wieku produkcyjnym (rys.1). Stosunek liczby osób aktywnych zawodowo - AZ (czyli zasobów siły roboczej) do liczby ludności w wieku produkcyjnym - LWP nazywamy współczynnikiem aktywności zawodowej (az), tj.: az = AZ / LWP Im wyższy jest współczynnik az, tym większa część ludności w wieku produkcyjnym pracuje lub chce pracować. Jego poziom zależy od następujących czynników: poziom płac realnych, preferencje ludzi w zakresie kształcenia, model rodziny, liczba dzieci w rodzinie i sposób ich wychowywania, a także możliwości znalezienia pracy. Natomiast na zasoby osób aktywnych zawodowo składają się osoby poszukujące miejsca pracy - bezrobotni (B) oraz zatrudnieni (Z) - pracujący na własny rachunek lub wykonujący pracę najemną. Zatem: AZ = Z + B. Przekształcając powyższe równanie; otrzymujemy: B = AZ Z. Wiadomo, że: AZ = az LWP, stąd: B = az LWP Z. Z równań wynika, że rozmiary bezrobocia zależą od trzech czynników: współczynnika aktywności zawodowej, liczby ludności w wieku produkcyjnym i rozmiarów zatrudnienia (liczby miejsc pracy). W okresie krótkim dwa pierwsze czynniki są bardziej stabilne od czynnika trzeciego. Dlatego w krótkookresowych analizach zasadniczą przyczyną bezrobocia jest liczba generowanych przez gospodarkę miejsc pracy. Bezrobocie można wyrazić wielkością bezwzględną - liczbą osób bezrobotnych (B) lub względną (procentową) - wskaźnikiem stopy bezrobocia (b), który wyraża stosunek liczby bezrobotnych do aktywnych zawodowo. Wskaźnik pokazuje, jaką część zasobów siły roboczej stanowią bezrobotni: b = B / AZ 100% W Polsce stosowane są dwie metody pomiaru bezrobocia: (a) metoda wykorzystywana w statystyce urzędów pracy oraz (b) metoda wykorzystywana w badaniach aktywności ekonomicznej ludności (w skrócie: BAEL). Zgodnie z metodą stosowaną przez urzędy pracy (według stanu prawnego na 2004 r., określonego w ustawie o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy z 20 kwietnia 2004 r., Dz. U. Z 2004 r. Nr 99 poz. 1001) bezrobotnymi są osoby: 1) niezatrudnione i niewykonujące innej pracy zarobkowej 2) zdolne i gotowe do podjęcia zatrudnienia w pełnym wymiarze czasu pracy (osoby niepełnosprawne co najmniej w połowie czasu pracy), 2) nie uczące się w szkołach, z wyjątkiem szkół wieczorowych i zaocznych, 3) zarejestrowane we właściwym powiatowym urzędzie pracy, jeżeli: ukończyły 18 lat i nie ukończyły 60 lat (kobiety) lub 65 lat (mężczyźni), nie nabyły prawa do emerytury lub renty, nie są właścicielami (posiadaczami) gospodarstwa rolnego, nie prowadzą pozarolniczej działalności gospodarczej. Natomiast według metody stosowanej przez GUS w BAEL, do bezrobotnych zalicza się osoby które: 1) w okresie badanego tygodnia nie pracowały (nawet przez okres 1 godziny), 2) aktywnie poszukują pracy, 3) są gotowe podjąć pracę w badanym lub następnym tygodniu. 4) ukończyły 15 lat i ( zgodnie ze standardami Międzynarodowej Organizacji Pracy) nie przekroczyły 74 lat. 1

2. Rodzaje bezrobocia. I. Bezrobocie frykcyjne (przejściowe) stanowią osoby zmieniające pracę, przechodzące z jednej pracy do drugiej, czasowo bez pracy. II. Bezrobocie strukturalne - spowodowane niedostosowaniem ludzkich kwalifikacji do wymogów gospodarki w następstwie innowacji, przekształceń, restrukturyzacji, postępu technologicznego, technicznego i organizacyjnego, spadku konkurencyjności (opłacalności) danej branży przemysłu. Przyczyną mogą być również utrudnienia mobilności geograficznej, dyskryminacja, trudności w przekwalifikowaniu się. Bezrobocie frykcyjne i strukturalne składają się na bezrobocie naturalne. Pojęcie bezrobocia naturalnego sformułował w 1967 r. Milton Friedman. Uznał on, że w ramach ogółu osób zgłaszających chęć zatrudnienia zawsze będzie istniała część osób zmieniających pracę lub oczekujących na wzrost zapotrzebowania ma swoje kwalifikacje. Zatem na rynku pracy, nawet jeśli jest w równowadze, zawsze występuje bezrobocie zwane naturalnym. Można przyjąć, że naturalna stopa bezrobocia wynosi 5% i odpowiada pełnemu zatrudnieniu i potencjalnej produkcji. Będzie ona towarzyszyć dynamicznie rozwijającej się gospodarce rynkowej, nie wywołując zbyt wielkich napięć społecznych i tworząc naturalne zaplecze potencjalnego zatrudnienia 1. III. Bezrobocie klasyczne pojawia się wtedy, gdy płaca jest rozmyślnie utrzymywana powyżej poziomu równowagi na rynku pracy wskutek działań związków zawodowych (roszczenia płacowe) lub państwa (ustawodawstwo określające warunki pracy i płacy, np. wysokość płacy minimalnej, wysokość podatków, składek ubezpieczeniowych i funduszy socjalnych, długość czasu pracy i urlopów itp.). Mówiąc bardziej ogólnie: bezrobocie to powodowane jest niedoskonałościami rynku pracy, do których zaliczymy także: złą informację o miejscach pracy i poszukiwanych zawodach, dyskryminację, utrudnienia mobilności zawodowej; Bezrobocie frykcyjne, strukturalne i klasyczne składają się na bezrobocie dobrowolne. Stanowią je osoby nie chcące przyjąć pracy przy wysokości płacy rynkowej licząc na lepszą pracę i płacę (bezrobocie frykcyjne) bądź na wzrost zapotrzebowana na swe kwalifikacje (strukturalne 2 ) bądź też takie, które zgodziły się aby ich przedstawiciele (związki zawodowe lub rząd i parlament) podnieśli płace ponad poziom równowagi rynkowej (klasyczne 3 ). IV. Bezrobocie keynesowskie (cykliczne, koniunkturalne) wynikające z niedostatku popytu całkowitego i niedostosowania się płac i cen (tzw. sztywność, lepkość płac). Spadający popyt przy sztywnych płacach powoduje spadek produkcji i zatrudnienia. Spadek ten jest tym większy im większa jest sztywność płac. Płace nie spadają wraz ze spadkiem popytu, gdyż: a) warunki pracy i płacy we wszystkich niemal krajach rozwiniętych regulowane są państwowym aktem normatywnym, jakim jest kodeks pracy, który w dużej mierze ogranicza swobodę rynku i kształtowania się płac. b) umowy o pracę i płacę zawierane są między pracodawcami i pracobiorcami na dłuższy okres w interesie obu stron: pierwsi chcą mieć pewność swoich kosztów, drudzy dochodów. c) występuje iluzja pieniężna: nie odróżnianie wartości nominalnych od realnych. Pracownicy nie akceptują spadku płacy nominalnej, bo uważają ją za stratę realną 4. Płace są głównym składnikiem kosztów (zmiennych) produkcji i decydują o cenie produktu. Obniżenie płacy nominalnej skutkowałoby spadkiem cen. Tak więc mimo spadku płac nominalnych, przy spadających cenach, ludzie mogliby kupić tyle, co wcześniej tj. dochody realne (inaczej: ilość dóbr, jaką można kupić za płacę nominalną) nie zmieniłyby się. Przedsiębiorcy powodowani iluzją pieniężną nie chcą obniżać cen. Sądzą, że realne przychody będą mniejsze i poniosą straty, podczas gdy w sytuacji spadku kosztów wytwarzania (spadku płac) przychody i zyski realne nie zmniejszą się. Zatem, gdyby nie iluzja pieniężna, nominalne płace i ceny spadałyby, a wielkości realne nie zmieniłyby się, co umożliwiłoby utrzymanie zatrudnienia. Rynek pracy obwarowany jest więc wieloma ograniczeniami, wiążącymi się z zachowaniami uczestników rynku oraz chęcią zapewnienia przez państwo pracownikom bezpieczeństwa socjalnego. W efekcie, płace mogą poruszać się co najwyżej w górę ale nie w dół, co także spowodowane jest funkcjonowaniem gospodarki w warunkach inflacji. 1 Teoria naturalnej stopy bezrobocia stała się podstawą do sformułowania prawa Okuna. Prawo to wskazuje, że na każdy procent, o jaki faktyczna stopa bezrobocia przewyższa naturalną stopę bezrobocia, realny PKB jest o 3% niższy od PKB potencjalnego, możliwego do uzyskania przy pełnym wykorzystaniu zdolności produkcyjnych. Jeśli np. przyjmiemy, że naturalna stopa bezrobocia wynosi 5% zasobów siły roboczej, zaś faktyczna stopa bezrobocia przewyższa stopę naturalną o 3%, wówczas zgodnie z prawem Okuna, realny PKB będzie mniejszy od potencjalnego PKB o 9%. Jest to szacunkowa ocena stopnia niewykorzystania czynników produkcji. 2 O polskim bezrobociu strukturalnym trudno powiedzieć, że jest dobrowolne. Zostało spowodowane rewolucyjnymi, a nie ewolucyjnymi, jak w ugruntowanych gospodarkach kapitalistycznych, zmianami w strukturze produkcji i rynku pracy. Dotyczy zbyt wielkiej liczby ludzi, jest zbyt powszechne na danym terytorium np. tam gdzie upadł jedyny, duży zakład przemysłowy, na Śląsku obszarze restrukturyzowanego górnictwa, czy ogólnie w Polsce wschodniej, w której poza wielkimi miastami nie rozwija się przemysł przetwórczy i usługowy, nie powstaje wystarczająco dużo nowoczesnych zakładów. Przyczyny strukturalne są więc w Polsce źródłem bezrobocia przymusowego, które nie daje ludziom możliwości osiągania dochodu i zwiększania popytu. 3 Uznanie bezrobocia klasycznego za dobrowolne także jest kontrowersyjne. Wszak związki zawodowe, powodujące bezrobocie, nie działają zawsze w imieniu wszystkich pracujących, a na pewno nie w imieniu bezrobotnych. 4 Płaca nominalna to ilość jednostek pieniężnych (nominał pieniężny czyli liczba złotówek) otrzymana na wykonaną pracę. Płaca realna to ilość dóbr, jaką można nabyć za płacę nominalną. Jest więc stosunkiem płacy nominalnej do poziomu cen. Jeśli ceny rosną szybciej niż płace nominalne to płaca realna spada możemy kupić mniej dóbr niż poprzednio. 2

Bezrobocie keynesowskie uznawane jest na przymusowe. Osoby gotowe są zaakceptować ofertę pracy za płacę innych zatrudnionych (obowiązującą na rynku) lecz nie mogą znaleźć zatrudnienia. V. Bezrobocie ukryte - dotyczy ludzi nie ujętych w statystykach bezrobocia, gdyż są oni zatrudnieni w niepełnym wymiarze pracy, mimo gotowości pracowania w pełnym, pracują na stanowiskach nie wymagających posiadanych przez nich kwalifikacji, są zniechęceni szukaniem pracy i bezskutecznymi próbami jej podjęcia. W warunkach polskich ten typ bezrobocia występuje zwłaszcza na wsi, w rolnictwie, z którego utrzymuje się 1/3 pracujących. Również stan przerostu zatrudnienia, jaki panował w czasach PRL (gdy zwalnianie ludzi nie skutkowało spadkiem produkcji) zaliczymy do bezrobocia ukrytego. Omawiane powyżej wielkości (aktywnych zawodowo: zatrudnionych i bezrobotnych, biernych zawodowo, ludność w wieku produkcyjnym) można przedstawić graficznie rys.2. Płaca realna popyt na pracę bk zatrudnieni b BZ podaż pracy AZ Z Rys. 2. Krajowy rynek pracy LWP b bezrobocie naturalne (bezrobocie strukturalne i frykcyjne), bk bezrobocie klasyczne, BZ bierni zawodowo, Z - zatrudnieni (akceptujący pracę) - podaż pracy zrealizowana AZ - aktywni zawodowo (siła robocza, podaż pracy zgłoszona) = pracujący + bezrobotni LWP - ludność w wieku produkcyjnym (AZ+BZ) Zatrudnieni, siła robocza, ludność w wieku produkcyjnym Dla pracowników płaca jest dochodem porównywanym alternatywnie z przyjemnością i korzyściami czasu wolnego, zaś dla przedsiębiorców jest ona kosztem porównywanym z produkcyjnością pracy. Krzywa popytu nachylona jest ujemnie, gdyż wzrost płacy zniechęca pracodawców do zatrudnienia, natomiast spadek płacy realnej zwiększa ilość oferowanych miejsc pracy zwiększa chęci do zatrudniania. Krzywa zatrudnionych (Z) obrazuje zwiększające się chęci ludzi do pracy wraz ze wzrostem płacy realnej. Krzywa aktywnych zawodowo AZ (zatrudnionych i bezrobotnych) również jest nachylona dodatnio, gdyż wraz ze wzrostem płacy zwiększa się aktywność zawodowa: ludzie dotychczas bierni zawodowo są umotywowani by zatrudnić się, lub - jako bezrobotni - szukać pracy. Krzywe Z i AZ zbliżają się do siebie tzn. wraz ze wzrostem płac odcinek między krzywymi zmniejsza się. Oznacza to, że maleje bezrobocie naturalne (frykcyjne i strukturalne), gdyż różnica między liczbą ludzi aktywnych zawodowo a zatrudnieniem to właśnie bezrobocie. Nie powinno to dziwić: wydaje się oczywiste, że wyższe stawki płac zachęcą do szybszego podjęcia jakiejś pracy i przyśpieszą nabywanie nowych kwalifikacji przez bezrobotnych przejściowo i strukturalnie. Krzywa ludzi w wieku produkcyjnym LWP jest pionowa, bo nie zależy od poziomu płac realnych i w danym okresie jest stała. Krzywa ta oznacza ostateczną granicę ewentualnych zasobów pracy: liczba biernych zawodowo (odcinek między AZ i LWP) zmniejsza się wraz ze wzrostem płacy. A więc rosnąca płaca zachęci także aktualnie biernych zawodowo do przejścia do zasobu aktywnych zawodowo: zatrudnionych lub szukających pracy. W ten sposób wyróżniliśmy krzywe podaży na rynku pracy, zwłaszcza: Z i AZ, wynikające z różnic miedzy podażą zgłaszaną a faktycznie zrealizowaną. Te różnice spowodowane są utrudnieniami w podjęciu pracy (bezrobocie frykcyjne i strukturalne). Analogicznie można wyróżnić dwie krzywe popytu na pracę: popyt zgłaszany i zrealizowany. Bowiem w rzeczywistej gospodarce także będą występowały ograniczenia utrudniające przyjmowanie do pracy. Przedsiębiorcy w Polsce nie zatrudniają tylu pracowników, ile wynika z wielkości zgłoszonego popytu, gdyż zniechęcają ich rozmijające się z oczekiwaniami rzeczywiste kwalifikacje kandydatów oraz propracowniczy kodeks pracy - pracodawcy obawiają się, że później nie będą mogli szybko ich zwolnić i poniosą duże koszty. Te rozbieżności między zgłoszonym i zrealizowanym popytem i podażą są zjawiskiem trwałym, dlatego bezrobocie naturalne musi towarzyszyć ogólnej równowadze w gospodarce rynkowej. 3. Neoklasyczna i keynesowska interpretacja bezrobocia przymusowego. 3.1. Interpretacja neoklasyczna. Ekonomiści neoklasyczni uważają że bezrobocie przymusowe powstaje w wyniku działań państwa (ustawowej gwarancji płacy minimalnej) i związków zawodowych. Sądzą zatem, że bezrobocie klasyczne jest przymusowe. Argumenty za tym twierdzeniem są poważne. Bo, czyż związki zawodowe działają w imieniu wszystkich chętnych do pracy? Czy interesy związków (aktualnie zatrudnionych) nie rozmijają się z interesem poszukujących 3

pracy? Czy państwo, ustalając płacę minimalną i inne obostrzenia: składki naliczane na płace, czas pracy, uprzywilejowanie kobiet i absolwentów itp., pomaga bezrobotnym? Państwo i związki zawodowe zakłócają swobodę rynku pracy, sprawiają, że jest niedoskonały, nieelastyczny tj. nie działa konkurencja płacowa i nie sprowadza rynku do równowagi. Wymuszone przez związki (i państwo poprzez płacę minimalną i kodeks pracy) podwyżki płac skłonią przedsiębiorców do odpowiednio mniejszego zatrudnienia. Teorie płac zwracają uwagę na inny aspekt usztywnienia płac przez związki zawodowe. Płaca opłacana powyżej poziomu równowagi nie tylko przyczynia się do wyższego bezrobocia w kraju, ale także stwarza silniejszą motywację do bardziej wydajnej pracy. Przedsiębiorców mało interesują społeczne skutki przymusowego bezrobocia. To problem dla państwa. Ich zainteresowania koncentrują się na wymuszaniu wyższej wydajności pracy odpowiednio do wyższego poziomu płac. Istotne jest to, by rosnące płace nie dokonywały się kosztem zysku przedsiębiorstwa, lecz znajdowały uzasadnienie w osiąganych efektach zatrudnionych pracowników. 3.2. Interpretacja keynesowska. Wg teorii keynesowskiej przymusowe bezrobocie jest wywołane niedostatecznym popytem konsumpcyjnym i inwestycyjnym, powodującym niski stopień wykorzystania istniejących zdolności produkcyjnych. Ponieważ wielkość popytu ulega koniunkturalnym wahaniom, ten typ bezrobocia nazwany został bezrobociem koniunkturalnym. W fazie ożywienia gospodarczego i dobrej koniunktury, bezrobocie znacznie się kurczy, a nawet może spaść do poziomu naturalnej stopy bezrobocia. Keynesiści sądzą, że bezrobocie nie wynika tylko z sytuacji na rynku pracy: niedoskonałości rynku, ingerencji państwa (płaca minimalna, podatki, kodeks pracy), zbyt dużej siły związków zawodowych. O zatrudnieniu i bezrobociu decyduje sytuacja na rynku dóbr, tzn. poziom całkowitego popytu (konsumpcji i inwestycji) i podaży (produkcji). Rysunek 3 przedstawia ich sposób myślenia. Rys.3. Interpretacja i sposób powstawania bezrobocia keynesowskiego. rynek produktów i usług rynek pracy Ceny płace podaż potencjalna 3) 2) 5) 6) 1) Popyt 4) ilości dóbr ilości pracowników 1) spadek popytu całkowitego na dobra 2) poziom cen jest sztywny w krótkim okresie - nie zachodzi pożądany spadek cen 3) dostosowanie się (spadek) produkcji jest szybsze niż dostosowanie się cen 4) (wraz ze spadkiem produkcji następuje) spadek popytu na pracę 5) sztywne płace (powodują, że powstaje) 6) bezrobocie keynesowskie Punktem wyjścia jest sytuacja na rynku dóbr (towarów i usług): zakładamy, że krzywa całkowitej podaży jest pionowa tzn. mamy do czynienia z tzw. produkcja potencjalną wielkością, którą gospodarka osiągnie, gdy w pełni wykorzysta zasoby np. zatrudni wszystkich chętnych do pracy. Wówczas wzrost cen nie może już spowodować wzrostu produkcji, bo nie ma już takiej możliwości - nie ma kogo zatrudnić. Dopóki popyt całkowity na dobra nie zmienia się, równowadze na rynku dóbr towarzyszy równowaga na rynku pracy a tej towarzyszy znikome bezrobocie naturalne. Możemy uznać, że bezrobocie jest zerowe. Jeżeli jednak popyt z różnych przyczyn zacznie spadać, nastąpi szereg niekorzystnych zjawisk. Będą one tym bardziej niekorzystne, że płace i ceny są (w krótkim okresie) sztywne tzn. nie dostosowują się do spadku popytu i nie spadają. Wg keynesistów spadek popytu przy sztywnych cenach spowoduje, że część dóbr nie znajdzie nabywców. Zanim jednak konkurencja (a nie jest ona jednakowa w całej gospodarce) wymusi spadek cen, do spadku popytu o wiele szybciej dostosuje się produkcja spadając. Krzywa podaży przesunie się odpowiednio w lewo. Mniejsza produkcja nie wymaga zatrudniania tylu pracowników, co wcześniej, więc następuje spadek popytu na pracę i zwolnienia. Na rynku pracy płace również są sztywne i nie spadają, skutkuje to powstaniem bezrobocia keynesowskiego przymusowego. 4

4. Skutki bezrobocia. Koszty prywatne bezrobocia dobrowolnego Utracona płaca Utracona możliwość zdobywania doświadczenia i tym samym pogorszenie swojej przyszłej sytuacji na rynku pracy Koszty społeczne bezrobocia dobrowolnego Ponoszenie kosztów zasiłków przez wszystkich podatników Wysokie zasiłki powodują nieefektywną alokację zasobów - redystrybucję dochodów pracujących na korzyść bezproduktywnych bezrobotnych i powiększają bezrobocie klasyczne Niedostosowanie pracy do wymogów przedsiębiorców w sytuacji zamrażania struktury bezrobocia: zbyt wysokie zasiłki, nadmiernie propracowniczy kodeks pracy demotywują do pracy i jej poszukiwania, do kształcenia się i podnoszenia kwalifikacji Mniejsza produkcja Mniejsza konkurencja na rynku pracy jest kosztem dla pracodawców i producentów Korzyści prywatne bezrobocia dobrowolnego Wysokość zasiłku Wartość czasu wolnego Korzyści społeczne bezrobocia dobrowolnego Względy solidarności społecznej dzielenia się z tymi, którym powiodło się (powodzi się) gorzej Bezrobocie motywuje do racjonalności w gospodarowaniu pracą, do właściwego alokowania zasobów ludzkich korzyści dla pracujących, których talenty i kwalifikacje są optymalnie dla nich i firmy wykorzystywane Bezrobocie frykcyjne, klasyczne, strukturalne motywuje do pracy, wzrostu wydajności, do większej mobilności zawodowej i geograficznej tj. lepszego dostosowania pracy do wymogów gospodarki (założenie: brak zasiłków) Wzrost produkcji (wyższa efektywność pracy) w długim okresie Mniejsza konkurencja na rynku pracy, z której korzystają ci, którzy chcą pracować Bezrobocie jest z reguły większe na obszarach peryferyjnych kraju, w słabiej rozwiniętych rejonach rolniczych i na obszarach restrukturyzowanego przemysłu. Brak miejsc pracy, złe warunki życia i środowiska, bieda i izolacja prowadzą do powstania na takich obszarach tzw. wspólnot rozpaczy. Ich mieszkających nie mają ani nadziei na przyszłość, ani dosyć środków do życia. Im dłużej ktoś pozostaje bez pracy, tym mniej staje się atrakcyjny dla potencjalnych pracodawców, ponieważ jego umiejętności i doświadczenie stopniowo się dezaktualizują. Wynika to także z uprzedzenia pracodawców do ludzi żyjących przez dłuższy czas z zasiłku lub zapomogi społecznej. Nawet gdy bezrobocie ogólnie ulega zmniejszeniu, pojawiające się nowe miejsca pracy otrzymują przeważnie osoby bezrobotne dopiero od niedawna, młode i cieszące się dobrym zdrowiem. Przy dłuższym okresie pozostawania bez pracy pojawiają się destrukcyjne skutki: brak kontaktu z kolegami, izolacja społeczna, brak zaufania do samego siebie, ubóstwo, stres w rodzinie, spadek kondycji intelektualnej i duchowej, pogorszenie zdrowia psychicznego i fizycznego, niewystarczającym stopniem mobilności zawodowej i zwiększonymi trudnościami znalezienia nowej pracy jako efekt braku dostępu do rynku mieszkaniowego i małymi możliwościami transportu. Koszty społeczne i prywatne bezrobocia przymusowego: Wyzysk pracowników, którym udało się pracę dostać. Bardzo niskie warunki pracy i płacy, zwłaszcza na rynku pracy niewykwalifikowanej. Frustracja i cierpienie ludzi, którzy nie mają możliwości zarobkowania, mimo chęci podjęcia pracy, a więc koszt raczej psychologiczny, przekładający się jednak na dramaty ludzi związane z drastycznym obniżaniem się stopy życiowej, eksmisjami z mieszkań, szukaniem żywności po śmietnikach; czasem skutkuje to takimi tragediami jak popełnienie samobójstw całej rodziny w sytuacji braku elementarnego bezpieczeństwa socjalnego. Przewlekłe bezrobocie przymusowe skutkuje rozpowszechnieniem się stylu życia kloszardów, uniemożliwia powrócenie do cywilizowanej społeczności. Wzrost szarej strefy i przestępczości jako jedynej alternatywy dla uczciwej pracy Korzyści bezrobocia przymusowego: Większa konkurencja i motywacja do pracy. 5. Likwidowanie bezrobocia. Politykę zwalczania bezrobocia prowadzi państwo. Można wyróżnić politykę pasywną, której celem jest pomoc socjalna dla osób bezrobotnych w postaci: zasiłków dla bezrobotnych, jednorazowych odszkodowań dla osób zwalnianych z pracy oraz dodatków związanych z wcześniejszym przechodzeniem na emeryturę. Natomiast redukowaniem bezrobocia zajmuje się polityka aktywna i nią zajmiemy się w tej części. 5.1. Polityka makroekonomiczna Na politykę makroekonomiczną składają się instrumenty polityki fiskalnej (podatki i wydatki budżetowe) i pieniężnej (stopy procentowe). W zależności od tego, która teoria jest podstawą prowadzonej polityki, instrumenty te skierowane są albo na stwarzanie producentom korzystniejszych ekonomicznych warunków rozwijania produkcji (teoria neoklasyczna) albo na stymulowanie całkowitego popytu na towary (teoria neokeynesowska). 5

5.1.1. Postulaty ekonomi podażowej (neo)klasycznej: - osłabianie siły związków zawodowych i ich wpływu na zarządzanie przedsiębiorstwami (płacami) i całą gospodarką 5, - bezpośrednie oddziaływanie państwa na zmniejszenie płac: likwidacja zasiłków, świadczeń socjalnych (lub ich zmniejszenie), - obniżenie podatku dochodowego (i innych obciążeń nakładanych na pracę - wysokich ubezpieczeń społecznych), co zmniejszyłoby tzw. klin podatkowy - różnicę między płacą brutto i netto tj. różnicę w postrzeganiu płacy przez pracodawcę i pracobiorcę i spowodowało wzrost zatrudnienia. płaca brutto- pracodawcy płaca netto- pracownika podatek 5.1.2. Postulaty ekonomii popytowej - keynesowskiej bezrobocie sprowadzają się do interwencjonizmu: aktywnej roli państwa w stabilizowaniu gospodarki, wspieraniu koniunktury i wzrostu gospodarczego. Państwo powinno zwiększać popyt poprzez rządowe wydatki inwestycyjne oraz politykę pomocy społecznej. Wg Keynesa proces spadku popytu, produkcji i zatrudnienia jest mechanizmem samonapędzającym się: Spadek popytu Podaż nie znajduje zbytu po cenie akceptowanej przez firmy Tryby kryzysu Spadek dochodu <- Redukcja zatrudnienia <- Ograniczenie produkcji Spadek płac, w którym (neo)klasycy (tłumaczący procesy ekonomiczne za pomocą praw rynku tj. posługujący się klasycznymi krzywymi popytu i podaży) widzieli panaceum na bezrobocie: Spadek płac Zaangażowanie nowych pracowników staje się opłacalne Wzrost zatrudnienia, spadek bezrobocia u keynesistów postrzegany jest jako czynnik zwiększający bezrobocie: Spadek płac Spadek zakupów Spadek popytu Spadek produkcji Spadek zatrudnienia Wg doktryny keynesowskiej o popycie na pracę nie decyduje płaca, lecz wielkość oczekiwanego popytu na produkty firm. Gdy uznają one, że znajdą zbyt na swoje produkty, zwiększą zatrudnienie do poziomu zaspokajającego pokrycie popytu: Oczekiwany popyt na dobra konsumpcyjne i trwałe dobra produkcyjne Decyzja o produkcji Warunki produkcji określają liczbę pracowników niezbędnych do realizacji tej produkcji Poziom zatrudnienia Stąd też bezrobocie Keynesa likwiduje się stymulując popyt całkowity na dobra. Zadanie to należy do państwa (interwencjonizm), powinno ono stosować aktywną politykę fiskalną (budżetową) i monetarną zwiększającą chęci ludzi do konsumpcji i inwestycji, a gdyby nie dało się tego wywołać, rząd sam powinien zwiększyć swoje wydatki, nawet kosztem zwiększania deficytu i długu publicznego. Sam Keynes mawiał, że w sytuacji recesji państwo powinno płacić ludziom za kopanie dołów, a następnie za ich zasypywanie. Odnosił się więc pozytywnie do polityki świadczeń socjalnych zwiększających wielkość dokonywanych zakupów: Wzrost świadczeń socjalnych wzrost siły nabywczej gospodarstw domowych Wzrost popytu na dobra konsumpcyjne Wzrost produkcji dóbr konsumpcyjnych Wzrost zamówień na dobra pośrednie i dobra kapitałowe Wzrost dochodu <- Wzrost zatrudnienia i spadek bezrobocia 5 Nie neguje się tutaj sensu istnienia związków zawodowych jako przeciwwagi dla właścicieli kapitału. Problem sprzecznych interesów pracy i kapitału, jeśli chodzi o płace i sprawiedliwy podział dochodu, rodzi spory już od czasów Ricardo i Marksa. Wypada jednak zauważyć, że: aby w ogóle jakiś dochód podzielić, trzeba go najpierw skutecznie wypracować, wyprodukować. Jest więc wspólnym interesem dobre zarządzanie i wzrost produkcji, a nie da się tego osiągnąć, gdy realizowane będą tylko - często przesadne - związkowe postulaty wzrost płac nieuzasadnione wzrostem wydajności czy większym popytem. 6

Keynesiści zalecają ożywianie gospodarki poprzez konsumpcję i inwestycje: a. prywatne - dzięki tzw. ekspansywnej polityce monetarnej tj. polityce łatwego pieniądza niskiej stopy procentowej - dzięki obniżaniu podatków, co jest jednak - jak twierdzą keynesiści - mniej skuteczne w nakręcaniu koniunktury, bo na wzrost konsumpcji i inwestycji trzeba długo czekać; b. publiczne (ekspansywna polityka budżetowa) - wyższe wydatki państwa finansowane: - w najbardziej odpowiedzialnym (choć mniej skutecznym) wariancie z podatków, - długiem publicznym tj. emisją obligacji (za obecne wydatki rządu zwiększające popyt i podaż zapłacą także podatnicy, tyle że w następnych latach i wraz z odsetkami), - w najmniej odpowiedzialnym wariancie: dodrukiem pieniędzy. Pamiętać trzeba, że w sytuacji wzrostu popytu, przedsiębiorstwa najpierw pozbywają się zapasów, potem zwiększają wykorzystanie mocy produkcyjnych (lepszy rytm pracy, nadgodziny czyli wzrost efektywności pracy) i dopiero potem ewentualnie zatrudniają nowych pracowników. Gdy większemu popytowi towarzyszy inflacja (a najczęściej tak jest), firmy mogą z niej korzystać i tylko podnosić ceny. Keynesiści twierdzą jednak, że dla pełnego zatrudnienia (likwidacji bezrobocia przymusowego) warto tolerować małą inflację jeśli nad nią panujemy i przewidujemy. Problemem w polityce ożywiania gospodarki przez państwo może być wzrost importu: wraz ze wzrostem popytu rośnie też skala zakupów dóbr zagranicznych. Może być to skutkiem pojawiającej się inflacji: wzrost cen dóbr krajowych jest większy niż importowanych. Ale może także powodować inflację: gdy do produkcji dóbr, na które popyt rośnie, potrzebne są drogie zagraniczne surowce, maszyny, technologie. Im większy będzie wzrost importu i inflacji, tym większe straty krajowych producentów (także, jeśli chodzi o rynki zagraniczne), co odbije się na spadku zatrudnienia i dochodów w kraju, przy pogarszającym się bilansie handlu zagranicznego. Negatywny wpływ na zatrudnienie Pogorszenie bilansu handlowego Restrykcyjna polityka handlu zagranicznego Spadek udziałów na rynkach krajowym i zagranicznych Bilans zatrudnienia Wzrost importu Polityka ożywiania gospodarki Utrata konkurencyjności Pozytywny wpływ na zatrudnienie Wzrost podaży produktów wytwarzanych przez firmy krajowe Tendencja do wzrostu cen 5.2. Polityka mikroekonomiczna Obejmuje ona zespół instrumentów mających na celu poprawę funkcjonowania rynku pracy oraz redukcję bezrobocia w określonych grupach siły roboczej. Do jej instrumentów zaliczamy: publiczne programy zatrudnienia (w szczególności programy robót publicznych"), polegające na tworzeniu przez państwo dodatkowych miejsc pracy w dziedzinach nie cieszących się zainteresowaniem sektora prywatnego; subsydiowanie zatrudnienia, polegające na udzielaniu przez państwo bezzwrotnej pomocy finansowej przedsiębiorstwom, które rezygnują z planowanej redukcji zatrudnienia lub tworzą nowe miejsca pracy (taki charakter mają w Polsce prace interwencyjne); pożyczki dla przedsiębiorstw w celu tworzenia nowych miejsc pracy oraz pożyczki dla bezrobotnych w celu podjęcia działalności gospodarczej na własny rachunek, subwencje dla przedsiębiorców zachęcające do szkolenia pracowników a nie zwalniania, programy zachęcające do zatrudniania; szkolenia zawodowe, umożliwiające bezrobotnym zdobywanie i zmianę kwalifikacji, dotacje na przekwalifikowanie, dokształcanie, pomoc dla absolwentów, zmiany w szkolnictwie, które spowodują, że edukacja skieruje się na praktyczne umiejętności, na uczenie młodzieży zdolności radzenia sobie z problemami, na myślenie przyczynowo skutkowe; usługi pośrednictwa pracy świadczone przez biura pracy, dotyczące zwłaszcza gromadzenia i udzielania informacji o wolnych miejscach pracy i bezrobotnych poszukujących pracy. Instrumenty te mają zazwyczaj charakter selektywny, tzn. adresowane są do określonych grup siły roboczej (np. długookresowo bezrobotnych lub młodzieży). Dzięki takiemu charakterowi mają one podstawowe znaczenie dla ograniczania bezrobocia strukturalnego i frykcyjnego. Instrumenty te mogą mieć również pewne znaczenie dla redukcji bezrobocia występującego w warunkach nierównowagi na rynku pracy. 7