Od Redaktora Lista opisowa odmian roślin rolniczych Burak, ziemniak, oleiste i włókniste, pastewne jest dziewiętnastą edycją publikacji, wydawan

Od Redaktora Lista opisowa odmian roślin rolniczych 2018. Burak, ziemniak, oleiste i włókniste, pastewne jest dziewiętnastą edycją publikacji, wydawanej przez Centralny Ośrodek Badania Odmian Roślin Uprawnych (COBORU) od roku 2000, przy czym od roku 2012 jest oferowana jako oddzielna pozycja wydawnicza. Wyniki badań odmian roślin zbożowych, w tym kukurydzy, są publikowane w odrębnej Liście. Listę kierujemy do bardzo szerokiej grupy odbiorców. Głównymi jej adresatami są użytkownicy odmian, przede wszystkim rolnicy i producenci rolni, hodowcy odmian, przedsiębiorstwa i służby nasienne. Zawiera ona także ważne informacje istotne dla przemysłu przetwórczego. Lista może być pomocna dla służb upowszechniania postępu rolniczego, jak również może stanowić materiał informacyjny dla dydaktyki rolniczej. Lista opisowa odmian roślin rolniczych 2018. Burak, ziemniak, oleiste i włókniste, pastewne zawiera liczbowe wyniki badań wartości gospodarczej (WGO) odmian zarejestrowanych oraz opisy odmian wpisanych do Krajowego rejestru w roku 2018. Wyniki pochodzą z doświadczeń prowadzonych w ramach systemu Porejestrowego doświadczalnictwa odmianowego (PDO), a dla odmian nowych także, lub wyłącznie z doświadczeń rejestrowych. Uzupełnieniem treści Listy są materiały ilustrujące graficznie różne, ważne w obrębie gatunków, aspekty ich uprawy. Lista ukazuje się corocznie, po podjęciu decyzji rejestrowych. Wydawca i autorzy są otwarci na wszelkie uwagi i pomysły Czytelników odnośnie treści, jak i formy Listy. Spożytkujemy je przy tworzeniu kolejnej edycji tego wydawnictwa. Słupia Wielka 2018

SPIS TREŚCI WPROWADZENIE (mgr inż. J. Zych)... 7 1. BURAK (mgr inż. W. Janiak, mgr inż. K. Piecuch) Burak cukrowy. 12 2. ZIEMNIAK (dr inż. T. Lenartowicz)... 31 3. OLEISTE (mgr inż. J. Broniarz, mgr J. Paczocha) Rzepak. Wstęp... 61 Rzepak jary... 67 Rzepak ozimy. 72 4. PASTEWNE BOBOWATE GRUBONASIENNE. WSTĘP (mgr inż. A. Osiecka).. 99 Bobik (mgr M. Bińkowski, mgr inż. A. Osiecka)... 103 Groch siewny (mgr M. Binkowski, mgr inż. A. Osiecka, dr inż. E. Stuczyńska)... 109 Łubin wąskolistny (mgr M. Binkowski, mgr inż. A. Osiecka)... 120 Łubin żółty (mgr M. Binkowski, mgr inż. A. Osiecka)... 132 Soja (mgr M. Binkowski, mgr inż. A. Osiecka)... 137 BOBOWATE DROBNONASIENNE. WSTĘP (dr inż. E. Stuczyńska) 146 Koniczyna łąkowa (koniczyna czerwona)... 148 Lucerna siewna. 151 WIECHLINOWATE. WSTĘP (dr inż. E. Stuczyńska). 154 Życica wielokwiatowa westerwoldzka... 157 MIĘDZYPLONY (mgr inż. J. Broniarz). 164 Rzodkiew oleista (międzyplon ścierniskowy)... 157 LISTA ZACHOWUJĄCYCH ODMIANY ORAZ REPREZENTANTÓW ZACHOWUJĄCYCH... 169 s.

Wprowadzenie Odmiana jest uznawana za jeden z głównych czynników warunkujących wzrost produkcji roślinnej we współczesnym rolnictwie. Postęp odmianowy osiągany jest drogą zamierzonych zmian genetycznych, mających warunkować poprawę określonych właściwości rolniczych i użytkowych odmian roślin uprawnych. Najczęściej kojarzony jest ze wzrostem plonowania, ale obejmuje również wiele innych cech stanowiących o wartości gospodarczej odmian (WGO), w tym przede wszystkim jakość plonu, odporność lub tolerancję na różne czynniki biotyczne (choroby, szkodniki) i abiotyczne (niskie i wysokie temperatury, zakwaszenie gleby, niedobór lub nadmiar opadów itp.) ograniczające plonowanie, a także inne specyficzne cechy, decydujące o właściwościach rolniczo-użytkowych odmian. Pożądaną właściwością nowych odmian jest również możliwość szybkiej regeneracji po wystąpieniu stresu. Jest to istotne w obliczu zmieniającego się klimatu i coraz częściej występujących ekstremalnych zjawisk pogodowych. Udoskonalone odmiany powinny przyczynić się w pierwszej kolejności do racjonalizacji (zmniejszenia) poziomu nawożenia mineralnego oraz ograniczenia liczby zabiegów ochrony roślin, by jak najlepiej spełniać oczekiwania integrowanych systemów ochrony i produkcji roślin. Muszą więc lepiej wykorzystywać składniki pokarmowe znajdujące się w glebie oraz cechować się dużą odpornością na najważniejsze choroby, a także niektóre szkodniki. Coraz powszechniejsza staje się świadomość możliwości wykorzystania konkretnych odmian do tworzenia mieszanek międzyodmianowych w obrębie danego gatunku lub mieszanek międzygatunkowych, w celu zwiększenia bioróżnorodności upraw i ograniczania nasilenia niektórych agrofagów. Urzędowe badania wartości gospodarczej odmian przed zarejestrowaniem prowadzone są prawie wyłącznie w sieci stacji (SDOO) i zakładów (ZDOO) doświadczalnych oceny odmian (rys. 1), natomiast doświadczenia realizowane w ramach systemu Porejestrowego doświadczalnictwa odmianowego (PDO) prowadzone są także w innych instytucjach (jednostki hodowli roślin, ośrodki doradztwa rolniczego, instytuty, szkoły rolnicze itp.), co daje rocznie ponad 50 dodatkowych lokalizacji. Wszystkie doświadczenia dla poszczególnych gatunków prowadzone są według jednolitych metodyk, które podlegają bieżącej weryfikacji merytorycznej i w miarę potrzeby są aktualizowane lub tworzone nowe wersje.

8 Rys. 1. Rozmieszczenie stacji i zakładów doświadczalnych oceny odmian Należy podkreślić dużą zależność kształtowania się właściwości odmian od warunków środowiska, w jakich są uprawiane. Prezentowane w Liście wyniki odmian są średnią z wielu środowisk, różniących się warunkami klimatyczno-glebowymi. Oznacza to, że w określonych warunkach (zwłaszcza skrajnie odmiennych) różnice między odmianami mogą znacznie odbiegać od tych podanych w niniejszym opracowaniu. Szczególnie dotyczy to podstawowej cechy, jaką jest plon,

gdyż jest to cecha warunkowana poligenicznie. Doskonałym przykładem tych uwarunkowań są wyniki po zimach z lokalnie dużymi spadkami temperatury powietrza i gleby (np. 2012, 2016) dla niektórych odmian rzepaku ozimego, które w rejonach wymarzania dają wyjątkowo małe plony nasion i w efekcie mniejsze niż zwykle średnie plony dla kraju. Z kolei odmiany o większej zimotrwałości uzyskują w tych sezonach wegetacyjnych, nienotowane w przeszłości, bardzo dobre wyniki plonowania. Prezentowana Lista opisowa odmian roślin rolniczych 2018. Burak, ziemniak, oleiste i włókniste, pastewne obejmuje wszystkie ważne gospodarczo gatunki wymienionych grup roślin, dla których prowadzone są systematyczne badania w ramach PDO. Dla gatunków o mniejszym znaczeniu gospodarczym oraz dla większości gatunków roślin pastewnych (bobowate drobnonasienne, wiechlinowate trawy, inne pastewne) badania w ramach PDO podejmowane są okresowo i publikowane w Liście po zakończeniu cyklu badań. Bieżące, szczegółowe wyniki badań z odmianami roślin pastewnych wieloletnich publikowane są w wydawnictwie Wyniki porejestrowych doświadczeń odmianowych. W obecnej edycji Listy, spośród gatunków roślin pastewnych wieloletnich, zamieszczono wyniki tylko jednej zakończonej serii doświadczeń z życicą wielokwiatową westerwoldzką, a z grupy pastewne inne z rzodkwią oleistą. Ponadto podano charakterystykę pojedynczych nowych odmian koniczyny łąkowej (czerwonej) i lucerny siewnej, a także ogólną informację o tych gatunkach. Lista zawiera komentarz ułatwiający interpretację wyników i poruszający aktualne problemy danego gatunku (formy), a także charakterystyki odmian wpisanych do Krajowego rejestru w roku 2018 oraz liczbową charakterystykę podstawowych cech rolniczych i użytkowych odmian. We wszystkich tabelach kolejność odmian podano alfabetycznie w przyjętych grupach. Pierwsze tabele każdego opracowania zawierają wykaz odmian wpisanych do Krajowego rejestru na dzień 30 kwietnia 2018 roku. W tabelach 1 podano także bardzo ważną informację dla producentów rolnych, tj. o krajowej lub wspólnotowej ochronie prawnej poszczególnych odmian. W Liście zamieszczono wyniki doświadczeń polowych PDO i rejestrowych (dla nowych odmian) z lat 2015-2017 lub 2014-2017. Czteroletni okres prezentowanych wyników jest konsekwencją małego odsetka badanych odmian zarejestrowanych (burak cukrowy) lub sto- 9

10 sunkowo dużej zmienności sezonowej (ziemniak, rośliny bobowate grubonasienne). Informacje dotyczące okresu badań podano we wstępie dla poszczególnych gatunków lub grup gatunków oraz są uwidocznione w tabelach nr 2 każdego opracowania. Uzupełnieniem wyników doświadczeń polowych są oceny innych ważnych cech, określanych w każdym sezonie wegetacyjnym lub tylko w 2-3 letnich urzędowych badaniach przed zarejestrowaniem odmiany, w tym uzyskanych od podmiotów współpracujących z COBORU. Punktem odniesienia dla porównań między odmianami badanymi w różnych seriach doświadczeń są jednolite wzorce odmianowe, wyznaczane na każdy sezon wegetacyjny przez specjalistów centrali COBORU. Wyniki jednej lub kilku cech głównych podawane są dla poszczególnych lat badań, natomiast pozostałe jako średnia wieloletnia. Dla ułatwienia oceny odmian, na pierwszym miejscu w tabelach podano, albo wartości wzorca wieloodmianowego, albo średnią wszystkich badanych odmian z Krajowego rejestru. Zwłaszcza w drugim przypadku łatwo ocenić prezentowane odmiany, gdyż wartości zbliżone do średniej oznaczają przeciętną ocenę danej cechy, niezależnie od rzeczywistych wyników odmianowych. Na przykład, w skali 9 o ocena około 6,0 przy średniej 6 i ocena około 8,0 przy średniej 8 oznacza w obu przypadkach przeciętną (średnią) ocenę dla odmiany dla obu cech. Przygotowując informacje o odmianach w celach marketingowych zaleca się posługiwanie średnią jako najlepszym punktem odniesienia dla opisywanych odmian. Podana w dolnej części tabel informacja oznacza liczbę doświadczeń, z których pochodzą wyniki danej cechy w przyjętym dla danego gatunku wieloleciu. W przypadku, np. odporności na choroby i szkodniki, wyleganie itp. liczba doświadczeń dodatkowo informuje również o powszechności występowania danego zjawiska. W tabelach wynikowych pominięto odmiany niebadane w żadnym roku wspomnianego wielolecia. Brak odmiany w tych zestawieniach najczęściej oznacza nie najlepszą już wartość gospodarczą i/lub małe, względnie malejące, znaczenie na rynku nasiennym. Materiał liczbowy czasami uzupełniany jest graficznie, co daje pogląd na zagadnienia ogólniejsze, związane z określoną rośliną uprawną. Listę zamyka wykaz adresowy zachowujących w przypadku odmian krajowych lub ich reprezentantów dla odmian zagranicznych. W zdecydowanej większości przypadków zachowującymi odmian krajowych są ich hodowcy, czyli właściciele.

Dla cech wyrażonych w skali dziewięciostopniowej, stopień 9 oznacza ocenę najkorzystniejszą, 5 średnią, natomiast 1 najmniej korzystną. Autorami Listy są specjaliści dwóch pracowni Zakładu Badania i Oceny Wartości Gospodarczej Odmian COBORU Pracowni WGO Roślin Okopowych i Kukurydzy oraz Pracowni WGO Roślin Pastewnych, Oleistych i Włóknistych. Przy opracowywaniu Listy korzystano przede wszystkim z wyników własnych badań wartości gospodarczej odmian, uzupełniając je o niektóre cechy morfologiczne (Zakład Badania i Oceny Odrębności, Wyrównania i Trwałości Odmian) oraz dane o ochronie prawnej odmian i ich zachowujących/reprezentantach (Biuro Rejestracji i Ochrony Praw do Odmian). Autorzy Listy wyrażają przekonanie, że będzie ona pomocna w podejmowaniu korzystnych decyzji na różnych szczeblach funkcjonowania odmiany (nasiennictwo, produkcja rolna, przetwórstwo) oraz przybliży najbardziej istotne problemy dotyczące zaprezentowanych gatunków roślin rolniczych. 11

12 BURAK Burak cukrowy Powierzchnia uprawy buraka cukrowego w latach 2010-2015 wynosiła średnio 189 tys. ha, natomiast w ostatnim dwuleciu zwiększyła się, osiągając w 2016 roku 203 tys. ha, a w 2017 roku 232 tys. ha (dane Związku Producentów Cukru w Polsce; ZPC). Znaczne zwiększenie areału uprawy w Polsce związane jest ze zniesieniem od 1 października 2017 roku limitowania produkcji cukru w EU. Nowe regulacje prawne, znoszące kwotowanie, uelastyczniają wielkość produkcji buraków stosownie do potrzeb przemysłu cukrowniczego. Pozytywnym zjawiskiem w dłuższym okresie jest zmniejszenie wahań rocznych plonów z plantacji produkcyjnych, przy ich wyraźnej tendencji wzrostowej, na poziomie znacznie przekraczającym wartości z poprzednich dekad. Szczególnie duże plony (w t z ha) korzeni notowano w latach: 2012 64, 2013 61, 2014 68, 2016 67 i 2017 68. W roku 2015 długi okres dotkliwej posuchy w lecie wpłynął znacznie na obniżenie plonu korzeni. Jednak nawet przy takim przebiegu pogody udało się uzyskać średnio w kraju 55 t korzeni z ha. Plantacje buraka cukrowego obsiewane są w większości nasionami odmian zarejestrowanych w Polsce. Mimo ograniczonego zapotrzebowania na nasiona i importu pewnej ilości nasion odmian ze wspólnotowego katalogu CCA, niezarejestrowanych w naszym kraju, liczba odmian buraka cukrowego w Krajowym rejestrze (KR) jest duża i wykazuje nawet niewielką tendencję wzrostową. W roku 2014 w KR figurowało 90 odmian, w 2015 roku 96, w 2016 103, w 2017 105, w kwietniu 2018 122. Udział w rejestrze odmian pochodzących z krajowej hodowli od roku 2010 utrzymuje się na poziomie 24-33%. Udział ten dla roku 2017 wynosił 24%. Zarejestrowane odmiany pochodzą z dwóch krajowych i siedmiu zagranicznych firm hodowlanonasiennych (tab. 1). W roku 2017 z Krajowego rejestru skreślono 12 odmian, o małym lub malejącym znaczeniu w uprawie. Wśród skreślonych były 3 odmiany krajowe. Podobnie jak w Krajowym rejestrze, także w doświadczeniach rejestrowych liczebnie dominowały odmiany zagraniczne: 2013 75 (85%), 2014 67 (82%), 2015 70 (85%), 2016 68 (85%), 2017 76 (85%), pochodzące z siedmiu firm hodowlanych. W roku 2018, łącznie w dwóch seriach rejestrowych, badane są 84 odmiany, w tym 12 krajowych. Postęp hodowlany nowo rejestrowanych odmian wyraża się polepszeniem ich zdrowotności oraz zwiększeniem zdolności plonotwór-

czych, przy dobrej jakości technologicznej plonu (wysoka zawartość cukru, niska zawartość składników melasotwórczych). Podobnie jak w produkcji, wyniki plonowania w doświadczeniach podlegają wahaniom w latach, przy wzrostowym trendzie w wieloleciu; średnioroczny przyrost plonów korzeni w doświadczeniach PDO w piętnastoleciu 2003-2017 wyniósł 11,6 dt z ha. W tym okresie tylko w roku 2005 średni plon korzeni był mniejszy niż 650 dt z ha, natomiast w sześciu latach przekroczył 800 dt z ha. Plony w produkcji zwiększały się średnio aż o 18 dt z ha rocznie. Poziom plonów w doświadczeniach jest o wiele wyższy niż w produkcji, jednak przyrost plonów średnio w latach jest znacznie mniej wyraźny (rys. 1). Efektem zwiększania plonu korzeni i dobrej jakości przerobowej jest wzrostowa tendencja plonu cukru. W omawianym okresie w doświadczeniach odmianowych trend wzrostowy plonu cukru osiągnął wartość 1,85 dt z ha rocznie, ale jego zawartość w korzeniach zmniejszyła się o 0,05% rocznie (rys. 2). W związku z koniecznością ograniczenia zużycia pestycydów w rolnictwie, w uprawie buraka coraz większego znaczenia nabierają cechy odpornościowe odmian. Tendencje tę potwierdza fakt, że w latach 2011-2018 wszystkim zarejestrowanym odmianom (z wyjątkiem jednej wpisanej w roku 2012) hodowcy przypisują odporność na rizomanię. Z roku na rok zwiększa się liczba odmian badanych przed zarejestrowaniem i rejestrowanych o większej odporności na chwościka buraka, tolerancji na mątwika burakowego i inne patogeny (zgorzel siewek, rizoktonia korzeni). Stopień odporności, zwłaszcza na chwościka buraka, jest jednak różny u poszczególnych odmian. Wykaz i liczbową charakterystykę zarejestrowanych odmian buraka cukrowego podano w tabelach 1-4. Dane zamieszczone w tabelach 2, 3, 4 opracowano na podstawie wyników doświadczeń odmianowych z czterolecia 2014-2017, przy czym wyniki trzech głównych cech użytkowych (plon korzeni, zawartość cukru i plon cukru) oraz wyniki oceny porażenia przez chwościka buraka i oceny wschodów polowych podano z każdego roku badań. Wyniki odmian nowo zarejestrowanych pochodzą z innych serii doświadczeń (rejestrowych), dlatego zostały odpowiednio przetransformowane. Przy waloryzacji cech podanych w charakterystyce opisowej nowo zarejestrowanych odmian, stosowano porównanie z wzorcem zbiorowym składającym się z czterech odmian, które występowały zarówno w doświadczeniach rejestrowych, jak i porejestrowych. Poziom 13

14 średni oznacza zbliżony do wzorca, niezależnie od bezwzględnej wartości liczbowej cechy. Określenia typów użytkowych odmian podane w ich charakterystykach mają znaczenie orientacyjne i ogólnie informują o wartości technologicznej odmian, bez uwzględnienia zawartości składników technologicznie szkodliwych. Oznaczają: typ cukrowy (C) odmiana o zawartości cukru około 0,5% powyżej średniej z wszystkich odmian; typ plenny (P) odmiana o zawartości cukru co najmniej 0,5% niższej od średniej i jednocześnie o dużych plonach korzeni (znaczenie w produkcji odmian typu P jest obecnie ograniczone); typ normalny (N) odmiana pośrednia pod względem cukrowości i plenności. Charakterystyka odmian buraka cukrowego wpisanych do Krajowego rejestru w roku 2018 (wszystkie odmiany są diploidalne, z deklarowaną odpornością na rizomanię) Bryza (d. SV1718) Odmiana typu normalnego (N). Plon korzeni duży, plon cukru dość duży. Jakość technologiczna średnia; zawartość cukru poniżej wzorca, zawartość azotu szkodliwego, potasu i sodu średnia. Odporność na chwościka buraka powyżej średniej. BTS 3865 (d. B6053) Odmiana typu normalnego (N). Plon korzeni bardzo duży, plon cukru duży. Jakość technologiczna średnia; zawartość cukru poniżej wzorca, zawartość azotu szkodliwego i sodu średnia, potasu dość wysoka. Odporność na chwościka buraka średnia. BTS 6430 (d. B6054) Odmiana typu normalnego (N). Plon korzeni i cukru duży. Jakość technologiczna średnia; zawartość cukru na poziomie wzorca, zawartość azotu szkodliwego dość niska, potasu powyżej średniej, sodu średnia.

Odporność na chwościka buraka dość mała. Przy uprawie odmiany w warunkach sprzyjających chwościkowi należy przewidzieć bardziej intensywną ochronę. BTS 9975 (d. B6055) Odmiana typu normalnego (N). Plon korzeni duży, plon cukru dość duży. Jakość technologiczna średnia; zawartość cukru poniżej wzorca, zawartość azotu szkodliwego średnia, potasu powyżej średniej, sodu poniżej średniej. Odporność na chwościka buraka średnia. Dobrava KWS (d. 6K653) Odmiana typu normalnego (N). Plon korzeni i cukru powyżej wzorca. Jakość technologiczna średnia; zawartość cukru powyżej wzorca, zawartość azotu szkodliwego średnia, potasu powyżej średniej, sodu niska. Odporność na chwościka buraka dość mała. Przy uprawie odmiany w warunkach sprzyjających chwościkowi należy przewidzieć bardziej intensywną ochronę. Eliska KWS (d. 6K698) Odmiana typu normalnego (N). Plon korzeni i cukru duży. Jakość technologiczna średnia; zawartość cukru powyżej wzorca, zawartość azotu szkodliwego poniżej średniej, potasu i sodu średnia. Odporność na chwościka buraka powyżej średniej. Tolerancyjna na mątwika burakowego (deklaracja hodowcy). Emu (d. SV1717) Odmiana typu normalnego (N). Plon korzeni powyżej wzorca, plon cukru dość duży. Jakość technologiczna dość dobra; zawartość cukru poniżej wzorca, zawartość azotu szkodliwego poniżej średniej, potasu dość niska, sodu średnia. Odporność na chwościka buraka średnia. 15

16 FD Coach (d. FD16B1044) Odmiana typu normalnego (N). Plon korzeni średni, plon cukru dość duży. Jakość technologiczna średnia; zawartość cukru na poziomie wzorca, zawartość azotu szkodliwego i sodu średnia, potasu poniżej średniej. Odporność na chwościka buraka średnia. Higgs (d. ST12614) Odmiana typu normalnego do normalno-cukrowego (N-NC). Plon korzeni na poziomie wzorca, plon cukru powyżej średniego. Jakość technologiczna średnia; zawartość cukru powyżej wzorca, zawartość azotu szkodliwego, potasu i sodu średnia. Odporność na chwościka buraka średnia. Jagiellon (d. PPW 5615) Odmiana typu normalnego do normalno-plennego (N-NP). Plon korzeni duży, plon cukru powyżej średniego. Jakość technologiczna gorsza od wzorca; zawartość cukru poniżej wzorca, zawartość azotu szkodliwego dość wysoka, potasu średnia, sodu powyżej średniej. Odporność na chwościka buraka średnia. Jagienka (d. KTA1523) Odmiana typu normalnego (N). Plon korzeni średni, plon cukru dość duży. Jakość technologiczna średnia; zawartość cukru na poziomie wzorca, zawartość azotu szkodliwego, potasu i sodu średnia. Odporność na chwościka buraka średnia. Jaromir (d. KTA1524) Odmiana typu normalnego (N). Plon korzeni duży, plon cukru dość duży. Jakość technologiczna średnia; zawartość cukru poniżej wzorca, zawartość azotu szkodliwego, potasu i sodu średnia. Odporność na chwościka buraka duża.

Leandrus (d. ST12610) Odmiana typu normalnego (N). Plon korzeni średni, plon cukru dość duży. Jakość technologiczna dobra; zawartość cukru poniżej wzorca, zawartość azotu szkodliwego, sodu i potasu niska. Odporność na chwościka buraka dość mała. Przy uprawie odmiany w warunkach sprzyjających chwościkowi należy przewidzieć bardziej intensywną ochronę. Pacific (d. MA2205) Odmiana typu normalnego (N). Plon korzeni i cukru powyżej wzorca. Jakość technologiczna średnia; zawartość cukru powyżej wzorca, zawartość azotu szkodliwego i potasu średnia, sodu dość wysoka. Odporność na chwościka buraka średnia. Traper (d. SV1721) Odmiana typu normalnego do normalno-cukrowego (N-NC). Plon korzeni powyżej wzorca, plon cukru dość duży. Jakość technologiczna średnia; zawartość cukru powyżej wzorca, zawartość azotu szkodliwego i sodu średnia, potasu powyżej średniej. Odporność na chwościka buraka dość duża. Tolerancyjna na mątwika burakowego (deklaracja hodowcy). Tur (d. SV1720) Odmiana typu normalnego (N). Plon korzeni i cukru powyżej wzorca. Jakość technologiczna gorsza od wzorca; zawartość cukru poniżej wzorca, zawartość azotu szkodliwego powyżej średniej, potasu średnia, sodu dość wysoka. Odporność na chwościka buraka średnia. Tolerancyjna na mątwika burakowego (deklaracja hodowcy). Vinnare (d. HI1442) Odmiana typu normalnego (N). Plon korzeni powyżej wzorca, plon cukru na poziomie wzorca. Jakość technologiczna gorsza od wzorca; zawartość cukru na poziomie wzorca, zawartość azotu szkodliwego powyżej średniej, potasu średnia, sodu dość wysoka. Odporność na chwościka buraka średnia. 17

18 Rys. 1. Burak cukrowy. Powierzchnia uprawy oraz plon korzeni w produkcji i doświadczeniach PDO COBORU Rys. 2. Burak cukrowy. Plon technologiczny i zawartość cukru w doświadczeniach PDO COBORU

Tabela 1 Burak cukrowy. Wykaz odmian zarejestrowanych Lp. Odmiana Rok wpisania do Krajowego rejestru Zachowujący/ reprezentant (numer adresowy) Ploidalność Odporność na patogeny (deklaracja hodowcy) 1 2 3 4 5 1 Abondamax x/ 2013 57 2n Rh 2 Abrax x/ 2011 748 2n Rh 3 Admiral 2015 253 2n Rh 4 Agent x/ 2009 253 2n Rh 5 Agronom x/ 2011 253 2n Rh 6 Alarm x/ 2013 253 2n Rh 7 Alegra 2012 1152 2n Rh 8 Amazonia 2015 253 2n Rh 9 Ambassador x/ 2011 253 2n Rh 10 Ardan x/ 2009 57 2n Rh 11 Argument x/ 2011 253 2n Rh 12 Basilius 2013 748 2n Rh 13 Belino x/ 2013 57 2n Rh 14 Bernache 2017 57 2n Rh 15 Boryna x/ 2006 481 2n Rh 16 Bravo 2015 1153 2n Rh 17 Bravura 2017 1152 2n Rh 18 Bryza 2018 253 2n Rh 19 BTS 2160 2016 964 2n Rh 20 BTS 275 2015 964 2n Rh 21 BTS 350 2014 964 2n Rh 22 BTS 3865 2018 964 2n Rh 23 BTS 6430 2018 964 2n Rh 24 BTS 710 x/ 2014 964 2n Rh 25 BTS 8840 2016 964 2n Rh 26 BTS 955 2015 964 2n Rh 27 BTS 9975 2018 964 2n Rh 28 Candimax 2017 57 2n Rh 29 Contenta 2015 1152 2n Rh,N 30 Danube x/ 2011 57 2n Rh 31 Denzel 2015 748 2n Rh 32 Desperado x/ 2013 253 2n Rh 33 Diplomat 2017 1153 2n Rh 34 Dobrava KWS 2018 406 2n Rh 35 Doppler 2016 748 2n Rh 36 Dylan x/ 2014 748 2n Rh,N 37 Eliska KWS 2018 406 2n Rh,N 38 Emu 2018 253 2n Rh 19

20 cd. tabeli 1 1 2 3 4 5 39 Exotique 2017 57 2n Rh,N 40 Fala 2016 253 2n Rh 41 Fantazja 2015 36 2n Rh 42 Farmer x/ 2010 253 2n Rh 43 Fauvette x/ 2014 57 2n Rh 44 FD Coach 2018 57 2n Rh 45 FD Taekwondo 2016 57 2n Rh,N 46 Fighter x/ 2012 253 2n Rh 47 Gallant x/ 2013 1153 2n Rh 48 Gardenia KWS x/ 2013 406 2n Rh 49 Gellert 2013 748 2n Rh 50 Graciana KWS 2015 406 2n Rh 51 Hammond 2015 748 2n Rh 52 Higgs 2018 748 2n Rh 53 Hunor x/ 2012 748 2n Rh 54 Huzar x/ 2009 481 2n Rh 55 Igloo 2014 253 2n Rh 56 Jadeit 2016 36 2n Rh 57 Jagger 2015 748 2n Rh 58 Jagiellon 2018 481 2n Rh 59 Jagienka 2018 36 2n Rh 60 Jagusia x/ 2010 36 2n Rh 61 Jampol 2013 36 2n Rh 62 Janka x/ 2011 36 2n Rh 63 Janosik x/ 2009 36 2n Rh 64 Jaromir 2018 36 2n Rh 65 Jasiek x/ 2012 36 2n - 66 Kagu 2016 253 2n Rh 67 Korab x/ 2010 481 3n - 68 Krajan 2016 36 2n Rh 69 Kujavia 2017 36 2n Rh 70 Lancaster 2016 748 2n Rh,N 71 Lavenda KWS x/ 2014 406 2n Rh 72 Leandrus 2018 748 2n Rh 73 Liberata KWS x/ 2014 406 2n Rh 74 Livius 2017 748 2n Rh 75 Maksym 2017 748 2n Rh 76 Manitou 2013 253 2n Rh 77 Marenka KWS 2016 406 2n Rh 78 Marinus 2015 748 2n Rh 79 Marynia 2017 481 2n Rh 80 Mazur 2017 748 2n Rh 81 Melodia 2014 36 2n Rh

cd. tabeli 1 1 2 3 4 5 82 Mélusine 2017 57 2n Rh 83 Mesange 2014 57 2n Rh 84 Milton 2012 1153 2n Rh 85 Narcos x/ 2012 57 2n Rh 86 Niven 2017 748 2n Rh 87 Ozon 2017 253 2n Rh 88 Pacific 2018 1153 2n Rh 89 Panorama KWS 2014 406 2n Rh,N 90 Piast 2014 481 2n Rh 91 Picobella KWS 2015 406 2n Rh 92 Pikador 2013 1153 2n Rh 93 Polanin 2016 481 2n Rh 94 Polmar 2016 1153 2n Rh 95 Polonez x/ 2002 481 2n - 96 Primavera KWS x/ 2013 406 2n Rh 97 Scout x/ 2008 253 2n Rh 98 Silezja 2015 36 2n Rh 99 Silvetta x/ 2010 1152 2n Rh 100 Sinan x/ 2012 748 2n Rh 101 Sobieski 2015 481 2n Rh 102 Sombrero 2017 253 2n Rh 103 Splendor x/ 2010 253 2n Rh 104 Sukcesja KWS 2014 406 2n Rh 105 SY Belana x/ 2011 1152 2n Rh 106 Tadeusz x/ 2011 481 2n Rh 107 Tapir 2014 253 2n Rh 108 Tarim x/ 2012 57 2n Rh 109 Telimena 2013 481 2n Rh 110 Tipi x/ 2014 253 2n Rh,N 111 Toleranza KWS 2015 406 2n Rh,N 112 Traper 2018 253 2n Rh,N 113 Tur 2018 253 2n Rh,N 114 Tuwim x/ 2011 748 2n Rh 115 Vangelis x/ 2014 748 2n Rh 116 Vinnare 2018 1152 2n Rh 117 Vistula x/ 2012 1153 2n Rh 118 Zawisza x/ 2003 481 3n - 119 Zeltic 2016 1153 2n Rh,N Kol. 1: x/ odmiana niebadana w latach 2014-2017; w wykazie nie wymieniono trzech odmian przeznaczonych wyłącznie na eksport do państw trzecich Kol. 4: 2n odmiana diploidalna, 3n odmiana triploidalna Kol. 5: Rh deklarowana przez hodowcę odporność na rizomanię (wirus BNYVV) N deklarowana przez hodowcę tolerancja na mątwika burakowego (Heterodera schachtii) 21

22 Tabela 2 Burak cukrowy. Plon korzeni odmian i zawartość cukru Lp. Odmiana Zawartość cukru Plon korzeni oczy- polarymetryczna szczo- nego % wzorca % 2017 2016 2015 2014 2017 2016 2015 2014 2014- -2017 1 2 3 4 Wzorzec: dt z ha, % 889 884 652 866 17,4 18,4 19,1 18,9 16,5 1 Admiral 104 18,8 16,5 2 Alegra 95 18,1 15,8 3 Amazonia 99 103 103 18,3 18,7 18,9 16,6 4 Basilius 100 18,3 16,0 5 Bernache 100 105 18,4 18,7 16,6 6 Bravo 102 103 18,5 18,4 16,1 7 Bravura 96 97 100 17,8 18,6 19,3 17,1 8 Bryza* 103 104 17,3 18,2 16,6 9 BTS 2160 101 100 107 106 17,4 18,2 19,3 18,9 16,6 10 BTS 275 107 18,4 16,1 11 BTS 350 106 108 18,9 18,8 16,3 12 BTS 3865* 109 107 17,1 18,2 16,2 13 BTS 6430* 105 106 17,3 18,5 16,6 14 BTS 8840 106 107 18,6 18,8 16,3 15 BTS 955 108 18,5 16,0 16 BTS 9975* 103 105 17,2 18,3 16,4 17 Candimax 102 105 112 17,3 18,0 18,6 16,4 18 Contenta 98 104 106 17,5 18,4 18,4 15,8 19 Denzel 98 103 19,1 19,3 16,9 20 Diplomat 103 104 106 17,0 18,0 18,5 16,3 21 Dobrava KWS* 100 103 17,5 18,6 16,7 22 Doppler 101 105 105 17,8 18,9 18,6 16,4 23 Eliska KWS* 105 104 17,5 18,5 16,8 24 Emu* 104 103 17,2 18,2 16,6 25 Exotique 95 97 104 17,8 18,6 19,3 17,1 26 Fala 97 99 103 102 17,5 18,3 19,0 19,0 16,8 27 Fantazja 100 103 19,1 18,7 16,6 28 FD Coach* 102 102 17,3 18,5 16,7

23 cd. tabeli 2 Lp. Odmiana Wzorzec: dt z ha, % Plon korzeni Zawartość cukru polarymetryczna % wzorca % 2017 2016 2015 2014 2017 2016 2015 2014 oczyszczonego 2014- -2017 1 2 3 4 889 884 652 866 17,4 18,4 19,1 18,9 16,5 29 FD Taekwondo 97 106 103 18,2 18,9 19,3 16,7 30 Gellert 96 19,0 16,8 31 Graciana KWS 110 18,3 16,0 32 Hammond 98 100 96 107 17,5 18,5 19,2 19,3 16,9 33 Higgs* 100 100 17,4 18,7 16,8 34 Igloo 106 99 18,7 18,8 16,4 35 Jadeit 99 100 106 105 17,8 18,4 19,1 18,5 16,8 36 Jagger 96 97 100 102 17,9 18,6 19,5 19,3 17,2 37 Jagiellon* 103 105 17,3 17,9 16,2 38 Jagienka* 100 104 17,4 18,5 16,7 39 Jampol 100 18,6 16,2 40 Jaromir* 104 108 17,1 18,0 16,2 41 Kagu 101 104 103 101 17,2 17,7 18,9 19,2 16,6 42 Krajan 95 103 104 103 17,7 18,1 19,2 18,9 16,8 43 Kujavia 98 103 98 17,9 18,8 19,4 17,2 44 Lancaster 107 108 18,2 18,5 15,9 45 Leandrus* 101 106 17,1 18,0 16,5 46 Livius 101 107 18,0 18,6 16,4 47 Maksym 103 109 17,9 18,3 16,2 48 Manitou 98 19,0 16,8 49 Marenka KWS 97 103 103 18,1 18,8 18,9 16,5 50 Marinus 98 101 19,3 19,5 17,1 51 Marynia 104 106 113 17,1 18,0 18,8 16,3 52 Mazur 103 103 107 17,3 18,3 18,9 16,7 53 Melodia 102 18,7 16,3 54 Mélusine 102 103 109 17,3 18,1 18,7 16,5 55 Mesange 97 98 19,1 19,2 16,8 56 Milton 100 18,3 16,0 57 Niven 103 106 17,9 18,7 16,5

24 cd. tabeli 2 Lp. Odmiana Wzorzec: dt z ha, % Plon korzeni Zawartość cukru polarymetryczna % wzorca % 2017 2016 2015 2014 2017 2016 2015 2014 oczyszczonego 2014- -2017 1 2 3 4 889 884 652 866 17,4 18,4 19,1 18,9 16,5 58 Ozon 105 110 17,9 18,4 16,1 59 Pacific* 98 104 17,6 18,3 16,7 60 Panorama KWS 101 102 105 107 17,5 18,2 18,9 18,8 16,6 61 Piast 106 17,9 15,5 62 Picobella KWS 102 18,8 16,6 63 Pikador 96 18,8 16,5 64 Polanin 107 105 108 17,6 19,0 18,1 16,0 65 Polmar 97 104 102 18,5 19,3 19,3 17,0 66 Silezja 99 102 103 18,6 19,2 19,1 16,9 67 Sobieski 104 107 107 17,9 18,8 18,3 16,1 68 Sombrero 103 104 109 17,1 18,3 18,8 16,5 69 Sukcesja KWS 101 102 18,9 18,7 16,2 70 Tapir 105 99 18,4 19,2 16,4 71 Telimena 104 17,9 15,4 72 Toleranza KWS 99 101 105 107 17,7 18,5 19,0 18,9 16,7 73 Traper* 102 103 17,4 18,7 16,7 74 Tur* 102 104 17,1 18,1 16,4 75 Vinnare* 99 103 17,4 18,3 16,6 76 Zeltic 104 109 18,4 18,0 15,7 Liczba doświadczeń 11 9 10 11 11 9 10 11 41 Kol.1: wzorzec: 2017 Fala, Hammond, Marynia, Panorama KWS; 2016 Fala, Hammond, Panorama KWS, Silezja; 2015 Hammond, Mesange, Panorama KWS, Silezja; 2014 Manitou, Mesange, Panorama KWS, Szach; * odmiana wpisana do Krajowego rejestru w roku 2018 (wyniki z serii doświadczeń rejestrowych)

25 Tabela 3 Burak cukrowy. Technologiczny i biologiczny plon cukru odmian Lp. Odmiana Plon technologiczny cukru % wzorca Plon biologiczny cukru 2017 2016 2015 2014 2017 2016 2015 2014 1 2 3 Wzorzec, 139,2 147,9 112,4 147,9 155,1 162,9 124,5 163,0 dt z ha 1 Admiral 103 103 2 Alegra 90 91 3 Amazonia 99 101 104 98 101 103 4 Basilius 96 97 5 Bernache 100 102 100 103 6 Bravo 99 100 99 100 7 Bravura 99 99 102 99 99 101 8 Bryza* 102 103 102 103 9 BTS 2160 101 98 106 105 101 99 107 106 10 BTS 275 103 103 11 BTS 350 103 106 105 107 12 BTS 3865* 105 103 107 105 13 BTS 6430* 103 104 104 105 14 BTS 8840 102 106 103 106 15 BTS 955 103 105 16 BTS 9975* 101 103 101 104 17 Candimax 101 102 109 101 102 109 18 Contenta 91 98 101 93 100 102 19 Denzel 98 106 98 105 20 Diplomat 100 101 102 100 102 102 21 Dobrava KWS* 100 103 100 104 22 Doppler 99 104 103 98 104 103 23 Eliska KWS* 105 103 105 104 24 Emu* 103 102 102 102 25 Exotique 98 98 106 97 98 106 26 Fala 99 99 103 104 98 99 103 102 27 Fantazja 100 102 100 102 28 FD Coach* 101 102 101 102

26 cd. tabeli 3 Lp. Odmiana Plon technologiczny cukru % wzorca Plon biologiczny cukru 2017 2016 2015 2014 2017 2016 2015 2014 1 2 3 Wzorzec, 139,2 147,9 112,4 147,9 155,1 162,9 124,5 163,0 dt z ha 29 FD Taekwondo 96 105 106 96 105 105 30 Gellert 97 97 31 Graciana KWS 105 106 32 Hammond 98 100 97 109 99 100 97 109 33 Higgs* 100 101 101 101 34 Igloo 103 99 103 99 35 Jadeit 102 100 106 102 101 100 106 102 36 Jagger 99 99 103 106 98 98 102 105 37 Jagiellon* 102 100 102 102 38 Jagienka* 100 105 100 105 39 Jampol 98 98 40 Jaromir* 101 104 102 105 41 Kagu 101 100 102 104 100 100 102 103 42 Krajan 97 101 104 104 96 101 104 103 43 Kujavia 102 105 100 101 105 100 44 Lancaster 101 105 102 105 45 Leandrus* 100 103 99 103 46 Livius 99 103 99 103 47 Maksym 100 105 100 105 48 Manitou 98 98 49 Marenka KWS 95 100 103 96 101 103 50 Marinus 99 106 99 105 51 Marynia 101 102 110 102 104 111 52 Mazur 104 102 105 103 102 106 53 Melodia 101 101 54 Mélusine 102 101 106 101 102 107 55 Mesange 97 100 97 100 56 Milton 97 97 57 Niven 101 105 101 104

27 cd. tabeli 3 Lp. Odmiana Plon technologiczny cukru % wzorca Plon biologiczny cukru 2017 2016 2015 2014 2017 2016 2015 2014 1 2 3 Wzorzec, 139,2 147,9 112,4 147,9 155,1 162,9 124,5 163,0 dt z ha 58 Ozon 101 105 101 105 59 Pacific* 99 102 99 103 60 Panorama KWS 102 100 103 106 101 101 104 106 61 Piast 99 100 62 Picobella KWS 101 101 63 Pikador 96 96 64 Polanin 100 103 102 102 104 103 65 Polmar 98 106 105 97 105 105 66 Silezja 100 103 105 100 103 105 67 Sobieski 100 104 102 101 105 103 68 Sombrero 101 103 106 101 103 107 69 Sukcesja KWS 98 99 100 101 70 Tapir 101 100 102 100 71 Telimena 97 98 72 Toleranza KWS 100 101 104 107 100 102 104 107 73 Traper* 101 103 102 104 74 Tur* 100 101 100 102 75 Vinnare* 99 102 99 102 76 Zeltic 99 102 100 103 Liczba doświadczeń 11 9 10 11 11 9 10 11 Kol. 1: objaśnienia jak pod tabelą 2

28 Tabela 4 Burak cukrowy. Cechy technologiczne i rolnicze odmian Lp. Odmiana N K Na Porażenie przez chwościka buraka Polowa zdolność wschodów (PZW) mval/1000g skala 9 o % 2014-2017 2017 2016 2015 2014 2017 2016 2015 2014 1 2 3 4 5 6 Wzorzec 15,0 37,8 2,4 7,7 7,1 8,2 8,0 85 85 86 81 1 Admiral 15,0 37,0 1,9 8,1 84 2 Alegra 17,2 38,9 2,6 8,4 78 3 Amazonia 14,4 36,1 2,1 7,4 8,4 8,3 86 89 88 4 Basilius 16,1 38,1 2,0 8,1 82 5 Bernache 15,5 36,7 2,2 6,9 8,0 89 84 6 Bravo 16,3 38,0 2,4 8,3 8,4 87 88 7 Bravura 13,7 34,4 2,2 7,6 7,2 8,3 85 88 80 8 Bryza* 14,2 36,5 2,2 7,6 7,3 85 84 9 BTS 2160 16,6 39,4 2,7 7,1 6,4 7,5 7,8 81 87 79 83 10 BTS 275 12,6 37,8 2,7 8,3 85 11 BTS 350 16,8 42,0 2,9 8,1 7,8 84 80 12 BTS 3865* 15,7 43,4 2,1 7,6 6,9 80 76 13 BTS 6430* 13,3 40,0 2,5 7,3 6,5 76 75 14 BTS 8840 14,1 38,8 2,6 8,4 8,3 81 87 15 BTS 955 15,7 41,5 2,9 8,0 86 16 BTS 9975* 14,7 40,0 2,0 7,2 6,9 84 78 17 Candimax 14,1 36,7 2,4 7,8 7,1 8,5 86 88 79 18 Contenta 16,1 42,3 3,3 6,7 8,2 8,1 83 83 85 19 Denzel 14,3 36,7 2,1 8,0 8,0 86 82 20 Diplomat 14,3 37,5 2,3 7,5 7,0 8,4 82 86 84 21 Dobrava KWS* 14,7 40,8 1,8 7,0 7,0 81 85 22 Doppler 13,9 33,8 2,7 7,1 8,1 8,0 86 84 86 23 Eliska KWS* 13,7 38,5 2,2 7,9 7,1 81 74 24 Emu* 13,9 34,6 2,1 7,6 7,2 84 78 25 Exotique 15,3 34,7 1,8 7,3 6,7 8,3 81 90 82 26 Fala 14,1 33,4 1,8 7,9 7,3 7,9 8,3 86 85 82 87 27 Fantazja 15,1 38,0 2,2 7,8 7,7 82 86 28 FD Coach* 15,8 35,8 2,1 7,4 7,0 84 85

29 cd. tabeli 4 Lp. Odmiana N K Na Porażenie przez chwościka buraka Polowa zdolność wschodów (PZW) mval/1000g skala 9 o % 2014-2017 2017 2016 2015 2014 2017 2016 2015 2014 1 2 3 4 5 6 Wzorzec 15,0 37,8 2,4 7,7 7,1 8,2 8,0 85 85 86 81 29 FD Taekwondo 16,6 36,1 2,2 6,9 7,9 7,9 86 86 87 30 Gellert 15,6 37,4 2,1 7,9 82 31 Graciana KWS 15,7 39,1 2,3 8,1 85 32 Hammond 14,1 37,4 2,1 7,6 6,9 8,1 8,1 85 84 84 86 33 Higgs* 14,9 38,4 2,1 7,6 6,9 82 81 34 Igloo 15,4 37,8 2,3 8,2 8,0 88 80 35 Jadeit 14,5 35,9 1,9 7,6 7,1 8,0 7,8 83 86 82 88 36 Jagger 13,4 34,8 2,0 7,8 7,3 8,3 8,3 81 88 88 87 37 Jagiellon* 17,0 39,6 2,8 7,6 7,1 85 79 38 Jagienka* 14,6 38,4 2,7 7,2 7,1 74 83 39 Jampol 15,9 40,2 2,9 8,0 79 40 Jaromir* 14,0 39,7 2,7 7,8 7,5 81 78 41 Kagu 14,3 36,0 2,2 7,7 7,0 7,9 8,0 83 84 86 84 42 Krajan 14,3 35,5 2,2 7,4 6,8 8,1 8,0 85 86 83 91 43 Kujavia 14,5 35,8 2,0 7,6 7,1 8,1 81 86 74 44 Lancaster 15,8 38,4 2,5 8,2 7,9 83 90 45 Leandrus* 12,4 34,1 1,7 7,1 6,5 81 85 46 Livius 13,6 34,4 2,9 7,0 8,4 90 80 47 Maksym 13,6 35,7 2,2 6,8 8,0 85 79 48 Manitou 14,5 37,7 2,2 8,1 81 49 Marenka KWS 15,3 36,8 2,8 7,7 8,1 8,4 87 87 85 50 Marinus 14,4 37,1 2,0 8,2 7,9 90 88 51 Marynia 15,9 38,8 2,9 7,4 6,9 8,0 87 88 84 52 Mazur 13,3 34,9 2,7 7,5 7,0 8,3 88 85 76 53 Melodia 16,5 40,4 2,4 7,7 80 54 Mélusine 13,9 35,8 2,2 7,7 7,3 8,4 87 89 80 55 Mesange 14,6 37,1 2,1 8,2 8,1 89 84 56 Milton 16,8 39,0 2,4 8,1 83 57 Niven 12,1 34,1 1,8 6,7 8,0 86 77

30 cd. tabeli 4 Lp. Odmiana N K Na Porażenie przez chwościka buraka Polowa zdolność wschodów (PZW) mval/1000g skala 9 o % 2014-2017 2017 2016 2015 2014 2017 2016 2015 2014 1 2 3 4 5 6 Wzorzec 15,0 37,8 2,4 7,7 7,1 8,2 8,0 85 85 86 81 58 Ozon 13,7 36,7 2,8 7,1 8,2 85 83 59 Pacific* 15,6 36,7 3,3 7,5 6,5 83 82 60 Panorama KWS 13,7 37,5 1,8 7,9 7,0 8,3 8,1 83 87 84 84 61 Piast 18,3 40,7 2,8 7,8 80 62 Picobella KWS 14,0 37,2 2,8 8,2 82 63 Pikador 16,2 37,8 2,1 8,2 84 64 Polanin 17,1 40,4 3,0 7,0 8,3 7,9 88 83 89 65 Polmar 14,1 35,7 2,2 7,1 8,3 8,2 88 83 86 66 Silezja 14,1 35,8 2,0 7,1 8,2 8,1 83 86 87 67 Sobieski 16,6 39,8 2,7 6,9 8,3 7,7 88 88 85 68 Sombrero 14,4 37,6 2,2 7,8 7,2 8,2 87 89 80 69 Sukcesja KWS 16,7 44,3 3,1 8,2 8,0 85 82 70 Tapir 14,3 38,3 2,4 8,4 8,3 88 84 71 Telimena 18,1 41,2 2,7 7,7 79 72 Toleranza KWS 14,4 38,6 1,8 8,0 7,1 8,3 8,3 85 87 84 84 73 Traper* 15,2 41,7 2,6 7,8 7,5 82 79 74 Tur* 16,4 36,8 3,2 7,2 6,8 82 80 75 Vinnare* 16,0 36,8 3,2 7,6 7,0 83 84 76 Zeltic 16,5 39,6 2,9 8,3 8,5 84 85 Liczba doświadczeń 41 41 41 11 10 9 10 11 11 10 11 Kol. 1: objaśnienia jak pod tabelą 2 Kol. 2: N azot -aminowy Kol. 5: chwościk buraka dane z warunków z ochroną chemiczną Kol. 6: ocena około 3 tygodnie po terminie pierwszych wschodów

ZIEMNIAK W roku 2017 ziemniak był uprawiany w Polsce na powierzchni 329 tys. ha (wg GUS). Dane nie uwzględniają areału uprawy ziemniaków w ogrodach przydomowych. W porównaniu do roku 2016 nastąpiło niewielkie zwiększenie obszaru uprawy. Szacunkowy plon w produkcji krajowej wyniósł 289 dt z ha i był niższy o 5 dt z ha w porównaniu do roku 2016. Powierzchnia produkcji nasiennej ziemniaka w roku 2017 zwiększyła się w porównaniu do roku poprzedniego o 85 ha (5,5%). Według danych Głównego Inspektoratu Państwowej Inspekcji Ochrony Roślin i Nasiennictwa (PIORiN) powierzchnia plantacji nasiennych zakwalifikowanych polowo wyniosła ogółem 5961 ha (rys. 1), a ocenie poddane były 204 odmiany. Warto zaznaczyć, że 39,2% tej powierzchni zajmowały odmiany niewpisane do Krajowego rejestru (KR), pochodzące ze Wspólnotowego katalogu odmian roślin rolniczych (CCA). 31 Rys. 1. Powierzchnia plantacji nasiennych ziemniaka zakwalifikowanych polowo w latach 2008-2017 Reprodukcja materiału sadzeniakowego dla 79,8% odmian wpisanych do KR nie przekroczyła 1% areału nasiennego. Tak mały udział plantacji nasiennych w ogólnej powierzchni uprawy ziemniaka wyklucza możliwość wymiany sadzeniaków przynajmniej co 4 lata, co jest podstawowym warunkiem zwiększenia plonów w produkcji. Brak właściwego poziomu produkcji nasiennej powoduje, że postęp

32 hodowlany w plenności i jakości reprezentowany przez nowe odmiany jest prawie zupełnie niewykorzystany. W efekcie złej sytuacji na rynku nasiennym, plony w produkcji są o ponad połowę mniejsze niż uzyskiwane w doświadczeniach odmianowych COBORU, w których używane są sadzeniaki kwalifikowane (rys. 2). Rys. 2. Powierzchnia uprawy ziemniaka oraz plony w produkcji krajowej i doświadczeniach COBORU w latach 2008-2017 W roku 2017, na wniosek zachowujących, z KR skreślono cztery odmian (Bogatka, Gracja, Stasia oraz Oman), natomiast dla dwóch odmian (Anabelle oraz Cecile) wygasł okres wpisu. Ponadto przedłużono wpis w KR na kolejny okres 10 lat dla czterech odmian: Aruba, Finezja, Kuras oraz Zuzanna. W pierwszych czterech miesiącach 2018 roku nie skreślono żadnej odmiany, natomiast do Krajowego rejestru wpisano trzy nowe odmiany ziemniaka.

Według stanu na 30 kwietnia 2018 Krajowy rejestr liczył 100 odmian, a jego strukturę przedstawia poniższe zestawienie: Grupa wczesności Zagraniczne Typ bardzo wczesnwczesne późne średnio- średnio- Krajowe użytkowy późne wczesne liczba odmian w KR jadalne 13 18 28 3-37 25 - przetwórstwo* 1 5 6 1-1 12 skrobiowe - 1 12 3 9 23 2 razem liczba 14 24 46 7 9 61 39 % 14 24 46 7 9 61 39 * - odmiany jadalne przeznaczone głównie do przetwórstwa na frytki lub czipsy Informacje i wyniki zawarte w Liście dotyczą stanu prawnego odmian, ich produkcji nasiennej, plenności i struktury plonu, właściwości konsumpcyjnych, przydatności do przetwórstwa spożywczego oraz odporności na najważniejsze choroby i szkodniki. W tabelach zamieszczono wyniki zarejestrowanych odmian, które w ostatnim czteroleciu (2014-2017) uczestniczyły w badaniach co najmniej jeden rok (tab. 2-4). Wyniki głównych cech użytkowych odmian podano z poszczególnych lat, a pozostałe cechy w formie odpowiednio uśrednionej. Ze względu na różny okres badań omawianych odmian oraz udział w różnych rodzajach doświadczeń (rejestrowych i porejestrowych) wyniki zostały odpowiednio przetransformowane. Właściwości konsumpcyjne odmian określane są na podstawie testów, przeprowadzanych w pięciu stacjach i zakładach doświadczalnych oceny odmian (SDOO i ZDOO) przez co najmniej trzyosobowe zespoły. Od roku 2014 nie przeprowadza się oceny konsumpcyjnej odmian skrobiowych. Ocena przydatności odmian do produkcji frytek i czipsów określana jest w laboratorium SDOO w Karzniczce, a cukry redukujące oznacza LCh-T w SDOO Słupi Wielkiej w próbach pobranych z trzech doświadczeń. W LCh-T w Słupi Wielkiej określana jest również zawartość glikoalkaliodów. Powyższe właściwości i analizy wykonuje się tylko w czasie trwania 2-3 letnich badań rejestrowych. Wyniki cech jakościowych odnosi się do odmian wzorcowych, najczęściej dwóch dla grupy wczesności. Niektóre cechy morfologiczne podano na podstawie badań OWT. 33

34 Oceny odporności na mątwika ziemniaczanego i podstawowe choroby oraz właściwości odmian dokonano zarówno w oparciu o badania własne, jak i innych jednostek w ramach badań statutowych lub na zlecenie COBORU: mątwik ziemniaczany na podstawie badań laboratorium IHAR- PIB Radzików lub O/Bydgoszcz (dla odmian zagranicznych na podstawie badań laboratorium kraju pochodzenia); rak ziemniaka na podstawie badań laboratorium IHAR-PIB Radzików lub O/Bydgoszcz; zaraza ziemniaka na podstawie dwuletnich doświadczeń specjalnych, przeprowadzonych obecnie w 8 w punktach doświadczalnych COBORU; czarna nóżka, parch ziemniaka od 2005 roku nie prowadzi się oceny odporności; wyniki zamieszczone w opracowaniu (tab. 5) pochodzą z doświadczeń rejestrowych sprzed tego okresu wirusy na podstawie badań zleconych, wykonanych przez IHAR-PIB O/Młochów (od 2005 roku nie prowadzi się laboratoryjnej oceny odporności na wirusa M, a od roku 2014 na wirusa liściozwoju); stopień wrażliwości odmian na metrybuzynę stosowaną po wschodach ziemniaka na podstawie badań Pracowni Ochrony Ziemniaka ZNiOZ IHAR-PIB O/Bonin; informacje dotyczące właściwości przechowalniczych odmian na podstawie badań Zakładu Przechowalnictwa i Przetwórstwa Ziemniaka IHAR-PIB O/Jadwisin.

35 Charakterystyka odmian ziemniaka wpisanych do Krajowego rejestru w roku 2018 Ismena (d. ZAH 23215) Odmiana jadalna wczesna, w typie konsumpcyjnym sałatkowym do ogólnoużytkowego, o dość dobrym smaku. Bulwy duże, okrągłoowalne, o regularnym kształcie, oczka bardzo płytkie, skórka żółta, miąższ jasnożółty. Plenność średnia, duży udział frakcji handlowej w plonie ogólnym. Odporność na wirusa Y duża, na zarazę ziemniaka dość mała. Odmiana odporna na mątwika ziemniaczanego Ro1, odporna na patotyp 1(D1) raka ziemniaka. Gardena (d. ZAH 23515) Odmiana jadalna średniowczesna, w typie konsumpcyjnym ogólnoużytkowym do lekko mączystego, o przeciętnym smaku. Bulwy dość duże, owalne, regularność kształtu poniżej przeciętnej, oczka bardzo płytkie, skórka żółta, miąższ żółty. Plenność słaba, udział frakcji handlowej w plonie ogólnym około 80%. Odporność na wirusa Y dość duża. Podstawowym walorem tej odmiany jest duża do bardzo dużej odporność na zarazę ziemniaka. Odmiana odporna na mątwika ziemniaczanego Ro1, odporna na patoytp 1(D1) raka ziemniaka. Irmina (d. ZAH 23415) Odmiana jadalna średniowczesna, w typie konsumpcyjnym ogólnoużytkowym do lekko mączystego, o przeciętnym smaku. Bulwy duże, okrągłoowalne, o regularnym kształcie, oczka bardzo płytkie, skórka żółta, miąższ żółty. Plenność średnia, dość duży udział frakcji handlowej w plonie ogólnym. Odporność na wirusa Y dość duża, na zarazę ziemniaka dość mała. Odmiana odporna na mątwika ziemniaczanego Ro1.

36 Tabela 1 Ziemniak. Wykaz odmian zarejestrowanych Lp. Odmiany Rok Zachowu- wpisania jący/repre- zentant do Krajowego (numer rejestru adresowy) Powierzchnia plantacji nasiennych zakwalifikowanych polowo (wg PIORiN) 2017 2016 2015 2014 % ha 1 2 3 4 5 - jadalne bardzo wczesne 1 Berber x/ 2006 652 2 * Denar 1999 617 3,2 191,5 182,6 190,5 242,5 3 Fresco x/ 1997 845 0,6 34,2 45,2 51,4 48,0 4 * Impala 2003 845 0,5 29,5 30,6 33,3 29,3 5 * Impresja 2015 617 6 * Ingrid x/ 2009 652 10,0 10,9 7 Irys x/ 1975 308 0,1 6,5 5,0 5,5 6,0 8 * Justa 2006 617 1,0 1,9 10,5 9 * Lord 1999 617 2,6 156,1 174,1 174,9 211,2 10 * Miłek 2006 617 0,1 4,5 12,5 20,9 27,7 11 Riviera 2015 845 1,3 78,6 81,6 64,1 46,1 12 * Tacja 2016 617 13 * Tonacja 2016 308 0,0 1,3 0,1 14 * Viviana 2010 749 0,1 6,6 6,1 12,3 9,0 - jadalne wczesne 15 * Altesse 2009 308 0,1 8,1 4,1 4,1 4,7 16 * Amora x/ 2004 598 0,1 4,0 17 * Aruba 2007 617 0,1 3,0 1,3 6,9 1,4 18 * Augusta x/ 2003 749 0,0 1,0 2,9 3,3 4,8 19 * Bellarosa 2006 749 1,9 114,3 87,3 72,9 104,2 20 Bila x/ 1994 617 0,1 4,9 1,5 3,5 11,0 21 * Bohun 2014 617 0,0 2,6 22 * Carrera x/ 2006 652 0,3 20,2 22,8 31,4 38,8 23 * Etola x/ 2009 617 2,8 0,5 24 * Gwiazda 2011 617 0,7 42,9 54,6 45,8 22,8 25 * Ignacy 2012 308 0,6 36,7 43,9 24,1 11,0

37 cd. tabeli 1 1 2 3 4 5 - cd. jadalne wczesne 26 * Innovator x/ 2002 652 10,4 617,5 534,5 547,0 475,4 27 Ismena 2018 617 28 * Lady Claire x/ 2001 239 2,3 137,0 158,7 96,5 79,7 29 Lady Rosetta 2016 1028 3,0 178,0 176,4 180,9 173,0 30 Latona x/ 1997 652 31 * Lawenda 2016 617 0,3 32 * Madeleine 2016 845 0,5 31,4 35,7 35,5 27,3 33 * Magnolia 2015 308 0,1 4,1 0,6 0,1 34 * Michalina 2010 617 0,2 12,7 12,0 20,4 29,3 35 * Owacja 2006 308 0,3 19,5 28,4 34,0 82,1 36 Stokrotka 2017 308 0,0 0,0 37 * Vineta 1999 749 6,5 385,2 444,1 437,4 501,4 38 * Aldona 2016 617 39 Almera x/ 2008 845 - jadalne średniowczesne 40 * Ametyst 2009 308 0,0 2,0 1,5 4,5 5,2 41 Asterix x/ 2002 652 0,2 13,0 12,8 18,7 14,3 42 Bojar 2017 617 43 * Cekin 2004 308 0,1 6,3 7,7 16,4 15,7 44 * Dali x/ 2006 652 5,4 4,9 7,0 45 * Ditta x/ 2000 845 0,1 5,2 5,7 7,2 6,2 46 * Etiuda x/ 2011 617 0,0 1,9 1,0 2,8 0,7 47 * Finezja 2007 617 0,1 5,4 2,4 7,8 9,0 48 * Folva x/ 2003 891 49 Gardena 2018 617 50 * Gawin 2010 308 0,0 2,0 2,0 5,0 18,6 51 * Honorata 2012 749 3,0 4,7 2,8 52 Irga x/ 1987 308 1,0 57,8 65,8 72,3 79,8 53 Irmina 2018 617 54 * Jurata x/ 2011 749 1,0 1,9 2,5 55 * Jurek 2012 617 0,2 12,1 6,3 0,9 56 * Laskara 2013 308 0,2 10,7 5,4 3,0 0,5 57 * Lech 2016 617 0,4

38 cd. tabeli 1 1 2 3 4 5 - cd. jadalne średniowczesne 58 * Malaga 2013 617 0,1 5,7 7,1 11,2 5,7 59 * Manitou 2016 845 2,5 2,3 60 * Mazur 2014 308 0,1 8,0 4,7 0,4 0,1 61 * Oberon 2012 617 0,1 3,6 5,1 6,9 4,8 62 * Orchestra 2009 239 0,4 24,1 25,0 11,0 5,1 63 * Otolia x/ 2014 749 0,0 0,5 0,5 0,1 64 * Sagitta x/ 2009 652 0,2 12,1 26,1 25,4 23,6 65 Sante x/ 1997 845 7,0 8,8 6,6 66 * Satina 2000 739 1,0 60,9 66,9 94,7 117,1 67 * Tajfun 2004 308 2,2 131,9 156,5 172,9 188,7 68 * Victoria x/ 2002 652 11,6 14,8 69 * VR 808 x/ 2012 406 1,5 86,9 87,5 91,4 63,0 - jadalne średniopóźne 70 Bryza x/ 1976 308 0,2 10,6 10,2 16,2 15,8 71 * Eurostar x/ 2013 406 72 * Fianna x/ 2000 845 73 * Jelly 2005 749 1,2 72,1 68,0 72,3 104,8 74 * Mondeo 2013 406 0,5 3,0 75 * Syrena 2002 308 0,6 1,1 1,2 - skrobiowe wczesne 76 * Cedron 1997 617 0,1 3,2 6,9 9,6 11,2 - skrobiowe średniowczesne 77 * Boryna 2012 308 1,1 68,2 34,2 7,1 2,0 78 * Glada 1994 308 1,2 72,6 125,9 98,9 59,8 79 Harpun 1993 308 0,6 37,8 75,7 53,1 30,1 80 * Jubilat 2011 308 1,6 93,7 96,8 63,9 16,5 81 * Kaszub 2012 308 0,6 36,5 36,0 13,7 2,0 82 * Kuba x/ 1999 617 1,0 58,7 57,6 112,9 89,2 83 * Mieszko 2015 308 0,1 5,4 0,4 3,1

39 cd. tabeli 1 1 2 3 4 5 - cd. skrobiowe średniowczesne 84 * Pasat 2002 308 0,3 15,6 9,3 38,7 45,2 85 * Rumpel 2000 308 0,2 13,9 13,0 3,0 2,6 86 * Szyper 2014 308 0,2 9,3 14,2 2,8 0,7 87 * Widawa 2015 617 0,0 1,2 1,4 88 * Zuzanna 2007 749 1,9 113,5 145,2 94,5 46,1 - skrobiowe średniopóźne 89 * Amarant 2016 308 0,2 10,8 1,0 90 Ikar x/ 1996 308 0,3 18,4 17,0 10,9 22,2 91 * Pasja Pomorska 2000 308 0,1 7,6 6,6 4,0 16,4 - skrobiowe późne 92 Bzura x/ 1986 617 0,1 5,6 93 * Gandawa x/ 2004 617 0,0 1,0 9,5 19,1 12,2 94 * Hinga 1996 308 1,0 58,4 65,1 70,4 49,8 95 * Inwestor 2005 308 0,2 9,1 19,2 57,7 79,9 96 * Jasia x/ 1999 617 0,6 37,2 87,2 77,6 41,5 97 * Kuras 2007 845 1,5 87,1 56,7 45,0 39,3 98 * Pokusa 2006 308 0,1 4,1 17,3 10,4 1,8 99 * Rudawa x/ 2002 617 0,7 41,1 21,2 48,0 37,8 100 * Skawa x/ 2000 617 3,20 188,4 160,7 93,2 39,2 Powierzchnia zakwalifikowanych plantacji nasiennych (ha) 5960,8 5876,6 5567,1 5243,3 Kol. 1: * - odmiana chroniona krajowym lub wspólnotowym wyłącznym prawem hodowcy; x/ - odmiana niebadana w latach 2014-2017

40 Tabela 2 Ziemniak odmiany jadalne bardzo wczesne. Plon ogólny 40 dni od wschodów Plon ogólny Lp. Odmiana 2017 2016 2015 2014 % wzorca 1 2 Wzorzec, dt z ha 207 234 227 210 1 Denar 102 97 93 101 2 Impala 85 105 95 100 3 Impresja 98 4 Justa 92 5 Lord 99 94 103 107 6 Miłek 102 81 100 105 7 Riviera 109 112 101 109 8 Tacja 94 103 9 Tonacja * * 10 Viviana 103 95 95 107 Kol. 1: wzorzec średnia z wszystkich odmian badanych w danym roku w doświadczeniach porejestrowych Kol. 2: * " w latach 2014 i 2015 odmiana badana w grupie wczesnej

41 Tabela 3 Ziemniak odmiany jadalne. Plon, frakcja handlowa i zawartość skrobi w bulwach Lp. Odmiany Plon ogólny Plon handlowy Frakcja handlowa 2017 2016 2015 2014 2017 2016 2015 2014 % wzorca % 1 2 3 4 5 bardzo wczesne Zawartość skrobi Wzorzec, dt z ha 475 527 411 485 448 499 388 461 1 Denar 107 110 105 111 107 111 104 109 95 11,8 2 Impala 103 111 102 106 101 110 102 104 94 11,5 3 Impresja 108 108 91 10,1 4 Justa 86 86 95 13,0 5 Lord 108 108 111 112 108 109 111 114 95 12,0 6 Miłek 91 86 94 95 90 83 92 93 93 14,1 7 Riviera 90 89 92 91 90 89 92 92 95 11,2 8 Tacja 92 96 90 94 93 11,9 9 Tonacja 97 103 98 104 96 11,4 10 Viviana 93 90 88 97 94 90 88 97 94 12,0 wczesne Wzorzec, dt z ha 512 536 421 498 484 509 396 469 11 Altesse 86 101 106 93 85 98 104 91 93 13,0 12 Aruba 89 96 87 96 94 15,5 13 Bellarosa 93 96 91 87 95 98 94 84 96 12,5 14 Bohun 116 112 92 12,8 15 Gwiazda 103 105 106 105 103 105 108 107 95 12,5 16 Ignacy 107 116 114 114 106 117 115 115 95 12,5

42 cd. tabeli 3 1 2 3 4 5 cd. wczesne 17 Ismena 98 98 97 98 93 13,0 18 Lady Rosetta 82 88 81 87 93 17,4 19 Lawenda 103 108 103 104 92 13,2 20 Madeleine 100 101 117 98 101 102 118 100 95 12,0 21 Magnolia 96 97 97 99 96 16,1 22 Michalina 111 108 112 110 112 109 113 112 96 12,7 23 Owacja 105 93 101 101 105 93 100 102 94 13,6 24 Stokrotka 92 98 92 99 95 13,8 25 Vineta 95 95 102 99 97 96 103 98 95 13,0 średniowczesne Wzorzec, dt z ha 574 561 433 521 536 526 404 484 26 Aldona 109 109 108 111 93 12,2 27 Ametyst 127 123 93 14,4 28 Bojar 108 105 110 105 95 13,9 29 Cekin 95 101 95 103 95 15,2 30 Finezja 99 99 101 94 97 97 101 93 94 16,1 31 Gardena 81 86 78 82 90 13,6 32 Gawin 104 94 103 92 94 16,8 33 Honorata 84 94 88 84 97 88 96 16,3 34 Irmina 100 103 98 103 94 12,7 35 Jurek 109 105 110 105 95 13,4 36 Laskara 99 106 104 100 106 104 95 16,2

43 cd. tabeli 3 1 2 3 4 5 cd. średniowczesne 37 Lech 105 96 96 101 93 93 89 14,1 38 Malaga 92 86 96 88 84 94 92 12,5 39 Manitou 103 96 104 98 94 12,5 40 Mazur 105 104 108 105 96 15,3 41 Oberon 110 104 93 93 106 98 89 92 92 13,5 42 Orchestra 85 85 85 85 94 11,3 43 Satina 97 105 106 105 99 108 107 108 96 13,6 44 Tajfun 102 101 112 106 103 103 114 109 96 16,6 średniopóźne 45 Wzorzec, dt z ha 574 570 432 528 536 541 410 499 46 Jelly 102 96 90 97 105 97 91 97 96 14,1 47 Mondeo 104 107 109 105 108 111 96 14,4 48 Syrena 100 103 97 98 101 94 93 14,3 Kol. 1: wzorzec średnia z wszystkich odmian badanych w danym roku w określonej grupie wczesności w doświadczeniach porejestrowych

44 Tabela 4 Ziemniak odmiany skrobiowe. Plon bulw, plon skrobi, zawartość skrobi Plon ogólny bulw Plon skrobi Zawartość skrobi Lp. Odmiany 2017 2016 2015 2014 2017 2016 2015 2014 2017 2016 2015 2014 % wzorca % 1 2 3 4 wczesne i średniowczesne Wzorzec, dt z ha 457 89,0 19,6 1 Cedron* 81 78 18,9 2 Boryna 103 96 101 110 100 102 20,8 22,2 20,9 3 Glada 102 100 103 94 95 97 17,9 19,4 18,1 4 Harpun 99 97 101 96 95 92 99 96 18,8 20,2 20,1 19,0 5 Jubilat 107 106 93 109 108 109 97 114 19,7 21,8 21,3 20,1 6 Kaszub 88 88 99 93 96 95 105 104 21,6 22,8 21,6 21,4 7 Mieszko 95 102 102 95 103 101 19,5 20,8 19,1 8 Pasat 114 112 105 112 108 101 19,2 20,4 18,6 9 Rumpel 99 93 19,3 10 Szyper 100 92 101 89 19,8 20,8 11 Widawa 95 101 18,7 12 Zuzanna 113 110 105 92 111 107 106 89 19,2 20,8 20,6 18,5 średniopóźne i późne Wzorzec, dt z ha 490 504 363 460 99,3 107,5 72,4 86,7 20,3 21,4 20,0 18,8 13 Amarant** 87 96 102 84 97 108 19,6 20,3 19,9 14 Hinga 91 91 98 98 99 95 106 112 22,2 22,4 21,5 21,2 15 Inwestor 104 101 91 87 104 103 93 90 20,3 21,7 20,3 19,3 16 Kuras 115 107 115 109 110 105 110 106 19,4 20,9 19,1 18,3 17 Pasja Pomorska** 103 101 96 95 103 97 92 90 20,2 20,6 19,1 18,4 18 Pokusa 115 109 17,8 Kol. 1: wzorzec średnia z wszystkich odmian badanych w danym roku w grupie wczesności w doświadczeniach porejestrowych; * - odmiana wczesna, ** - odmiana średniopóźna,

45 Tabela 5 Ziemniak. Odporność na podstawowe choroby oraz inne właściwości odmian Lp. Odmiany Y Wirusy Zaraza liścio- ziemniaka M zwoju (liście) Czarna nóżka Parch zwykły Porażenie chorobami przechowalniczymi Przechowywalność Okres spoczynku bulw skala 9-stopniowa 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Wrażliwość na metrybuzynę - jadalne bardzo wczesne 1 Berber 3-4 5-6 3 1 św 2 Denar 7 7 4-5 3 5 7,7 6 7 2 św 3 Fresco 5 5 4 3 5 1 bw 4 Impala 4 6 2 2 6 7,9 1 5 Impresja 3-4 2 6 Ingrid 3-4 5-6 2 7,1 7* 9 św 7 Irys 5-6 4 3-4 3 2 6 6 6 pw 8 Justa 5-6 5-6 3 7,7 5 5 3 św 9 Lord 7 7 4 3 6 7,7 6 8 2 mw 10 Miłek 7 5-6 2 8,3 7 9 1 św 11 Riviera 8 2 9 9 12 Tacja 8 3 13 Tonacja 8 3 14 Viviana 5-6 5-6 2 7,5 7* 9 8* bw - jadalne wczesne 15 Altesse 3-4 3-4 3 7,3 7 9 8 mw 16 Amora 4 6-7 3 3 5,5 17 Aruba 8 5-6 4 8,1 7 8 7 św 18 Augusta 5 8 3 3 6 7 9 św 19 Bellarosa 5-6 8 2 8,1 6 9 9 mw

46 cd. tabeli 5 1 2 3 4 5 6 7 8 9 20 Bila 7 6 4 3 5,5 8,1 7 8 1 św 21 Bohun 3-4 5-6 3 9 9 pw 22 Carrera 3-4 3-4 3 6* 8* 9* św 23 Etola 5-6 5-6 4 7,4 7* 9* 8* mw 24 Gwiazda 7 7 3 8,1 7* 7* 7* św 25 Ignacy 7 7 3 8,0 św 26 Innovator 4 5-6 3 3 5,5 6 9 1 pw 27 Ismena 8 3,5 28 Lady Claire 4 4 2 2 5 7* 8* św 29 Lady Rosetta 3-4 3 5 30 Latona 5 6 4 3 6 1 31 Lawenda 8 4 św 32 Madeleine 8 2,5 9* mw 33 Magnolia 8 4,5 9 9 9 mw 34 Michalina 7 3-4 3 7,6 6* 8* 1* św 35 Owacja 9 7 4 8,0 7 9 7 św 36 Stokrotka 7 2,5 37 Vineta 7 8 4 2 6 8,1 7 9 3 pw - jadalne średniowczesne 38 Aldona 8 5 nw 39 Almera 3-4 3-4 3 7,8 7* 8 9 św 40 Ametyst 9 5-6 8Rm 6 7,8 4* 3 6* mw 41 Asterix 5 3-4 2-3 3,5 7 8,0 8 8 4 św 42 Bojar 8 4,5 43 Cekin 5 5-6 3 4 7 7,8 7 9 9 pw

47 cd. tabeli 5 1 2 3 4 5 6 7 8 9 44 Dali 5-6 5-6 3 9 mw 45 Ditta 5-6 7 4 3 6 6 9 9 św 46 Etiuda 8 5-6 4 7,7 7* 6 mw 47 Finezja 9 7 8Rm 4,5 7,8 7 8 9* 48 Folva 4-5 5-6 3 3,5 7 mw 49 Gardena 7 7 50 Gawin 7 7 3 7,8 8 9* św 51 Honorata 5-6 5-6 3 7,4 6* 9 św 52 Irga 7 8 5 2 5,5 3 2 8 pw 53 Irmina 8 3,5 54 Jurata 8 5-6 3 8 55 Jurek 8 5-6 4,5 7,8 8* 8 św 56 Laskara 5-6 5-6 4,5 7 9 9 mw 57 Lech 8 5 św 58 Malaga 8 7 3,5 9 9 6 św 59 Manitou 3-4 4 9* mw 60 Mazur 7 7 3 mw 61 Oberon 8 5-6 3,5 8,2 8* 8 św - cd. jadalne średniowczesne 62 Orchestra 8 3-4 2 7,7 mw 63 Otolia 7 7 4,5 mw 64 Sagitta 8 3-4 4 7,9 5* 7 św 65 Sante 9 6 3 4 6 2 pw 66 Satina 5 7 4 3 6 8,2 7 8 7 nw 67 Tajfun 7 7 2-3 5 7 7,9 6 8 9 św

48 cd. tabeli 5 1 2 3 4 5 6 7 8 9 68 Victoria 4 5-6 4 3 6 7,3 6 8 9 69 VR 808 3-4 3-4 3 8,1 6* 9 św - jadalne średniopóźne 70 Bryza 5 7 5 4 3 4 2 5 mw 71 Eurostar 3-4 5-6 4 8 9 pw 72 Fianna 5 7 5 5 5 7,5 6 8 św 73 Jelly 5 5 5 7,9 4 2 9 św 74 Mondeo 3-4 3-4 4 6 9 św 75 Syrena 8 5 3 5 5,5 7,6 5 5 8 mw - skrobiowe wczesne 76 Cedron 6-7 6-7 3 3 5 5 - skrobiowe średniowczesne 77 Boryna 7 7 5,5 8,3 9* 7 św 78 Glada 7 5-6 3 5 7 8,0 8 7 1 św 79 Harpun 7 7 5 4 5 4 3 4 80 Jubilat 7 5-6 5 8,2 9* 9* 9* św 81 Kaszub 7 7 5 7,9 8* 6 św 82 Kuba 9 6-7 5 5 6 7,9 6 7 8 mw 83 Mieszko 8 6 7 9 4 św 84 Pasat 9 5 4 5 6,5 7,7 2 1 4 bw 85 Rumpel 9 6-7 3-4 5 6 8,2 2 1 8 św 86 Szyper 8 5-6 5 św 87 Widawa 8 6 9 9 5 88 Zuzanna 9 5-6 3 8,4 6 7 9 nw

49 cd. tabeli 5 1 2 3 4 5 6 7 8 9 - skrobiowe średniopóźne 89 Amarant 8 6,5 90 Ikar 7 5-6 3-4 5,5 5,5 7,9 2 1 4 mw 91 Pasja Pomorska 8 7 2 5 5 8,2 2 1 1 św - skrobiowe późne 92 Bzura 9 5 3-4 8 4 5 3 93 Gandawa 8 6-7 3 6 6,5 5 4 3 pw 94 Hinga 9 5-6 2 7 5 8,1 4 4 6 św 95 Inwestor 7 5-6 7 8,3 6 5* 6 św 96 Jasia 9 7 4 7 4 8,0 6 8 6 św 97 Kuras 9 3-4 8 7,8 6 6 9 św 98 Pokusa 7 5-6 4 7,5 9 pw 99 Rudawa 9 6-7 3-4 6 5,5 8,3 5 6 6 mw 100 Skawa 9 7 3 6 4 8,5 5 5 7 mw Kol. 2: wyniki opracowane na podstawie badań zleconych wykonanych przez IHAR-PIB o/młochów; skala 9 : 9 odporność bardzo duża, 5 odporność średnia, 1 odporność bardzo mała; Rm odmiana reaguje nekrotycznie na szczepienie PVM, co wskazuje na obecność genu Rm Kol. 2-9: brak danych Kol. 6-8: * badania w toku, informacja może ulec zmianie Kol. 7: przechowywalność (wg Zakładu Przechowalnictwa i Przetwórstwa Ziemniaka IHAR-PIB) oznacza sumę strat w ciągu 6 miesięcy przechowywania (ubytki naturalne + porażenie chorobami przechowalniczymi + kiełki) Kol. 8: skala 9 : 9 długi okres spoczynku, 1 krótki okres spoczynku Kol. 9: stopień wrażliwości odmian na metrybuzynę stosowaną po wschodach ziemniaka (na podstawie badań Pracowni Ochrony Ziemniaka ZNiOZ IHAR-PIB O/Bonin): nw niewrażliwa, mw mało wrażliwa, św średnio wrażliwa, pw dość wrażliwa, bw bardzo wrażliwa

50 Tabela 6 Ziemniak. Odporność odmian na patotypy raka ziemniaka i mątwika ziemniaczanego Lp. Odmiany Rak ziemniaka (patotypy) Mątwik ziemniaczany (patotypy); skala 9 1(D1) 2(CH1 8(F1) 2(G1) 3(M1) 6(O1) 18(T1) Ro1 Ro2 Ro3 Ro4 Ro5 Pa1 Pa2 Pa3 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 - jadalne bardzo wczesne 1 Berber + + 2 Denar + + 2 8 9 1 1 1 1 3 Fresco + + 4 Impala + + 5 Impresja + 9 6 Ingrid + + 7 Irys + 1 1 1 1 1 1 1 1 8 Justa + + 3 6 9 2 1 1 1 9 Lord + + 9 9 5 4 1 1 1 10 Miłek + + 4 9 9 2 2 1 1 11 Riviera + + 12 Tacja + 9 13 Tonacja + 9 14 Viviana + +

51 cd. tabeli 6 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 - jadalne wczesne 15 Altesse + + + 16 Amora + + 17 Aruba + + 6 8 9 3 1 1 1 18 Augusta + + 19 Bellarosa + + 20 Bila + 1 1 1 3 1 1 1 21 Bohun + + 22 Carrera + + 23 Etola + + 2 6 9 3 1 1 24 Gwiazda + + 2 8 9 2 1 1 1 25 Ignacy + + 26 Innovator + + 27 Ismena + 9 28 Lady Claire + + 29 Lady Rosetta + 30 Latona + + 31 Lawenda + 9 32 Madeleine + 33 Magnolia + 9 34 Michalina + + 3 9 9 1 1 1 35 Owacja + + 5 8 9 2 1 1 1 36 Stokrotka + 9 37 Vineta + +

52 cd. tabeli 6 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 - jadalne średniowczesne 38 Aldona 8 39 Almera + + 40 Ametyst + + 2 8 9 1 1 1 1 41 Asterix + + 42 Bojar + 6 43 Cekin + + + + + + 9 1 1 9 1 1 1 2 44 Dali + + 45 Ditta + + 46 Etiuda + + 9 9 1 47 Finezja + + 3 3 9 2 1 1 5 48 Folva + + 49 Gardena + 9 50 Gawin + 9 3 9 9 1 1 1 1 51 Honorata + + + 52 Irga + 9 2 5 9 1 1 1 1 53 Irmina 9 54 Jurata + + + 55 Jurek + + 56 Laskara + + 57 Lech + 9 58 Malaga + + 59 Manitou + 60 Mazur + +

53 cd. tabeli 6 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 - cd. jadalne średniowczesne 61 Oberon + + 62 Orchestra + + 63 Otolia + + + 64 Sagitta + + 65 Sante + + 66 Satina + + 67 Tajfun + + 68 Victoria + + 69 VR 808 + + - jadalne średniopóźne 70 Bryza + + 3 9 9 2 1 1 1 71 Eurostar + + + + 72 Fianna + + 73 Jelly + + 74 Mondeo + + 75 Syrena + + - skrobiowe wczesne 76 Cedron + + 3 8 9 2 1 1 1 - skrobiowe średniowczesne 77 Boryna + + 78 Glada + + 1 1 1 1 1 1 1 79 Harpun + + 3 8 9 2 1 1 1 80 Jubilat + + 8 9 9 3 1 1 1 81 Kaszub + +

54 cd. tabeli 6 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 - cd. skrobiowe średniowczesne 82 Kuba + + + + + + + + 4 9 9 2 1 1 83 Mieszko + 9 84 Pasat + + 85 Rumpel + + 86 Szyper + + 87 Widawa + 9 88 Zuzanna + + - skrobiowe średniopóźne 89 Amarant + 9 90 Ikar + + + + + + + 91 Pasja + - skrobiowe późne 92 Bzura + + + + + + + 93 Gandawa + + + + + + + 9 3 8 9 1 2 1 1 94 Hinga + + 2 1 2 1 1 1 2 95 Inwestor + + 3 9 9 1 2 3 1 96 Jasia + 9 3 9 9 3 1 1 6 97 Kuras + + 98 Pokusa + + 5 8 9 2 1 1 5 99 Rudawa + + + + 100 Skawa + 9 4 8 9 4 1 1 1 Kol. 2-8: + odmiana odporna Kol. 9-16: odporność w skali 9 : 9 bardzo duża, 5 średnia, 1 bardzo mała; + odmiana odporna, lecz stopień odporności nie jest określony w skali 9 ; wyniki opracowane na podstawie badań IHAR-PIB Radzików

55 Tabela 7 Ziemniak. Cechy morfologiczne i ocena właściwości konsumpcyjnych odmian Barwa kwiatów Kształt bulw Ocena regularności kształtu Ocena głębokości oczek Wielkość bulw Barwa skórki Barwa miąższu Smak Typ konsumpcyjny Lp. Odmiany Przydatność do przetwórstwa frytki czipsy skala 9 o skala 9 o 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 - jadalne bardzo wczesne 1 Berber czf oow 7,5 7,5 7 ż jż 7,5 B 2 Denar b oow 7 7 9 ż jż 7 AB 3 Fresco b oow 7 7 7 ż jż 7 B + 4 Impala b ow 8 7,5 9 ż jż 7 AB 5 Impresja b oow 7,5 7,5 7 ż jż 7 A-AB 6 Ingrid b oow 7,5 7,5 7 ż jż 7 B 7 Irys b pow 7 6,5 6 ż b 7 B 8 Justa b oow 7 7 8 ż ż 7 B-BC + 9 Lord b oow 6,5 7 8 ż jż 7 AB 10 Miłek b oow 7 6,5 8 ż jż 6,5 BC 11 Riviera jczf o 7,5 7,5 7 ż jż 6,5 A-AB 12 Tacja b oow 7,7 7,7 7 ż jż 6,6 B 13 Tonacja b oow 7,5 7,7 8 ż jż 6,7 AB 14 Viviana jczf oow 7,5 7,0 8 ż jż 7 AB

56 cd. tabeli 7 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 - jadalne wczesne 15 Altesse b ow 7,5 7,5 8 jbż ż 7 AB 16 Amora b oow 7 7 8 ż jż 7 B-BC + 17 Aruba b ow 7,5 7,5 6 ż kr 6,5 B 18 Augusta czf oow 7,5 7,5 8 ż ż 7 BC + 19 Bellarosa czf oow 7,5 7 9 cz ż 7 B 20 Bila czf+ oow 7 7 9 ż ż 7 B 21 Bohun b oow 7 6,5 7-9 ż jż 7,1 B 22 Carrera czf oow 7,5 7,5 9 ż jż 7 B 23 Etola czf+ o 7 6,5 9 ż ż 7 B-BC + 24 Gwiazda b oow 7 7 9 ż jż-ż 7 B 25 Ignacy jczf oow 6,5 6,5 8 ż jż 6,5 B 26 Innovator b pow 7,5 7,5 9 ż kr 7 B + 27 Ismena b oow 7,1 7,9 8 ż ż 6,8 AB-B 28 Lady Claire b ow 7,5 7,5 8 ż jż 7 BC + 29 Lady Rosetta czf o 7,2 6,5 7 cz jż 6,8 BC-C + 30 Latona b ow 7,5 7,5 8 ż ż 6,5 B 31 Lawenda jczf oow 7,2 7,4 7 cz ż 6,6 B 32 Madeleine b oow 7,5 7,7 9 ż ż 6,7 B 33 Magnolia cn oow 7 7 8 jbż jż 7 B-BC 34 Michalina b oow 7 6,5 9 ż jż 6,5 B 35 Owacja b oow 7 7 9 ż jż 7 B-BC 36 Stokrotka b oow 7,2 7,3 8 ż jż 7,2 B-BC 37 Vineta b oow 7 7 8 ż ż 7 AB

57 cd. tabeli 7 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 - jadalne średniowczesne 38 Aldona jczf o-oow 6,8 7,0 9 ż jż 6,4 BC 39 Almera czf pow 7,5 7,5 8 ż jż 7 AB 40 Ametyst b oow 6,5 7 8 jbż kr 6 BC 41 Asterix czf+ ow 7,5 7,5 7 cz jż 7 B + 42 Bojar cn oow 7,1 7 9 ż jż 6,8 B-BC 43 Cekin b oow 7 7 8 ż jż 7 BC-C 44 Dali b ow 7,5 8 7 ż jż 7 AB-B 45 Ditta b ow 8 8 7 ż ż 7 B 46 Etiuda czf o 7 6 9 jbeż kr 6,5 C-CD + 47 Finezja czf oow 7 7 8 ż jż 6,5 BC + 48 Folva czf+ oow 7,5 7,5 9 ż ż 7 B 49 Gardena jczf ow 6,1 7,2 8 ż ż 6,7 B-BC 50 Gawin czf oow 7 6,5 7 ż jż 6,5 B-BC + 51 Honorata b oow 6,9 6,5 7 jbż jż 6,7 BC + 52 Irga b oow 7 7 6 róż kr 6,5 B 53 Irmina czf oow 6,9 7,4 9 ż jż 6,7 B-BC 54 Jurata b oow/ow 7 7,5 7 ż kr 6,5 B-BC 55 Jurek b oow 6,5 6,8 9 ż ż 7,2 B-BC 56 Laskara b oow 7,0 7,0 9 ż jż 6,7 B-BC 57 Lech b oow 7,4 7,4 6 cz jż 7,0 B-BC 58 Malaga cnf ow 7,0 7,5 8 ż jż 6,4 B-BC 59 Manitou jczf oow 7,2 7,7 9 cz ż 6,9 AB-B 60 Mazur b ow 6,9 6,6 9 ż jż 6,6 AB 61 Oberon b ow 6,6 6,8 8 cz jż 7,0 AB 62 Otolia jczf ow 7,6 7,8 8-9 ż ż 7,0 BC 63 Orchestra b oow 7 7,5 9 ż jż 6,5 AB 64 Sagitta czf+ ow 7 7,5 9 ż jż 7 B

58 cd. tabeli 7 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 - cd. jadalne średniowczesne 65 Sante b oow 7 7,5 8 ż jż 7 B 66 Satina b oow 7,5 7,5 9 ż ż 7,5 B 67 Tajfun b ow 7 7 9 ż ż 7 B-BC 68 Victoria b ow 7,5 8 8 ż ż 7 B + 69 VR 808 nf o 7,4 7,2 7 ż ż 6,2 BC + - jadalne średniopóźne 70 Bryza czf o 6,5 6 8 ż ż 7,5 BC 71 Eurostar b oow 7 7 9 ż jż 7,2 B-BC + 72 Fianna b ow 8 7,5 8 ż kr 6,5 BC + 73 Jelly b ow 8 7,5 9 ż ż 7,5 B 74 Mondeo b oow 7 7 9 ż kr 6,7 B-BC 75 Syrena b ow 7 7 9 ż ż 7 B - skrobiowe wczesne 76 Cedron b ow 7 6,5 6 ż ż 6 BC + - skrobiowe średniowczesne 77 Boryna nf o 6,5 6,2 8 cz b 5,8 C-CD + 78 Glada czf+ oow 6,5 6 7 ż jż 6 C 79 Harpun b oow 6 6 7 ż kr 6 C 80 Jubilat b oow 7 7 7 jbeż kr 5,5 C-CD 81 Kaszub cnf o 7,3 6,9 7 o ż 6,1 C-BC 82 Kuba b oow 7 6,5 7 ż ż 6,5 C + 83 Mieszko cn oow 7 ż jż nb nb 84 Pasat b oow 6,5 6,5 8 ż kr 6,5 C 85 Rumpel b oow 6,5 6 8 jcz b +

59 cd. tabeli 7 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 - c.d. skrobiowe średniowczesne 86 Szyper czf oow 6,6 6,8 7-8 jbż jż 6,5 C-BC 87 Widawa b o 8 ż kr nb nb 88 Zuzanna b o 7 6,5 7 ż jż CD - skrobiowe średniopóźne 89 Amarant czf oow 8 nieb b nb nb 90 Ikar czf+ oow 5,5 5,5 7 ż kr 91 Pasja Pomorska b oow 7 6,5 7 ż ż - skrobiowe późne 92 Bzura b oow 6,5 6 8 ż jż 6 BC 93 Gandawa b ow 6,5 6,5 8 ż kr 94 Hinga czf+ ow 6 5,5 7 ż jż 95 Inwestor b oow 6,5 6,5 6 ż kr 6,5 C 96 Jasia b oow 6,5 6 8 ż jż 6,5 BC 97 Kuras b o 6,5 6 9 ż kr C 98 Pokusa czf oow 7 7 8 ż jż 7 BC + 99 Rudawa czf+ oow 6,5 6,5 7 ż kr + 100 Skawa nf+ o 7 6,5 8 ż jż

60 Objaśnienia do tabeli 7 Kol. 2: Barwa kwiatów: Kol. 7: Barwa skórki: b biała ż żółta czf czerwonofioletowa róż różowa bjczf bardzo jasna czerwonofioletowa jcz jasnoczerwona jczf jasnoczerwonofioletowa jbż jasnobeżowa f fioletowa cz czerwona jf jasnofioletowa nf niebieskofioletowa Kol. 8: Barwa miąższu: cnf ciemnoniebiesko-fioletowa b biała + występowanie białych końców płatków kr kremowa jbż jasnobeżowa Kol. 3: Kształt bulw: jż jasnożółta o okrągły nieb niebieska oow okrągłoowalny ż żółta ow owalny p podłużny Kol. 9: Smak (skala 9 o ): pow podłużnoowalny 1 bardzo zły 9 wybitnie dobry Kol. 4: Regularność kształtu (skala 9 o ): brak oceny smaku i typu konsumpcyjnego 1 wybitnie zdeformowany oznacza, że odmiana nie jest zalecana 9 idealny do bezpośredniego spożycia nb nie badano Kol. 5: Głębokość oczek (skala 9 o ): 1 bardzo głębokie Kol. 10: Typ konsumpcyjny: 9 bardzo płytkie AB sałatkowy B ogólnoużytkowy Kol. 6: Wielkość bulw (skala 9 o ): BC lekko mączysty 3 do 20% frakcji bulw powyżej 50 mm C mączysty 4 21-30% frakcji bulw powyżej 50 mm CD mączysty do bardzo mączystego 5 31-40% frakcji bulw powyżej 50 mm nb nie badano 6 41-50% frakcji bulw powyżej 50 mm 7 51-60% frakcji bulw powyżej 50 mm Kol. 11,12: + odmiana przydatna do przetwórstwa 8 61-70% frakcji bulw powyżej 50 mm spożywczego na wskazany kierunek 9 powyżej 70% frakcji bulw powyżej 50 mm

RZEPAK. WSTĘP Rzepak jest najważniejszą rośliną oleistą uprawianą w Polsce, zwłaszcza jego forma ozima. Dostarcza surowca do produkcji oleju z przeznaczeniem na cele spożywcze i biopaliwowe. Produkty uzyskiwane po wydobyciu oleju, tj. makuch (tłoczenie) i śruta poekstrakcyjna (tłoczenie i ekstrakcja) są wartościowymi komponentami wysokobiałkowymi wykorzystywanymi do produkcji przemysłowych pasz treściwych dla zwierząt. W uprawie znajdują się dwie formy: ozima, wysiewana w drugiej połowie sierpnia i zbierana w lipcu następnego roku, oraz jara, o wczesnowiosennym terminie siewu i zbiorze w sierpniu. Forma jara, ze względu na mniejszy system korzeniowy oraz krótszy okres wegetacji, ma nieco większe od formy ozimej wymagania glebowe i wodne, ponadto charakteryzuje się większą zawodnością plonowania, zwłaszcza w suche i upalne lata. Rzepak jary zyskuje na znaczeniu w przypadku niewykonania planu zasiewów rzepaku ozimego oraz wtedy, gdy jest alternatywnie wysiewany po wymarzniętych uprawach formy ozimej. Taka sytuacja miała miejsce w roku 2016, a wcześniej w roku 2012, kiedy zasiewy formy jarej rzepaku zdecydowanie wzrosły. W przypadku przesiewu, pole należy odpowiednio przygotować, a rośliny które przezimowały, zniszczyć. Rzepaku jarego nie można używać do wiosennego przesiewu placowych braków roślin rzepaku ozimego ze względu na przesunięty w czasie o około jeden miesiąc przebieg faz kwitnienia i dojrzewania (rys. poniżej). Termin początku kwitnienia i dojrzałości technicznej odmian rzepaku jarego i rzepaku ozimego 61

62 Średni plon nasion badanych odmian rzepaku jarego w ostatnim pięcioleciu w doświadczeniach realizowanych w systemie Porejestowego doświadczalnictwa odmianowego (PDO) stanowił 57 procent plonu odmian rzepaku ozimego. Nasiona odmian rzepaku jarego odznaczają się jednak dobrą jakością. Zawierają przeciętnie więcej białka ogólnego, a mniej włókna i glukozynolanów, przy czym mają nieco mniejszą zawartość tłuszczu niż nasiona rzepaku ozimego (zestawienie poniżej). Porównanie plonowania oraz niektórych cech jakościowych nasion odmian rzepaku jarego i rzepaku ozimego (wyniki doświadczeń PDO z lat 2013 2017) Wyszczególnienie Rzepak jary Rzepak ozimy Relacja jary/ozimy (%) Plon nasion (dt z ha) 26,9 47,1 57 Plon tłuszczu (dt z ha) 11,2 21,7 52 Zawartość tłuszczu (w % s.m.) 45,7 48,6 94 Zawartość glukozynol. ( M/g nasion) 9,4 11,4 82 Zawartość białka (w % smb)* 41,4 36,8 113 Zawartość włókna (w % smb)* 8,2 9,1 90 * wyniki pochodzą z doświadczeń rejestrowych Obie formy rzepaku mają także istotne znaczenie w zmianowaniu. Rzepak dobrze wkomponowuje się w płodozmian ze zbożami, a jednocześnie jest dla nich jednym z najlepszych przedplonów, który m.in. ogranicza nasilenie chorób. Jest również najczęściej uprawiany po zbożach, zwłaszcza jęczmieniu i pszenicy. Takie następstwo może jednak powodować spiętrzenie prac i w konsekwencji konieczność uproszczeń w pożniwnej uprawie roli oraz w zabiegach doprawiających glebę przed siewem rzepaku ozimego. Z uwagi na duże znaczenie gospodarcze, rzepak jest przedmiotem intensywnych prac hodowlanych, czego efektem jest znaczny postęp w jego udoskonalaniu. Badania dotyczą głównie plenności i jakości nasion, w tym m.in. zawartości i składu kwasów tłuszczowych, zawartości białka i włókna, oraz takich cech użytkowych jak: odporność na choroby, wytrzymałość na warunki stresowe (np. okresy suszy, niskie temperatury), a także odporność na pękanie łuszczyn i osypywanie nasion. Obejmują również cechy morfologiczne, np. zmianę pokroju rośliny, wydłużenie systemu korzeniowego itp. W se-

lekcji materiałów hodowlanych uwzględnia się też wymagania glebowe i potrzeby nawozowe, Postęp hodowlany dotyczy przede wszystkim zwiększenia poziomu plonowania, a to w głównej mierze dzięki tworzeniu nowych odmian mieszańcowych. Hodowla odmian mieszańcowych odznacza się dużym postępem ze względu na wykorzystywanie efektu heterozji. Przejawia się on zwłaszcza bujniejszym wigorem roślin, często szybszym rozwojem, a przede wszystkim większym plonem nasion. W ostatnich latach nastąpiło także wyraźne zwiększenie udziału odmian mieszańcowych w uprawie. W ofercie handlowej nasiona tych odmian są powszechnie dostępne. Odmiany mieszańcowe cechują się przede wszystkim większym potencjałem plonowania. W ostatnich latach badań, w doświadczeniach PDO rzepaku ozimego, odmiany mieszańcowe plonowały średnio o 10% lepiej od odmian populacyjnych, a w poszczególnych latach było to od kilku do kilkunastu procent (6-13%). W sezonach wegetacyjnych, w których wystąpiły w większym nasileniu niekorzystne zjawiska atmosferyczne, np. w roku 2011, 2016 reagowały przeważnie mniejszym spadkiem plonowania. Większość odmian mieszańcowych lepiej sprawdzała się w przypadku opóźnionych siewów, ze względu na szybszy rozwój początkowy. Rośliny wytwarzają silniejszy, bardziej rozrośnięty system korzeniowy, przez co mogą lepiej pobierać wodę i składniki pokarmowe. Dobór odmian mieszańcowych jest coraz liczniejszy i bardziej zróżnicowany. Odmiany mieszańcowe są głównym źródłem postępu hodowlanego w uprawie rzepaku. Dzięki hodowli heterozyjnej tworzy się m.in. odmiany o specyficznej odporności/tolerancji na porażenie kiłą kapusty. Coraz częściej zawierają one dodatkowe geny odporności na patogeny, np. Rlm 7 (sucha zgnilizna kapustnych), TuYV (wirus żółtaczki rzepy). W ofercie znajdują się także odmiany tolerancyjne na substancję czynną imazamoks (należącą do imidazolinonów), zastosowaną w herbicydach do zwalczania wielu chwastów, w tym również kapustowatych (tzw. technologia uprawy Clearfield). Hodowane są również odmiany mieszańcowe półkarłowe. Szczególnie ważna jest dostępność odmian tolerancyjnych na kiłę kapusty, gdyż obszar występowania tego groźnego patogenu w naszym kraju sukcesywnie się zwiększa. Materiał siewny odmian mieszańcowych jest droższy niż odmian populacyjnych, a nasiona ze zbioru nie mogą być wykorzystane do zasiewów w kolejnym sezonie wegetacyjnym. Mimo wielu zalet odmian mieszańcowych, również przydatność odmian populacyjnych do różnych warunków gospodarowania jest dobrze 63

64 oceniana przez rolników, którzy nadal dość często je uprawiają. Niestety, dobór tych odmian będzie w najbliższych latach coraz mniej liczny i mniej konkurencyjny wobec odmian mieszańcowych, gdyż wiele firm zrezygnowało z ich hodowli. Odmiany populacyjne z reguły są mniej wymagające pod względem stanowiska. Ich podstawową zaletą jest stosunkowo łatwy zbiór, ze względu na mniejszą masę roślin, a to z kolei mniej obciąża pracę kombajnu. Wartość gospodarcza odmian rzepaku określana jest przez wiele cech i właściwości, wśród których zasadnicze znaczenie ma wielkość i jakość plonu. Odmiany rzepaku przeważnie niejednakowo reagują na zróżnicowane warunki siedliskowe i agrotechniczne. Niektóre odmiany plonują na podobnym poziomie w całym kraju, inne w jednych rejonach kraju plonują relatywnie lepiej, natomiast w innych gorzej. Reakcja rejonowa w dużym stopniu modyfikowana jest warunkami atmosferycznymi, różnymi w poszczególnych latach. Obecnie w ocenie odmian rzepaku ozimego obowiązuje podział kraju na sześć rejonów. Uwzględnia on podział administracyjny kraju i pewne podobieństwo agroklimatyczne województw. Rejonowe wyniki plonowania prezentowane są w ramach innych serii wydawniczych COBORU, takich jak Wstępne wyniki plonowania odmian w doświadczeniach porejestrowych (WWP) oraz Wyniki porejestrowych doświadczeń odmianowych (WPDO). Przy wyborze odmiany do uprawy warto, oprócz plonu, uwzględnić także inne cechy, zwłaszcza zimotrwałość (rzepak ozimy), zdrowotność oraz odporność na pękanie i osypywanie nasion, również wyleganie, a także inne. Wysiew odmian o gorszej zimotrwałości, w niektórych rejonach kraju, może istotnie zwiększyć ryzyko uprawy. Przeważnie odmiany wykazują zróżnicowaną odporność na poszczególne choroby. Najczęściej przejawiają większą odporność tylko na pojedynczy patogen, niekiedy dwa, jakkolwiek można wyodrębnić również odmiany o ogólnie lepszej, bądź gorszej zdrowotności. Spośród badanych odmian należy polecać również te, które cechują się mniejszą podatnością na wyleganie. Wszystkie odmiany rzepaku badane w doświadczeniach urzędowych spełniły przed wpisaniem do Krajowego rejestru obowiązujący w Polsce wymóg zawartości sumy glukozynolanów alkenowych i indolowych w nasionach ze zbioru doświadczeń poniżej 15 mikromoli na 1 g nasion oraz udziału kwasu erukowego poniżej 1,0%. Zawartość glukozynolanów w nasionach ma zasadnicze znaczenie z uwagi na wymagania jakościowe, w tym zdrowotne, paszy produkowanej z do-

datkiem makuchu i śruty poekstrakcyjnej. Spośród ocenianych właściwości odmian dużą uwagę zwraca się na zawartość tłuszczu w nasionach, co ma szczególne znaczenie dla zakładów tłuszczowych. Od roku 2013 w krajach Unii Europejskiej maksymalna zawartość glukozynolanów w kwalifikowanych nasionach siewnych rzepaku nie może przekraczać 18 mikromoli (w Polsce od ponad 20 lat obowiązuje wymóg 15 mikromoli). W UE dąży się również do zaostrzenia i ujednolicenia normy zawartości glukozynolanów w surowcu przemysłowym. W nasionach ze zbioru doświadczeń z reguły odmiany spełniają obowiązujący u nas wymóg zawartości glukozynolanów. W przypadku pojedynczych odmian stwierdzono jednak większe lub mniejsze przekroczenie tego progu już po wpisaniu do Krajowego rejestru. Z kolei od roku 2014 obowiązuje dyrektywa UE dotycząca konieczności wprowadzenia integrowanej ochrony roślin rolniczych, w tym rzepaku. Oznacza to potrzebę hodowania, a następnie testowania i wdrażania odmian najbardziej odpowiednich do tego systemów uprawy. Odmiany takie powinny cechować się dużą efektywnością w warunkach ograniczonego stosowania środków produkcji, zwłaszcza zmniejszonego stosowania pestycydów. W przypadku szkodników, w uprawach rzepaku przeważnie niezbędna jest skuteczna i ekonomicznie uzasadniona ochrona chemiczna roślin przed ich żerowaniem. Do roku 2013 podstawowym elementem tej ochrony było zaprawianie nasion preparatami zawierającymi środki owadobójcze, przede wszystkim przeciwko licznie występującym szkodnikom w pierwszych fazach rozwoju. Od 1 grudnia 2013 roku obowiązuje zakaz stosowania i sprzedaży nasion zaprawionych środkami ochrony roślin zawierającymi następujące substancje czynne: klotianidyn, tiametoksam i imidachlopryd. Zmiana została wprowadzona rozporządzeniem wykonawczym Komisji Europejskiej (UE) nr 485/2013, ograniczającym zakres stosowania środków ochrony roślin zawierających ww. substancje czynne. W konsekwencji nie można stosować zapraw zawierających insektycydy, które były zarejestrowane w Polsce i powszechnie używane w ochronie rzepaku ozimego i jarego przed wejściem w życie wymienionego rozporządzenia. Obecnie dostępna jest tylko jedna zaprawa insektycydowa, zawierająca substancję czynną z grupy antranilowych diamidów. Nowa zaprawa może w pewnym zakresie zastąpić wcześniej stosowane. W ostatnich latach nastąpiła zwiększona gradacja niektórych szkodników (pchełki, śmietka kapuściana, mszyce) zagrażających młodym roślinom rzepaku w okresie 65

66 początkowego wzrostu i rozwoju. Konieczna stała się więc powschodowa ochrona rzepaku przed szkodnikami, a to skutkuje zwiększeniem chemizacji upraw. Ważne jest takie postępowanie, aby liczebność szkodników redukować do takiego poziomu, który nie będzie powodował nadmiernych strat w plonie. Oprócz chemicznych zabiegów należy stosować inne metody i sposoby ograniczania ich szkodliwości. Są to m.in. właściwy płodozmian, izolacja przestrzenna od innych roślin kapustowatych, unikanie uproszczeń uprawowych itp. Jak dotychczas, nie ma dostępnych odmian rzepaku, które byłyby odporne na któregokolwiek szkodnika tej rośliny. Obecnie czynnikiem dalszego wzrostu plonów w produkcji może być przede wszystkim zwiększanie powierzchni uprawy wysokoproduktywnych odmian mieszańcowych, a tym samym zmniejszanie areału uprawy odmian populacyjnych. Na znaczeniu zyskują również skutecznie wykonywane zabiegi uprawowe i pielęgnacyjne, umożliwiające szybkie i równomierne wschody roślin oraz zapewniające ich dobry wzrost i rozwój przed zimą, a w konsekwencji lepsze przezimowanie i większe plonowanie. Warto także wykorzystywać beznakładowe czynniki technologii produkcji rzepaku, czego przykładem jest zoptymalizowanie obsady roślin. Równomierna i umiarkowana obsada roślin (dla rzepaku ozimego przeważnie 40-50 szt./m 2 ) umożliwia wytworzenie silnych łodyg oraz odpowiedni rozwój pędów bocznych. Innym ważnym czynnikiem jest termin siewu rzepaku ozimego, który w dużym stopniu warunkuje wzrost i rozwój rozety liściowej przed zimą. Chcąc uzyskać właściwy rozwój roślin należy dążyć do zachowania odpowiedniego dla danego rejonu terminu siewu. W badaniach i ocenie odmian wyniki odnoszone są do wzorca, którym jest średnia z kilku wybranych odmian. W danym sezonie wegetacyjnym wzorzec jest ten sam dla różnych rodzajów doświadczeń (rejestrowych, porejestrowych, rozpoznawczych), przy czym w publikacjach dotyczących PDO plon nasion przedstawiany jest w odniesieniu do wszystkich zarejestrowanych odmian populacyjnych badanych w danym roku. Przedstawione wyniki porejestrowych (PDO) i rejestrowych doświadczeń polowych pochodzą z lat 2015-2017. Stanowią one syntezę wyników kilku serii doświadczeń, różniących się zestawem badanych odmian. Od roku zbioru 2013 doświadczenia porejestrowe z rzepakiem ozimym realizowane są w jednej serii. W przypadku odmian nowo zarejestrowanych wyniki pochodzą tylko z doświadczeń rejestrowych, a dla

odmian wpisanych do Krajowego rejestru przed rokiem lub dwoma laty, wyniki są kompilacją ocen z obu serii doświadczeń. Wyniki głównych cech użytkowych odmian (plon nasion, zawartość tłuszczu oraz zawartość glukozynolanów rzepak ozimy) podano z poszczególnych lat badań, a dla pozostałych cech w postaci uśrednionej. Rzepak jary W latach 2000-2016 powierzchnia uprawy wahała się od 20 do 95 tys. ha, a w roku 2017 wyniosła 35,1 tys. ha (dane GUS). Większy areał uprawy tej formy rzepaku był notowany głównie w latach, w których obserwowano wymarznięcia plantacji rzepaku ozimego w niektórych rejonach kraju, tj. w 2003, 2012 i 2016. Wiele pól po wymarzniętym rzepaku ozimym, a zwłaszcza te, potraktowane herbicydami wykluczającymi uprawę zbóż jarych, zostało przesianych odmianami rzepaku jarego. Forma jara rzepaku wymaga dobrych gleb i udaje się najlepiej w rejonach o zwiększonej ilości opadów w okresie wegetacji. Są to przede wszystkim rejony Polski północnej, wschodniej i południowej. Najwięcej rzepaku jarego uprawia się w województwach zachodniopomorskim i warmińsko-mazurskim, a także lubelskim, podkarpackim i wielkopolskim. Łączny areał zasiewu w tych województwach stanowił 60-80% ogólnej powierzchni uprawy w kraju. Według danych Głównego Inspektoratu PIORiN, w roku 2017 zakwalifikowano 102 ha plantacji nasiennych trzech odmian rzepaku jarego, pochodzących z Krajowego rejestru oraz dwóch ze Wspólnotowego katalogu odmian roślin rolniczych (CCA). W roku 2018 do Krajowego rejestru wpisano trzy odmiany rzepaku jarego, jedną populacyjną Bruno i dwie mieszańcowe Lagonda i Lancia. Natomiast w roku 2017 skreślono z Krajowego rejestru dwie odmiany (Clipper, SW Svinto) z powodu wygaśnięcia okresu wpisu, a w roku 2018 na, wniosek zgłaszającego, odmianę Larissa. Aktualnie zarejestrowanych jest 29 odmian, 16 populacyjnych i 13 mieszańcowych. Wśród nich jest dziewięć odmian krajowych i 20 zagranicznych. Odmiany stanowiące składniki mieszańca złożonego Jura nie były oceniane w zakresie wartości gospodarczej i nie znalazły się w wykazie zarejestrowanych odmian (tab. 1). Wpisane do Krajowego rejestru odmiany wykazują zróżnicowanie ważniejszych cech wartości gospodarczej, takich jak plon nasion oraz jego jakość, a także wczesność, wysokość roślin, odporność na wyleganie oraz porażenie przez zgnili- 67

68 znę twardzikową i czerń krzyżowych. Ich liczbową ocenę zamieszczono w tabelach 2-3. Jedenaście odmian (Lennon, Lumen, Markus, Kaliber, Legolas, Agra, Delight, Dodger, Doktrin, Goliat, Karo) znalazło się na Liście odmian zalecanych do uprawy na obszarze trzech województw w roku 2018. Poniżej przedstawiono charakterystyki odmian nowo zarejestrowanych, które zostały opracowane na podstawie wyników doświadczeń rejestrowych, przeprowadzonych w latach 2016-2017. Charakterystyka odmian rzepaku jarego wpisanych do Krajowego rejestru w roku 2018 Bruno (d. MAH 4016) Odmiana populacyjna. Plon nasion na poziomie najlepiej plonujących zarejestrowanych odmian populacyjnych. Zawartość tłuszczu w nasionach duża, glukozynolanów poniżej średniej. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej duża. Masa 1000 nasion średnia. Termin początku kwitnienia i dojrzałości technicznej średni. Rośliny średniej wysokości, o nieco mniejszej odporności na wyleganie. Odporność na zgniliznę twardzikową i czerń krzyżowych średnia. Lagonda (d. DLE16805S11) Odmiana mieszańcowa. Plon nasion duży. Zawartość tłuszczu w nasionach średnia, glukozynolanów poniżej średniej. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej poniżej średniej. Masa 1000 nasion średnia. Termin początku kwitnienia i dojrzałości technicznej średni. Rośliny średniej wysokości, o dużej odporności na wyleganie. Odporność na zgniliznę twardzikową i czerń krzyżowych średnia. Lancia (d. DLE16804S11) Odmiana mieszańcowa. Plon nasion duży. Zawartość tłuszczu w nasionach średnia, glukozynolanów poniżej średniej. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej średnia. Masa 1000 nasion średnia. Termin początku kwitnienia i dojrzałości technicznej średni. Rośliny średniej wysokości, o dużej odporności na wyleganie. Odporność na zgniliznę twardzikową i czerń krzyżowych średnia.

69 Tabela 1 Rzepak jary. Wykaz odmian zarejestrowanych Lp. Odmiany Rok wpisania do Krajowego rejestru Zachowujący/ reprezentant (numer adresowy) Udział w kwalifikacji polowej (%) 2017 2016 2015 maks. przed rokiem 2015 1 2 3 4 populacyjne 1 *Agra 2015 1053 2 *Bios x/ 2005 611 32,0 3 *Bruno 2018 611 4 *Feliks x/ 2007 611 23,3 5 *Fenja 2010 556 22,2 6 *Goliat 2017 611 7,5 7 *Heros x/ 2001 904 26,0 8 *Huzar x/ 2004 611 13,9 9 *Karo 2016 611 9,8 10,8 10 Lennon 2013 1053 11 *Libero 2017 611 9,2 12 *Markiz x/ 2005 611 21,7 13 *Markus 2010 611 89,2 28,9 14 *Proximo 2010 904 9,8 15 *Tamarin 2010 1053 16 Turner 2017 1053 mieszańcowe 17 Belinda F 1 2010 904 18 Delight F 1 2010 904 19 Dodger F 1 2014 904 20 Doktrin F 1 2013 556 21 Jura x/ F 1z 2001 965 22 Kaliber F 1 2009 556 23 Lagonda F 1 2018 556 24 Lancia F 1 2018 556 25 Legolas F 1 2014 1053 26 Lexus F 1 2017 556 27 Lumen F 1 2016 556 28 Menthal F 1 2015 556 29 Mirakel F 1 2012 556 Powierzchnia zakwalifikowanych plantacji nasiennych (ha) 102 66 30 362 Kol. 1: * odmiana chroniona krajowym lub wspólnotowym wyłącznym prawem hodowcy x / odmiana niebadana w latach 2015-2017 F 1 odmiana mieszańcowa zrestorowana F 1z odmiana mieszańcowa złożona (populacja składająca się z roślin formy mieszańcowej męskosterylnej oraz męskopłodnych roślin zapylacza będącego niezbędnym źródłem pyłku) Kol. 4: wg danych PIORiN; w latach 2015-2017 kwalifikacją objęto również odmiany ze Wspólnotowego katalogu odmian roślin rolniczych (CCA)

70 Tabela 2 Rzepak jary. Plon nasion oraz zawartość tłuszczu i glukozynolanów w nasionach odmian Lp. Odmiany Wzorzec Średnia 2015- -2017 Plon nasion 2017 2016 2015 2015- -2017 Zawartość tłuszczu 2017 2016 2015 Zawartość glukozynolanów dt z ha; % wzorca % s.m. M/g 1 2 3 4 24,9 24,3 22,8 27,5 populacyjne 45,1 45,0 45,5 45,2 8,8 1 Agra 106 108 103 108 44,3 44,1 44,4 44,2 9,1 2 Bruno 105 100 47,2 48,1 6,0 3 Fenja 99 97 102 98 46,5 46,1 47,1 46,4 7,4 4 Goliat 107 104 108 107 45,1 45,0 45,2 45,2 6,9 5 Karo 106 104 106 106 45,3 45,4 45,4 45,2 8,1 6 Lennon 104 101 105 105 44,7 44,8 44,9 44,5 12,4 7 Libero 103 98 107 105 45,5 45,0 45,4 46,0 7,1 8 Markus 105 110 102 104 44,9 45,3 44,8 44,7 9,6 9 Proximo 97 88 94 107 45,1 45,0 45,3 44,9 9,2 10 Tamarin 93 91 92 95 44,2 43,9 44,7 44,1 9,3 11 Turner 104 98 106 108 45,1 44,8 45,3 45,3 8,6 mieszańcowe 12 Belinda 108 101 113 109 44,9 44,7 45,0 45,0 9,7 13 Delight 108 102 118 106 45,0 44,5 45,0 45,5 9,3 14 Dodger 108 103 118 104 44,6 43,9 44,8 45,1 10,1 15 Doktrin 104 98 107 106 45,3 45,2 45,5 45,2 10,0 16 Kaliber 106 105 108 106 44,5 44,5 44,4 44,6 10,7 17 Lagonda 111 122 45,3 45,8 6,7 18 Lancia 115 119 45,1 45,8 7,3 19 Legolas 106 105 104 109 45,2 45,0 45,5 45,2 11,8 20 Lexus 113 106 116 116 45,8 45,1 46,4 46,0 9,8 21 Lumen 120 112 122 124 45,9 45,6 45,8 46,3 7,7 22 Menthal 114 44,7 9,1 23 Mirakel 107 45,5 7,1 Liczba doświadczeń 26 7 10 9 16 5 5 6 9 Kol. 2: Wzorzec (plon nasion): 2017, 2016, 2015 średnia z odmian populacyjnych badanych w danym sezonie wegetacyjnym w doświadczeniach PDO

Tabela 3 Rzepak jary. Ważniejsze cechy rolniczo-użytkowe odmian Lp. Odmiany Wysokość roślin Wyleganie początku kwitnienia Termin dojrzałości technicznej Odporność na choroby zgnilizna twardzikowa czerń krzyżowych cm % data; dzień roku % skala 9 o 1 2 3 4 5 6 7 Średnia 113 18 154 (3.05) populacyjne 212 (31.07) 8 7,3 1 Agra 113 18 154 211 6 7,5 2 Bruno 116 25 154 213 7 7,1 3 Fenja 112 21 155 213 3 7,0 4 Goliat 118 16 155 213 9 7,3 5 Karo 115 23 155 212 8 7,0 6 Lennon 114 19 155 213 6 7,5 7 Libero 116 22 154 212 7 7,5 8 Markus 115 21 154 213 13 7,2 9 Proximo 108 18 153 211 11 7,1 10 Tamarin 112 18 155 212 9 7,0 11 Turner 113 12 155 212 9 7,4 mieszańcowe 12 Belinda 108 22 152 210 13 7,4 13 Delight 109 18 152 211 9 7,4 14 Dodger 114 17 155 212 7 7,2 15 Doktrin 113 17 154 212 7 7,5 16 Kaliber 114 19 155 213 5 7,5 17 Lagonda 111 13 154 213 10 7,2 18 Lancia 112 12 154 213 9 7,2 19 Legolas 112 15 156 213 9 7,2 20 Lexus 115 18 155 213 8 7,3 21 Lumen 114 16 153 212 7 7,4 22 Menthal 122 18 155 213 9 7,4 23 Mirakel 113 16 153 211 8 7,7 Liczba doświadczeń 28 18 28 23 3 11 Kol. 3: wyleganie cecha określana jako wysokość łanu przed zbiorem do wysokości roślin w % [100 (wysokość łanu / wysokość roślin x 100)]; mniejsza wartość oznacza mniejsze wyleganie Kol. 6: % - procent porażonych roślin (mniejsza wartość oznacza większą odporność) 71

72 Rzepak ozimy Powierzchnia uprawy rzepaku ozimego w naszym kraju, według danych GUS, wynosiła w ostatnich latach 635-900 tys. ha (rys. 1). W roku 2017 areał uprawy tej rośliny wyniósł 879,1 tys. ha i był większy niż w roku poprzednim, w którym niektóre plantacje zostały zlikwidowane po wymarznięciu roślin. Najwięcej rzepaku ozimego uprawia się w województwach dolnośląskim, kujawsko-pomorskim, wielkopolskim i zachodniopomorskim. Sprzyjają temu warunki glebowe oraz większa liczba gospodarstw wielkoobszarowych, w których skoncentrowana jest produkcja. Dużą powierzchnię uprawy rzepak ozimy zajmuje także w województwach pomorskim, opolskim, warmińsko-mazurskim i lubelskim. Szacunki wskazują, że powierzchnia uprawy rzepaku ozimego może w przyszłości wzrosnąć do około 1 mln ha. O ewentualnym zwiększeniu areału uprawy może zdecydować głównie zapotrzebowanie na olej rzepakowy, zużywany do produkcji biokomponentów (estrów) oraz wysokobiałkową śrutę poekstrakcyjną. Rys. 1. Rzepak ozimy. Powierzchnia uprawy oraz plon nasion w produkcji (wg GUS) i w doświadczeniach COBORU w latach 2007-2017

Rzepak ozimy jest bardzo ważną rośliną w płodozmianie, zwłaszcza w tych gospodarstwach, w których w strukturze zasiewów dominują zboża. Jego uprawa stanowi istotny element fitosanitarny dla różnych agrofagów zbożowych. Silny i głęboko sięgający system korzeniowy rzepaku ozimego wykorzystuje składniki pokarmowe z głębszych warstw gleby. Ponadto, resztki pożniwne mają dużą wartość nawozową i są źródłem masy organicznej. Również zboża są głównym przedplonem rzepaku ozimego, a przeważnie jest nim pszenica i jęczmień. Takie następstwo powoduje niestety spiętrzenie prac związanych z uprawą pola przed siewem rzepaku, a często konieczność jej upraszczania. W przypadku tej rośliny obserwuje się dość dużą zmienność plonowania w latach, a także w rejonach kraju. Przeważnie jest to skutek niesprzyjającego przebiegu warunków pogodowych. Taką zależność odnotowano w ostatnich latach. Przykładowo, plon rzepaku ozimego w roku 2011 był jednym z najniższych w wieloleciu. Z kolei po zimie 2011/2012 oraz 2015/2016 liczne uprawy zostały zlikwidowane, ze względu na wymarznięcia roślin wielu odmian. Natomiast w roku 2014, w którym prawie przez cały okres wegetacji warunki były sprzyjające, zebrano bardzo duży plon. Ostatni sezon wegetacyjny cechował się relatywnie łagodnym okresem zimowania. Po zimie praktycznie nie obserwowano większych strat roślin na polach. Natomiast w okresie wznowienia wegetacji niekorzystne dla rzepaku były nawroty chłodów, zwłaszcza duże różnice temperatur między dniem i nocą. Jednak największe zagrożenie stanowiły późno występujące silne przymrozki. Zwłaszcza na początku maja, gdy rośliny zakwitały, spadki temperatury poniżej -3 o C uszkadzały rozwinięte kwiaty. Później, nadmiar opadów w lipcu powodował wydłużenie dojrzewania i utrudniał zbiór nasion. Szczególnie duże opóźnienie terminu zbioru miało miejsce na północy kraju. Duże uwilgotnienie oraz wysoka temperatura sprzyjały rozwojowi chorób pochodzenia grzybowego w łanie roślin rzepaku, stąd mniejszy plon. Według danych Głównego Inspektoratu PIORiN, w roku 2017 zakwalifikowano 493 ha plantacji nasiennych dwunastu odmian rzepaku ozimego wpisanych do Krajowego rejestru i dziesięciu odmian ze Wspólnotowego katalogu odmian roślin rolniczych (CCA). Największy udział miały odmiany Chrobry i Monolit, odpowiednio 24 i 16% zakwalifikowanej powierzchni (tab. 1). W Polsce rozmnażane są głównie odmiany krajowe, które w roku 2017 zajmowały powierzchnię 351 ha, czyli 71% całego areału. Materiał siewny odmian zagranicznych jest prawie w całości wytwarzany poza granicami naszego kraju, a następnie importowany i oferowany do sprzedaży, w dużej części z zapasów poprzedniego roku. 73

74 W roku 2018 do Krajowego rejestru wpisano osiemnaście nowych odmian rzepaku ozimego, trzy populacyjne i piętnaście mieszańcowych. Wśród nich odmiany Augusta i SY Alibaba wykazują dużą odporność/tolerancję na patotypy kiły kapusty Plasmodiophora brassicae najczęściej występujące w Polsce, natomiast odmiany Absolut, Advocat, Albrecht, Angelico, Aspect, Astana, Chopin, Prince, Ragnar i Smaragd odznaczają się deklarowaną przez hodowcę odpornością na wirusa żółtaczki rzepy (TuYV). Charakterystykę wszystkich odmian opracowano na podstawie dwu- lub trzyletnich wyników doświadczeń rejestrowych, przeprowadzonych w latach 2015-2017. Nowe odmiany rzepaku ozimego, obok dużego plonu nasion, powinny charakteryzować się odpowiednimi cechami jakościowymi. Najlepiej, gdy nasiona zawierają dużo tłuszczu i białka, a mało glukozynolanów i włókna. Rośliny powinny cechować się dobrą zimotrwałością, w tym zwłaszcza dużą wytrzymałością na mróz oraz dobrą odpornością na wyleganie i główne choroby rzepaku: zgniliznę twardzikową, suchą zgniliznę kapustnych, choroby podstawy łodygi, czerń krzyżowych i szarą pleśń. Oczekuje się także kolejnych nowych odmian odpornych/tolerancyjnych na kiłę kapusty i na wirusa żółtaczki rzepy oraz odmian mniej podatnych na pękanie łuszczyn i osypywanie nasion. Obecnie w Krajowym rejestrze znajduje się 140 odmian rzepaku ozimego (38 populacyjnych i 102 mieszańcowe). W tej liczbie jest 19 odmian krajowych i 121 zagranicznych. Ponad połowę zarejestrowanych odmian stanowią odmiany nowe, wpisane do rejestru w ostatnich pięciu latach. W roku 2017 skreślono z Krajowego rejestru, na wniosek zachowujących, dwie odmiany (Chagall i Finesse) oraz trzy (Cadeli, Casoar i Hycolor) z powodu wygaśnięcia okresu wpisu w KR. Materiał siewny odmian skreślonych z KR może znajdować się w obrocie jeszcze przez trzy lata po roku skreślenia, jeżeli tak zdecyduje zachowujący odmianę. Wykaz wszystkich odmian rzepaku ozimego wpisanych do Krajowego rejestru podano w tabeli 1. Zawiera ona także informację, które z nich są chronione krajowym lub wspólnotowym wyłącznym prawem hodowcy. Odmiany podzielono na dwie grupy, tj. populacyjne i mieszańcowe. Dwadzieścia cztery odmiany nie były badane od ponad 3 lat w doświadczeniach porejestrowych ze względu na ich mniejszą wartość (głównie niezadowalające plonowanie). W tabelach 2-4 podano wyniki ważniejszych cech rolniczo-użytkowych odmian, pochodzących zarówno z doświadczeń PDO, jak i doświadczeń rejestrowych. W przypadku procentu martwych roślin, oceny dla odmian pochodzą z obserwacji po zimach 2011/2012 i 2015/2016, w trakcie których wystąpiły niekorzystne warunki atmosferyczne (bardzo niska temperatura powietrza w zakresie od -20 do

-25 o C, przy jednoczesnym braku pokrywy śnieżnej). Takie warunki spowodowały częściowe lub całkowite wymarznięcie roślin większości odmian. W doświadczeniach, w których straty roślin były średnie lub duże, a ponadto zróżnicowane odmianowo, uzyskane wyniki pozwoliły ocenić zimotrwałość badanych odmian. W sezonach wegetacyjnych 2012/2013, 2013/2014, 2014/2015 i 2016/2017 okresy zimowe były stosunkowo łagodne, bez żadnego efektu wymarzania, w związku z czym, wyników nie włączono do średniej z lat badań. W roku 2018 na Liście odmian zalecanych do uprawy na obszarze województw (LOZ) znajduje się łącznie 45 odmian rzepaku ozimego. Przeważają odmiany mieszańcowe 35. Dziewiętnaście odmian otrzymało rekomendację do uprawy na terenie trzech i więcej województw. Odmiana Kuga rekomendowana jest w największej liczbie województw, tj. w 10, odmiany Bonanza i ES Valegro w 9, odmiany Marcopolos i Sherlock w 8, odmiana Atora w 7, odmiany Lohana i SY Florida w 6, natomiast odmiany Birdy, DK Expiro, DK Extract, DK Platinium, Marathon, Mercedes i SY Ilona oraz ES Imperio, Hamilton, Popular i SY Polana odpowiednio w 4 i 3 województwach. Ponad połowa odmian z Listy... zalecana jest do uprawy tylko w jednym-dwóch województwach. Plonowanie odmian jest wypadkową wielu czynników, zwłaszcza glebowych, agrotechnicznych i pogodowych, które charakteryzują się określoną specyfiką w regionach kraju, a w przypadku warunków atmosferycznych także dużą zmiennością w latach. Spośród wymienionych czynników, rolnik ma bezpośredni wpływ jedynie na agrotechnikę. Dlatego tak ważny jest np. prawidłowy płodozmian, wybór odpowiedniej odmiany, stosowanie do siewu kwalifikowanego materiału siewnego, przestrzeganie właściwego terminu siewu, terminowe i precyzyjne wykonywanie zabiegów itp. Aspekt agrotechniczny jest tym bardziej istotny, że przy zwiększającym się areale uprawy rzepaku ozimego nasilają się problemy związane m.in. z samosiewami, kompensacją niektórych chwastów, czy też częstszym występowaniem wielu chorób, np. kiły kapusty i szkodników, m.in. chowaczy czy ostatnio śmietki kapuścianej. Producentowi znana jest także jakość gleby, na której planuje uprawę rzepaku. Im jest ona lepsza, tym plonowanie powinno być większe. Niemniej, można stwierdzić ogólnie, że w ostatnich latach odmiany mieszańcowe częściej niż populacyjne plonowały lepiej na glebach gorszych. 75

76 Charakterystyka odmian rzepaku ozimego wpisanych do Krajowego rejestru w roku 2018 Absolut (d. LE 15/293) Odmiana mieszańcowa. Plon nasion bardzo duży. Zawartość tłuszczu w nasionach nieco mniejsza od średniej, glukozynolanów średnia. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej średnia. Masa 1000 nasion średnia. Zimotrwałość roślin dość duża. Rośliny wysokie, o przeciętnej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia i dojrzałości technicznej nieco wcześniejszy od średniego. Odporność na zgniliznę twardzikową, suchą zgniliznę kapustnych i choroby podstawy łodygi średnia, na czerń krzyżowych większa od średniej. Według deklaracji hodowcy odmiana jest odporna na wirusa żółtaczki rzepy (TuYV). Advocat (d. LE 14/285) Odmiana mieszańcowa. Plon nasion bardzo duży. Zawartość tłuszczu w nasionach większa od średniej, glukozynolanów poniżej średniej. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej średnia. Masa 1000 nasion średnia. Zimotrwałość roślin duża. Rośliny wysokie, o dość dużej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia nieco wcześniejszy od średniego, dojrzałości technicznej średni. Odporność na zgniliznę twardzikową, suchą zgniliznę kapustnych i choroby podstawy łodygi większa od średniej, na czerń krzyżowych średnia. Według deklaracji hodowcy odmiana jest odporna na wirusa żółtaczki rzepy (TuYV). Albrecht (d. LE 14/284) Odmiana mieszańcowa. Plon nasion bardzo duży. Zawartość tłuszczu w nasionach nieco większa od średniej, glukozynolanów poniżej średniej. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej średnia. Masa 1000 nasion średnia. Zimotrwałość roślin średnia. Rośliny średniej wysokości, o dużej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia i dojrzałości technicznej średni.

Odporność na zgniliznę twardzikową, suchą zgniliznę kapustnych, choroby podstawy łodygi i czerń krzyżowych średnia. Według deklaracji hodowcy odmiana jest odporna na wirusa żółtaczki rzepy (TuYV). Angelico (d. LE 14/271) Odmiana mieszańcowa. Plon nasion duży do bardzo dużego. Zawartość tłuszczu w nasionach średnia, glukozynolanów znacznie powyżej średniej. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej nieco większa od średniej. Masa 1000 nasion powyżej średniej. Zimotrwałość roślin mniejsza od przeciętnej. Rośliny dość wysokie, o dość dużej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia i dojrzałości technicznej średni. Odporność na zgniliznę twardzikową mniejsza od średniej, na suchą zgniliznę kapustnych, choroby podstawy łodygi i czerń krzyżowych średnia. Według deklaracji hodowcy odmiana jest odporna na wirusa żółtaczki rzepy (TuYV). Arkansas (d. LE 15/296) Odmiana mieszańcowa. Plon nasion duży do bardzo dużego. Zawartość tłuszczu w nasionach większa od średniej, glukozynolanów średnia. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej dość duża. Masa 1000 nasion średnia. Zimotrwałość roślin średnia. Rośliny dość wysokie, o dość dużej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia i dojrzałości technicznej średni. Odporność na zgniliznę twardzikową, suchą zgniliznę kapustnych, choroby podstawy łodygi i na czerń krzyżowych średnia. Aspect (d. LE 15/299) Odmiana mieszańcowa. Plon nasion bardzo duży. Zawartość tłuszczu w nasionach średnia, glukozynolanów powyżej średniej. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej średnia. Masa 1000 nasion średnia. Zimotrwałość roślin dość duża. Rośliny wysokie, o średniej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia i dojrzałości technicznej średni. Odporność na zgniliznę twardzikową i choroby podstawy łodygi mniejsza od średniej, na suchą zgniliznę kapustnych i czerń krzyżowych średnia. Według deklaracji hodowcy odmiana jest odporna na wirusa żółtaczki rzepy (TuYV). 77

78 Astana (d. WRH 509) Odmiana mieszańcowa. Plon nasion duży do bardzo dużego. Zawartość tłuszczu w nasionach duża, glukozynolanów poniżej średniej. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej mniejsza od średniej. Masa 1000 nasion poniżej średniej. Zimotrwałość roślin średnia. Rośliny średniej wysokości, o dużej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia nieco wcześniejszy od średniego, dojrzałości technicznej średni. Odporność na zgniliznę twardzikową, suchą zgniliznę kapustnych, choroby podstawy łodygi i na czerń krzyżowych średnia. Według deklaracji hodowcy odmiana jest odporna na wirusa żółtaczki rzepy (TuYV). Augusta (d. LE 15/298) Odmiana mieszańcowa. Plon nasion dość duży. Zawartość tłuszczu i glukozynolanów w nasionach mniejsza od średniej. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej średnia. Masa 1000 nasion poniżej średniej. Zimotrwałość roślin średnia. Rośliny średniej wysokości, o przeciętnej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia średni, dojrzałości technicznej nieco wcześniejszy od średniego. Odporność na zgniliznę twardzikową i choroby podstawy łodygi mniejsza od średniej, na suchą zgniliznę kapustnych i czerń krzyżowych średnia. Odmiana o dużej odporności na kiłę kapusty, w zakresie patotypów Plasmodiophora brassicae najczęściej występujących w Polsce. Chopin (d. WRH 508) Odmiana mieszańcowa. Plon nasion duży do bardzo dużego. Zawartość tłuszczu w nasionach nieco większa od średniej, glukozynolanów znacznie większa od średniej. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej większa od średniej. Masa 1000 nasion średnia. Zimotrwałość roślin mniejsza od średniej. Rośliny średniej wysokości, o przeciętnej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia i dojrzałości technicznej średni. Odporność na zgniliznę twardzikową, suchą zgniliznę kapustnych i choroby podstawy łodygi średnia, na czerń krzyżowych większa od średniej. Według deklaracji hodowcy odmiana jest odporna na wirusa żółtaczki rzepy (TuYV).

Derrick (d. MH 10 DE 005) Odmiana populacyjna. Plon nasion dość duży. Zawartość tłuszczu w nasionach mniejsza od średniej, glukozynolanów średnia. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej mniejsza od średniej. Masa 1000 nasion dość duża. Zimotrwałość roślin mniejsza od przeciętnej. Rośliny średniej wysokości, o przeciętnej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia i dojrzałości technicznej nieco późniejszy od średniego. Odporność na zgniliznę twardzikową i choroby podstawy łodygi większa od średniej, na suchą zgniliznę kapustnych i czerń krzyżowych średnia. Galileus (d. BOH 7315) Odmiana populacyjna. Plon nasion dość duży. Zawartość tłuszczu w nasionach mniejsza od średniej, glukozynolanów mała. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej nieco większa od średniej. Masa 1000 nasion średnia. Zimotrwałość roślin dość duża. Rośliny dość niskie, o przecietnej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia i dojrzałości technicznej nieco wcześniejszy od średniego. Odporność na zgniliznę twardzikową, suchą zgniliznę kapustnych, choroby podstawy łodygi i na czerń krzyżowych średnia. Hevelius (d. BOH 7515) Odmiana populacyjna. Plon nasion dość duży. Zawartość tłuszczu w nasionach nieco większa od średniej, glukozynolanów bardzo mała. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej duża. Masa 1000 nasion średnia. Zimotrwałość roślin dość duża. Rośliny dość niskie, o przeciętnej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia i dojrzałości technicznej wcześniejszy od średniego. Odporność na zgniliznę twardzikową i suchą zgniliznę kapustnych średnia, na choroby podstawy łodygi i czerń krzyżowych mniejsza od średniej. Prince (d. WRH 505) Odmiana mieszańcowa. Plon nasion bardzo duży. Zawartość tłuszczu w nasionach nieco większa od średniej, glukozynolanów poniżej średniej. Zawartość białka 79

80 w suchej masie beztłuszczowej mniejsza od średniej. Masa 1000 nasion średnia. Zimotrwałość roślin przeciętna. Rośliny średniej wysokości, o przeciętnej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia nieco wcześniejszy od średniego, dojrzałości technicznej średni. Odporność na zgniliznę twardzikową i choroby podstawy łodygi większa od średniej, na suchą zgniliznę kapustnych i czerń krzyżowych średnia. Według deklaracji hodowcy odmiana jest odporna na wirusa żółtaczki rzepy (TuYV). Ragnar (d. NPZ15052W11) Odmiana mieszańcowa. Plon nasion duży do bardzo dużego. Zawartość tłuszczu w nasionach średnia, glukozynolanów mała. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej duża. Masa 1000 nasion średnia. Zimotrwałość roślin duża. Rośliny wysokie, o dość dużej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia i dojrzałości technicznej średni. Odporność na zgniliznę twardzikową większa od średniej, na suchą zgniliznę kapustnych, choroby podstawy łodygi i czerń krzyżowych średnia. Według deklaracji hodowcy odmiana jest odporna na wirusa żółtaczki rzepy (TuYV). Smaragd (d. WRH 506) Odmiana mieszańcowa. Plon nasion bardzo duży. Zawartość tłuszczu w nasionach duża, glukozynolanów poniżej średniej. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej średnia. Masa 1000 nasion średnia. Zimotrwałość roślin średnia. Rośliny średniej wysokości, o przeciętnej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia i dojrzałości technicznej średni. Odporność na zgniliznę twardzikową i choroby podstawy łodygi większa od średniej, na suchą zgniliznę kapustnych i czerń krzyżowych średnia. Według deklaracji hodowcy odmiana jest odporna na wirusa żółtaczki rzepy (TuYV). SY Alibaba (d. RNX3421) Odmiana mieszańcowa. Plon nasion dość duży. Zawartość tłuszczu i glukozynolanów w nasionach średnia. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej średnia. Masa 1000 nasion średnia.

Zimotrwałość roślin dość duża. Rośliny dość niskie, o przeciętnej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia i dojrzałości technicznej średni. Odporność na zgniliznę twardzikową mniejsza od średniej, na suchą zgniliznę kapustnych, choroby podstawy łodygi i czerń krzyżowych średnia. Odmiana o dużej odporności na kiłę kapusty, w zakresie patotypów Plasmodiophora brassicae najczęściej występujących w Polsce. SY Iowa (d. RNX3526) Odmiana mieszańcowa. Plon nasion duży do bardzo dużego. Zawartość tłuszczu w nasionach średnia, glukozynolanów znacznie powyżej średniej. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej większa od średniej. Masa 1000 nasion średnia. Zimotrwałość roślin średnia. Rośliny średniej wysokości, o przeciętnej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia i dojrzałości technicznej średni. Odporność na zgniliznę twardzikową, suchą zgniliznę kapustnych, choroby podstawy łodygi i czerń krzyżowych średnia. Tatiana (d. CWH333) Odmiana mieszańcowa. Plon nasion duży. Zawartość tłuszczu w nasionach większa od średniej, glukozynolanów znacznie powyżej średniej. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej średnia. Masa 1000 nasion poniżej średniej. Zimotrwałość roślin mniejsza od średniej. Rośliny średniej wysokości, o przeciętnej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia i dojrzałości technicznej średni. Odporność na zgniliznę twardzikową mniejsza od średniej, na suchą zgniliznę kapustnych, choroby podstawy łodygi i czerń krzyżowych średnia. 81

82 Tabela 1 Rzepak ozimy. Wykaz odmian zarejestrowanych Lp. Rok wpisania Zachowujący/ do reprezentant Odmiany Krajowego (nr adresowy) 2017 2016 2015 rejestru 1 2 3 4 populacyjne Udział w kwalifikacji polowej (%) maks. przed rokiem 2015 1 *Adriana 2008 429 2 *Aixer 2014 904 3 *Bakara x/ 2007 618 4 10 4 *Bazalt 2016 618 7 12 5 *Bazyl x/ 2001 618 1 13 6 * Bellevue 2008 904 2 7 * Birdy 2016 406 8 *Bogart 2008 611 4 6 9 *Bojan x/ 2004 611 16 10 *Bosman x/ 2002 611 7 11 *Brendy 2013 618 5 7 12 26 12 *Californium x/ 2002 431 29 13 * Catana x/ 2009 431 5 14 *Chrobry 2016 611 24 2 15 *Derrick 2018 406 16 * DK Cadet x/ 2012 431 3 3 17 * ES Alegria x/ 2010 965 8 18 * ES Astrid x/ 2006 965 19 ES Beata x/ 2011 965 20 ES Scarlett 2013 965 21 *ES Valegro 2014 965 22 *Galileus 2018 611 1 23 * Harry 2013 428 3 3 3 24 *Hevelius 2018 611 25 Kana x/ 1997 611 5 4 4 26 * Lohana 2012 429 27 * Marcelo 2016 611 3

83 cd. tabeli 1 1 2 3 4 cd. populacyjne 28 *Metys 2014 611 12 8 29 *Monolit 2008 611 16 33 39 47 30 * Pamela 2011 429 31 * Polka kt/ 2016 10 4 32 * Quartz 2013 406 33 * Sherlock 2010 406 34 * Sidney kt/ 2014 428 2 7 35 *Starter x/ 2011 611 5 10 36 * SY Ilona 2016 228 37 *SY Rokas 2016 228 38 * Vapiano 2016 228 mieszańcowe 39 Abakus F 1 2009 556 40 Absolut F 1 2018 429 41 Acapulco F 1 2016 429 42 Advocat F 1 2018 429 43 Alasco k/ F 1 2017 429 44 Albrecht F 1 2018 429 45 Alessio x/ F 1 2012 429 46 Alvaro KWS F 1 2015 406 47 Amazon F 1 2015 429 48 Anderson F 1 2015 429 49 Angelico F 1 2018 429 50 Anniston F 1 2017 429 51 Arango F 1 2014 556 52 Archimedes k/ F 1 2016 429 53 Architect F 1 2017 429 54 Arkansas F 1 2018 429 55 Arsenal F 1 2013 429 56 Artoga F 1 2010 429 57 Aspect F 1 2018 429 58 Astana F 1 2018 399

84 cd. tabeli 1 1 2 3 4 cd. mieszańcowe 59 Atora F 1 2015 556 60 Augusta k/ F 1 2018 429 61 Bonanza F 1 2012 388 62 Chopin F 1 2018 399 63 Copernicus F 1 2017 611 0,2 64 DK Exalte F 1 2015 431 65 DK Example x/ F 1 2010 431 66 DK Exclusiv F 1 2013 431 67 DK Exedo F 1 2015 431 68 DK Exfile x/ F 1 2011 431 69 DK Exotter F 1 2017 431 70 DK Expansion F 1 2017 431 71 DK Expiro F 1 2016 431 72 DK Expression F 1 2016 431 73 DK Exquisite F 1 2011 431 74 DK Exsor F 1 2015 431 75 DK Exssence F 1 2014 431 76 DK Exstorm F 1 2012 431 77 DK Extract F 1 2016 431 78 DK Impression CL F 1 2013 431 79 DK Platinium k/ F 1 2016 431 80 Dobrava x/ F 1 2011 429 81 Einstein F 1 2017 399 82 ES Barocco F 1 2017 965 83 ES Cesario F 1 2016 965 84 ES Domino x/ F 1 2010 965 85 ES Imperio F 1 2016 965 86 ES Kamillo x/ F 1 2011 965 87 ES Mercure x/ F 1 2009 965 88 Exotic x/ F 1 2008 431 89 Garou F 1 2013 556 90 Gladius F 1 2010 228

85 cd. tabeli 1 1 2 3 4 cd. mieszańcowe 91 Graf F 1 2014 431 92 Hamilton F 1 2016 556 93 Inspiration F 1 2011 399 94 INV1165 F 1 2017 904 95 Kicker F 1 2017 556 96 Konkret x/ F 1 2013 611 5 7 13 97 Kuga F 1 2015 556 98 Marathon F 1 2012 399 99 Marcopolos F 1 2012 406 100 Mentor k/ F 1 2015 556 101 Mercedes F 1 2013 556 102 Minerva F 1 2013 399 103 NK Technic F 1 2009 228 104 Oriolus F 1 2014 399 105 Panama F 1 2016 388 106 Popular F 1 2014 399 107 Poznaniak F 1 2009 611 10 108 Primus x/ F 1 2010 399 109 Prince F 1 2018 399 110 PT248 F 1 2017 300 111 Ragnar F 1 2018 556 112 Roberto KWS F 1 2017 406 113 Rohan F 1 2008 556 114 Rumba F 1 2011 399 115 Sergio KWS F 1 2017 406 116 Sherpa F 1 2012 556 117 Shrek F 1 2014 556 118 Smaragd F 1 2018 399 119 Stefano KWS F 1 2017 406 120 SY Alibaba k/ F 1 2018 228 121 SY Alister k/ x/ F 1 2014 228 122 SY Carlo F 1 2012 228

86 cd. tabeli 1 1 2 3 4 cd. mieszańcowe 123 SY Cassidy F 1 2011 228 124 SY Florida F 1 2015 228 125 SY Iowa F 1 2018 228 126 SY Kolumb F 1 2010 228 127 SY Marten F 1 2013 228 128 SY Medal F 1 2015 228 129 SY Polana F 1 2014 228 130 SY Samoa F 1 2014 228 131 SY Saveo F 1 2014 228 132 Taifun F 1 2016 399 133 Tatiana F 1 2018 431 134 Thure pk/ F 1 2015 556 135 Tigris F 1 2016 431 136 Tores F 1 2012 228 137 Trumpf F 1 2014 556 138 Vectra x/ F 1 2005 904 139 Visby F 1 2008 556 140 Xenon F 1 2010 556 Powierzchnia zakwalifikowanych plantacji nasiennych (ha) 493 404 300 4798 Kol. 1: * odmiana chroniona krajowym lub wspólnotowym wyłącznym prawem hodowcy; kt/ odmiana o zmienionych proporcjach składu kwasów tłuszczowych podwyższona zawartość kwasu oleinowego i obniżona zawartość kwasu linolowego (HO) k/ odmiana o dużej odporności/tolerancji na patotypy kiły kapusty Plasmodiophora brassicae najczęściej występujące w Polsce; pk/ - odmiana półkarłowa; x/ odmiana niebadana w latach 2015-2017 F 1 odmiana mieszańcowa Kol. 4: w latach 2015-2017 kwalifikacją objęto również odmiany ze Wspólnotowego katalogu odmian roślin rolniczych (CCA)

Tabela 2 Rzepak ozimy. Plon nasion odmian przy 9% wilgotności oraz zawartość tłuszczu Lp. Odmiany 2015- -2017 Plon nasion (w % wzorca) 2017 2016 2015 Zawartość tłuszczu w % s.m. 2015- -2017 2017 2016 2015 1 2 3 Wzorzec; dt z ha 40,3 40,2 35,6 45,0 Średnia; % s.m. 48,3 48,7 48,5 47,6 populacyjne 1 Adriana 109 105 49,5 48,7 2 Aixer 97 99 99 94 50,0 50,7 50,5 48,8 3 Bazalt 98 95 96 102 47,7 48,0 48,4 46,8 4 Bellevue 94 94 93 95 47,6 48,3 47,6 46,8 5 Birdy 109 114 103 109 48,7 48,8 48,8 48,3 6 Bogart 95 47,5 7 Brendy 96 93 99 97 47,8 48,1 47,9 47,4 8 Chrobry 100 99 97 104 47,9 48,4 48,4 46,8 9 Derrick 114 107 47,6 47,6 10 ES Scarlett 102 46,3 11 ES Valegro 105 103 106 107 49,1 49,2 49,4 48,7 12 Galileus 105 115 48,3 48,6 13 Harry 97 107 48,0 47,1 14 Hevelius 105 113 49,2 49,7 15 Lohana 106 107 105 104 47,5 47,8 47,7 47,1 16 Marcelo 103 100 102 106 47,9 48,1 48,1 47,4 17 Metys 96 96 95 97 47,4 47,7 47,9 46,5 18 Monolit 96 92 97 100 48,7 49,2 48,9 47,9 19 Pamela 98 105 47,0 46,6 20 Polka 86 46,7 21 Quartz 97 92 103 96 47,6 48,5 47,4 46,8 22 Sherlock 105 102 106 106 47,6 47,8 47,5 47,4 23 Sidney 93 104 46,6 46,4 24 SY Ilona 108 109 110 106 48,4 49,0 48,5 47,7 25 SY Rokas 108 107 111 107 48,7 49,4 48,9 47,7 26 Vapiano 99 111 48,9 48,2 87

88 cd. tabeli 2 1 2 3 mieszańcowe 27 Abakus 109 105 113 109 48,0 48,2 48,6 47,2 28 Absolut 132 145 47,6 48,2 29 Acapulco 119 120 111 125 48,5 48,8 48,8 47,8 30 Advocat 135 131 49,2 49,4 31 Alasco 113 113 112 114 47,7 48,1 47,8 47,2 32 Albrecht 126 126 49,7 49,3 33 Alvaro KWS 122 124 123 121 48,0 48,3 48,1 47,8 34 Amazon 117 112 117 121 48,0 48,1 48,0 47,8 35 Anderson 121 115 47,9 47,5 36 Angelico 126 128 120 128 48,1 48,1 48,5 47,8 37 Anniston 129 121 134 133 48,2 48,1 48,9 47,6 38 Arango 112 108 118 110 47,8 48,0 48,8 46,6 39 Archimedes 112 108 110 117 47,9 47,6 48,6 47,4 40 Architect 134 132 134 136 48,8 49,1 49,2 48,3 41 Arkansas 121 128 49,4 49,3 42 Arsenal 115 115 48,9 48,0 43 Artoga 108 47,4 44 Aspect 124 135 48,6 49,1 45 Astana 126 124 50,2 50,4 46 Atora 120 115 123 122 49,1 49,6 49,1 48,7 47 Augusta 112 113 47,8 47,7 48 Bonanza 117 119 117 117 48,8 49,1 49,2 48,1 49 Chopin 127 124 49,9 49,4 50 Copernicus 121 116 121 125 48,5 48,8 48,8 48,0 51 DK Exalte 119 115 118 123 48,7 49,2 48,8 48,2 52 DK Exclusiv 115 47,6 53 DK Exedo 119 47,0 54 DK Exotter 120 115 122 123 48,3 48,3 48,6 47,9 55 DK Expansion 126 127 120 131 49,6 50,0 49,6 49,3 56 DK Expiro 123 121 121 127 48,1 48,4 48,0 48,0 57 DK Expression 123 120 120 128 48,9 49,0 49,3 48,3

89 cd. tabeli 2 1 2 3 cd. mieszańcowe 58 DK Exquisite 120 112 48,7 48,1 59 DK Exsor 119 122 48,6 48,6 60 DK Exssence 110 118 48,1 48,1 61 DK Exstorm 120 118 48,8 48,4 62 DK Extract 124 125 121 125 48,0 48,0 48,8 47,4 63 DK Impression CL 108 47,8 64 DK Platinium 116 115 114 118 47,9 48,0 48,2 47,7 65 Einstein 120 117 120 123 49,8 50,4 50,1 48,8 66 ES Barocco 121 117 125 121 48,1 48,1 48,4 47,8 67 ES Cesario 121 117 120 126 47,7 48,0 48,2 46,9 68 ES Imperio 126 123 124 130 47,8 47,9 48,3 47,3 69 Garou 113 109 118 112 48,4 49,0 48,4 47,9 70 Gladius 110 47,1 71 Graf 106 114 47,5 46,8 72 Hamilton 125 125 121 129 48,6 49,0 48,3 48,6 73 Inspiration 118 115 48,3 47,7 74 INV1165 124 122 129 123 48,5 48,7 48,8 48,0 75 Kicker 120 117 116 126 48,6 48,8 48,4 48,4 76 Kuga 125 120 130 126 48,6 48,7 48,9 48,3 77 Marathon 111 115 111 108 47,5 48,3 47,5 46,8 78 Marcopolos 115 116 118 111 48,5 49,2 48,7 47,6 79 Mentor 99 96 101 99 49,2 49,5 49,5 48,7 80 Mercedes 115 111 123 111 49,3 49,9 49,2 48,7 81 Minerva 110 106 117 109 49,4 49,5 49,5 49,2 82 NK Technic 110 47,2 83 Oriolus 110 113 110 106 47,0 47,6 47,2 46,2 84 Panama 115 116 102 125 48,6 49,2 48,5 48,0 85 Popular 112 110 116 110 49,5 50,0 49,5 48,8 86 Poznaniak 101 46,9 87 Prince 128 129 50,0 49,0 88 PT248 116 112 117 119 50,1 50,3 50,6 49,5

90 cd. tabeli 2 1 2 3 cd. mieszańcowe 89 Ragnar 121 129 49,0 49,2 90 Roberto KWS 123 123 125 122 47,8 47,7 48,1 47,5 91 Rohan 112 107 48,1 47,3 92 Rumba 112 112 115 109 47,5 48,1 47,8 46,5 93 Sergio KWS 119 124 47,7 47,1 94 Sherpa 107 104 108 108 48,1 48,1 48,5 47,8 95 Shrek 110 111 103 114 47,7 48,6 47,1 47,6 96 Smaragd 127 125 50,1 50,0 97 Stefano KWS 123 123 124 122 47,7 48,0 48,3 46,8 98 SY Alibaba 106 108 48,5 99 SY Carlo 108 47,9 100 SY Cassidy 106 109 47,3 46,6 101 SY Florida 118 116 115 122 47,7 47,8 47,2 48,1 102 SY Iowa 125 125 49,1 49,2 103 SY Kolumb 108 107 108 109 47,7 48,0 47,6 47,5 104 SY Marten 106 46,7 105 SY Medal 110 112 108 109 47,7 48,4 47,6 47,0 106 SY Polana 112 112 108 115 47,6 48,0 47,4 47,5 107 SY Samoa 111 46,9 108 SY Saveo 108 109 107 109 47,9 48,5 47,7 47,6 109 Taifun 119 114 123 120 48,7 48,4 49,3 48,5 110 Tatiana 122 122 122 123 49,5 49,5 49,6 49,3 111 Thure 107 106 108 108 47,2 47,8 47,3 46,3 112 Tigris 121 119 119 125 48,2 48,8 47,9 47,8 113 Tores 111 46,7 114 Trumpf 106 104 105 110 46,7 47,1 46,8 46,2 115 Visby 109 103 115 109 47,8 47,9 47,8 47,8 116 Xenon 101 101 98 104 48,5 48,8 48,5 48,1 Liczba doświadczeń 68 25 19 24 15 5 5 5 Kol. 2: Wzorzec (plon nasion): 2017, 2016, 2015 średnia z odmian populacyjnych badanych w danym sezonie wegetacyjnym w doświadczeniach PDO

Tabela 3 Rzepak ozimy. Zawartość glukozynolanów w nasionach oraz przezimowanie odmian Lp. Odmiany Stan Zawartość glukozynolanów Martwe rośliny roślin w nasionach po zimie po zimie M/g nasion % skala 9 o 2015-2015/ 2011/ 2015-2017 2016 2015-2017 2016 2012-2017 1 2 3 4 Średnia 12,1 10,7 13,2 11,9 27 37 7,3 populacyjne 1 Adriana 11,9 9,8 19 28 7,5 2 Aixer 10,0 8,5 10,8 10,7 20 11 7,2 3 Bazalt 12,2 11,8 13,7 11,1 33 7,0 4 Bellevue 14,4 13,1 17,5 12,7 30 57 6,9 5 Birdy 13,3 12,4 14,5 12,9 59 6,9 6 Bogart 10,4 31 7,2 7 Brendy 15,1 13,9 17,2 14,2 23 35 7,3 8 Chrobry 10,8 10,4 10,9 11,2 21 7,3 9 Derrick 9,2 12,3 37 6,8 10 ES Scarlett 14,5 54 7,3 11 ES Valegro 13,1 13,0 14,5 11,8 27 36 7,2 12 Galileus 8,5 8,8 24 7,6 13 Harry 14,7 11,9 32 43 7,0 14 Hevelius 6,1 7,0 22 7,7 15 Lohana 11,6 10,4 13,1 11,4 29 51 7,2 16 Marcelo 13,4 12,9 14,4 12,8 34 7,2 17 Metys 12,9 12,1 13,0 13,6 31 40 7,2 18 Monolit 10,1 8,9 11,7 9,7 21 22 7,2 19 Pamela 14,3 12,6 42 58 6,9 20 Polka 13,1 7,1 21 Quartz 11,4 10,2 12,9 11,2 18 33 7,3 22 Sherlock 11,9 11,4 13,2 11,2 22 44 7,2 23 Sidney 12,0 9,9 42 28 7,0 24 SY Ilona 10,6 9,3 11,6 10,9 23 7,0 25 SY Rokas 8,7 8,4 9,4 8,2 33 6,9 26 Vapiano 10,5 10,6 7,5 91

92 cd. tabeli 3 1 2 3 4 mieszańcowe 27 Abakus 10,0 9,9 10,3 9,7 17 27 7,4 28 Absolut 10,6 13,6 25 7,7 29 Acapulco 13,2 13,2 13,0 13,5 48 7,1 30 Advocat 8,2 11,6 20 7,7 31 Alasco 11,0 10,9 12,2 9,7 23 7,2 32 Albrecht 8,2 12,2 27 7,9 33 Alvaro KWS 11,2 10,2 12,8 10,7 25 7,3 34 Amazon 12,6 11,7 14,8 11,3 28 7,3 35 Anderson 16,2 13,1 19 9 7,5 36 Angelico 13,2 12,0 15,0 12,5 37 7,1 37 Anniston 11,9 10,6 12,5 12,5 22 7,6 38 Arango 9,4 8,9 9,7 9,5 16 26 7,4 39 Archimedes 11,5 10,6 11,3 12,5 41 7,1 40 Architect 12,7 11,4 13,4 13,4 14 7,5 41 Arkansas 10,0 12,3 27 7,3 42 Arsenal 11,9 10,6 22 33 7,5 43 Artoga 12,6 40 7,2 44 Aspect 10,9 14,6 23 7,7 45 Astana 9,4 11,3 30 7,4 46 Atora 11,0 10,1 12,5 10,4 20 7,5 47 Augusta 9,9 11,5 29 7,4 48 Bonanza 12,0 10,5 13,6 11,9 28 38 7,3 49 Chopin 10,4 15,9 40 7,0 50 Copernicus 12,7 10,3 13,8 13,9 23 7,4 51 DK Exalte 13,4 11,6 15,8 12,9 27 7,3 52 DK Exclusiv 13,6 55 7,2 53 DK Exedo 11,2 7,3 54 DK Exotter 12,1 9,6 14,2 12,5 17 7,3 55 DK Expansion 12,0 10,5 12,8 12,7 33 7,4 56 DK Expiro 13,2 12,9 13,2 13,4 25 7,4 57 DK Expression 13,5 12,5 13,9 14,1 32 7,2

93 cd. tabeli 3 1 2 3 4 cd. mieszańcowe 58 DK Exquisite 13,7 11,2 20 29 7,4 59 DK Exsor 12,8 13,7 7,2 60 DK Exssence 17,5 12,5 41 63 7,1 61 DK Exstorm 15,3 12,6 29 33 7,3 62 DK Extract 13,6 12,8 13,6 14,6 26 7,3 63 DK Impression CL 12,2 27 7,1 64 DK Platinium 13,1 13,3 13,2 12,8 38 7,3 65 Einstein 9,7 8,1 10,0 11,0 28 7,3 66 ES Barocco 12,0 11,8 12,8 11,6 16 7,2 67 ES Cesario 13,8 13,2 14,7 13,4 20 7,2 68 ES Imperio 13,5 12,9 13,2 14,4 24 7,4 69 Garou 11,5 10,4 12,8 11,4 17 20 7,3 70 Gladius 12,5 41 7,4 71 Graf 16,3 12,4 41 67 7,0 72 Hamilton 10,8 8,6 14,0 9,7 27 7,1 73 Inspiration 16,1 12,7 27 37 7,3 74 INV1165 13,9 12,1 15,1 14,3 15 7,3 75 Kicker 8,1 7,7 9,6 7,2 33 7,1 76 Kuga 9,8 9,5 11,0 8,8 14 7,7 77 Marathon 11,4 10,4 13,0 10,9 34 41 7,2 78 Marcopolos 9,2 8,6 10,2 8,9 24 49 7,2 79 Mentor 11,8 10,2 14,2 10,9 20 7,3 80 Mercedes 12,5 11,2 13,5 12,7 17 19 7,5 81 Minerva 11,5 10,6 12,6 11,4 13 15 7,6 82 NK Technic 12,1 49 7,3 83 Oriolus 12,5 11,0 14,2 12,4 25 47 7,3 84 Panama 11,8 9,8 14,9 10,6 64 7,1 85 Popular 10,4 8,9 12,4 10,1 17 19 7,5 86 Poznaniak 9,8 36 7,3 87 Prince 8,9 11,3 33 7,4 88 PT248 11,1 10,1 12,2 11,0 20 7,3

94 cd. tabeli 3 1 2 3 4 cd. mieszańcowe 89 Ragnar 7,9 10,5 20 7,4 90 Roberto KWS 12,3 11,1 13,7 12,2 29 7,2 91 Rohan 11,1 9,6 18 33 7,6 92 Rumba 11,6 10,5 13 11,2 30 51 7,3 93 Sergio KWS 14,6 14,6 25 7,2 94 Sherpa 12,5 11,1 12,9 13,5 23 7,3 95 Shrek 14,1 12,6 16,5 13,3 35 32 7,2 96 Smaragd 8,4 12,0 32 7,2 97 Stefano KWS 13,8 13,1 13,9 14,3 20 7,3 98 SY Alibaba 12,5 21 7,3 99 SY Carlo 12,3 52 7,3 100 SY Cassidy 13,1 10,5 39 60 7,0 101 SY Florida 14,5 13,6 17,6 12,3 32 7,2 102 SY Iowa 11,3 15,8 29 7,5 103 SY Kolumb 9,8 9,0 11,2 9,3 32 53 7,2 104 SY Marten 13,3 26 7,4 105 SY Medal 14,3 12,6 16,6 13,8 28 7,0 106 SY Polana 12,8 11,6 14,7 12,1 34 49 7,1 107 SY Samoa 12,3 31 7,4 108 SY Saveo 12,4 11,0 14,1 12,1 34 36 7,1 109 Taifun 11,3 10,9 11,8 11,2 7,4 110 Tatiana 13,5 11,5 15,1 14,0 38 7,2 111 Thure 13,5 12,4 14,6 13,5 28 7,1 112 Tigris 12,5 11,8 14,4 11,4 26 7,4 113 Tores 13,2 37 7,4 114 Trumpf 13,4 12,4 14,9 12,9 26 26 7,3 115 Visby 10,7 10,0 11,6 10,6 20 30 7,3 116 Xenon 13,6 11,8 14,6 14,5 26 26 7,3 Liczba doświadczeń 15 5 5 5 13 17 70 Kol. 3: procent martwych roślin oceny pochodzą z lat 2016 i 2012; w latach 2013, 2014, 2015 i 2017 straty roślin po zimie były bardzo małe; " brak danych

Tabela 4 Rzepak ozimy. Ważniejsze cechy rolnicze odmian Lp. Odmiany Wysokość roślin Wyleganie Termin początku kwitnienia dojrzałości technicznej Odporność na choroby chorosucha by zgnilizna podstawy kap. łodygi zgnilizna twardzikowa czerń krzyżowych cm % dzień roku; data % porażonych roślin skala 9 o 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Średnia 152 17 121 (1.05) 189 (8.07) 15 10 13 7,4 populacyjne 1 Adriana 150 18 121 189 15 9 10 7,7 2 Aixer 147 14 123 189 11 6 10 7,8 3 Bazalt 153 17 123 189 14 10 13 7,2 4 Bellevue 152 17 123 189 12 8 11 7,5 5 Birdy 151 14 124 190 13 9 14 7,7 6 Bogart 158 24 125 190 14 14 15 7,3 7 Brendy 155 21 124 190 11 10 12 7,5 8 Chrobry 147 21 121 188 15 9 14 7,0 9 Derrick 150 17 122 189 9 8 7,4 10 ES Scarlett 151 18 123 189 16 7 11 7,6 11 ES Valegro 146 18 124 190 13 9 13 7,3 12 Galileus 145 19 120 188 13 15 7,4 13 Harry 142 20 121 188 20 12 21 7,2 14 Hevelius 147 20 117 188 17 18 7,1 15 Lohana 146 19 121 189 11 9 11 7,4 16 Marcelo 148 19 122 188 16 11 17 7,4 17 Metys 143 16 122 188 15 9 13 7,4 18 Monolit 146 26 123 189 19 10 16 7,2 19 Pamela 146 17 121 190 8 10 8 7,4 20 Polka 147 25 121 189 13 9 10 7,1 21 Quartz 143 17 123 188 23 10 15 7,2 22 Sherlock 148 18 119 188 13 11 15 7,2 23 Sidney 149 20 123 190 9 10 12 7,1 24 SY Ilona 148 17 124 190 15 12 14 7,6 25 SY Rokas 141 13 121 189 14 8 12 7,2 26 Vapiano 143 14 119 188 14 8 10 7,5 95

96 cd. tabeli 4 1 2 3 4 5 6 7 8 9 mieszańcowe 27 Abakus 148 14 119 188 15 14 15 7,1 28 Absolut 161 17 120 188 18 16 7,7 29 Acapulco 157 14 122 189 12 10 13 7,5 30 Advocat 160 13 120 189 13 9 7,4 31 Alasco 155 14 122 188 20 9 13 7,4 32 Albrecht 152 11 120 189 17 14 7,5 33 Alvaro KWS 157 15 121 188 14 12 17 7,5 34 Amazon 154 19 121 188 13 8 13 7,2 35 Anderson 155 18 120 188 13 6 11 7,6 36 Angelico 158 14 121 188 20 9 14 7,6 37 Anniston 158 16 120 188 20 9 19 7,7 38 Arango 148 16 120 188 12 10 12 7,5 39 Archimedes 152 15 121 188 20 11 14 7,4 40 Architect 163 15 121 188 16 8 18 7,3 41 Arkansas 157 14 120 189 13 13 7,2 42 Arsenal 155 18 119 187 18 11 14 7,3 43 Artoga 153 16 121 188 16 14 14 7,8 44 Aspect 159 16 121 188 20 21 7,2 45 Astana 150 11 119 189 14 12 7,2 46 Atora 155 15 121 189 11 9 11 7,6 47 Augusta 154 13 121 188 25 23 7,3 48 Bonanza 160 14 124 190 13 8 12 7,7 49 Chopin 154 15 121 189 12 12 7,7 50 Copernicus 158 23 123 188 21 10 17 7,4 51 DK Exalte 156 17 121 189 11 10 11 7,3 52 DK Exclusiv 154 19 121 188 17 9 13 7,4 53 DK Exedo 161 18 122 188 15 8 6 7,8 54 DK Exotter 153 21 120 188 16 11 19 7,2 55 DK Expansion 163 15 123 189 14 9 14 7,5 56 DK Expiro 157 22 120 188 18 9 12 7,4 57 DK Expression 153 23 121 188 20 13 15 7,5

97 cd. tabeli 4 1 2 3 4 5 6 7 8 9 cd. mieszańcowe 58 DK Exquisite 162 17 123 189 9 9 11 7,5 59 DK Exsor 161 16 124 189 12 11 11 7,5 60 DK Exssence 151 18 120 189 20 11 14 7,3 61 DK Exstorm 156 18 121 189 13 12 13 7,6 62 DK Extract 160 20 121 188 17 9 12 7,3 63 DK Impression CL 160 17 123 189 12 9 12 7,9 64 DK Platinium 156 16 121 188 16 9 15 7,3 65 Einstein 152 15 120 189 18 11 13 7,4 66 ES Barocco 161 18 123 188 19 10 11 7,4 67 ES Cesario 150 18 119 188 18 10 11 7,6 68 ES Imperio 152 18 120 188 18 10 12 7,4 69 Garou 149 15 120 189 9 9 12 7,3 70 Gladius 148 16 120 188 15 9 14 7,4 71 Graf 150 21 119 188 12 11 14 7,3 72 Hamilton 153 13 122 188 16 10 14 7,5 73 Inspiration 156 17 121 188 16 12 15 7,4 74 INV1165 155 20 121 188 21 8 15 7,4 75 Kicker 155 14 122 188 15 12 11 7,9 76 Kuga 154 14 119 188 12 9 14 7,5 77 Marathon 141 14 118 189 11 11 12 7,5 78 Marcopolos 158 17 123 189 11 13 12 7,6 79 Mentor 150 11 121 188 10 11 10 7,4 80 Mercedes 152 15 121 188 11 9 12 7,5 81 Minerva 150 16 120 188 14 9 14 7,4 82 NK Technic 157 18 121 188 14 12 13 7,9 83 Oriolus 143 19 118 188 12 9 13 7,5 84 Panama 158 13 122 189 17 10 12 7,6 85 Popular 151 13 120 189 10 9 12 7,5 86 Poznaniak 151 17 124 189 16 14 14 7,2 87 Prince 150 16 119 189 11 9 7,3 88 PT248 157 15 123 189 17 8 13 7,5

98 cd. tabeli 4 1 2 3 4 5 6 7 8 9 cd. mieszańcowe 89 Ragnar 159 12 120 188 11 14 7,3 90 Roberto KWS 159 17 122 189 17 9 13 7,4 91 Rohan 143 16 119 188 16 14 16 7,1 92 Rumba 145 15 118 189 12 10 13 7,5 93 Sergio KWS 157 17 121 188 16 9 3 7,4 94 Sherpa 148 14 120 188 13 9 11 7,4 95 Shrek 153 14 119 189 13 10 13 7,5 96 Smaragd 151 18 121 189 12 9 7,6 97 Stefano KWS 163 17 122 189 14 9 7 7,7 98 SY Alibaba 143 15 121 188 23 12 7,2 99 SY Carlo 149 15 119 188 15 9 13 7,5 100 SY Cassidy 152 15 122 189 12 7 12 7,4 101 SY Florida 150 18 119 188 13 11 13 7,3 102 SY Iowa 149 15 120 189 14 16 7,4 103 SY Kolumb 152 16 119 188 13 9 12 7,4 104 SY Marten 147 15 119 189 15 11 13 7,1 105 SY Medal 147 17 121 189 12 10 14 7,4 106 SY Polana 151 15 120 188 13 11 14 7,6 107 SY Samoa 151 17 121 189 18 8 12 7,6 108 SY Saveo 148 17 120 189 15 10 12 7,3 109 Taifun 146 16 121 188 17 11 12 7,6 110 Tatiana 152 21 121 188 19 13 16 7,4 111 Thure 133 15 124 189 18 10 13 7,5 112 Tigris 160 20 121 189 19 10 13 7,5 113 Tores 153 17 120 188 16 7 13 7,6 114 Trumpf 145 14 118 189 11 9 12 7,5 115 Visby 149 15 120 188 13 11 13 7,2 116 Xenon 151 13 118 188 14 9 13 7,5 Liczba doświadczeń 75 46 76 68 27 9 23 26 Kol. 3: wyleganie cecha określana jako wysokość łanu przed zbiorem do wysokości roślin, w procentach [100 (wysokość łanu / wysokość roślin x 100)]; mniejsza wartość oznacza mniejsze wyleganie Kol. 6: " brak danych Kol. 6-8: % porażonych roślin mniejsza wartość oznacza większą odporność

99 BOBOWATE GRUBONASIENNE. WSTĘP Tendencja zmian, której efektem ma być stała pozycja bobowatych grubonasiennych w zmianowaniu, nadal wymaga wielokierunkowych działań strategicznych. Widoczne jest ożywienie w hodowli odmian i obrocie nasiennym tych gatunków, a także w sprowadzaniu, konfekcjonowaniu i handlu nasionami odmian zagranicznych. Jest to odpowiedź producentów nasion na większy popyt ze strony rolników. Aby dalsze pozytywne, dla tej grupy roślin, zmiany mogły zaistnieć, istotne znaczenie ma uruchomienie kanałów skupu i zwiększenia wykorzystania nasion, zwłaszcza przez producentów pasz, a także w niektórych przypadkach indywidualnego wykorzystania nasion w gospodarstwach na cele paszowe. Różnorodność gatunków bobowatych grubonasiennych uprawianych w Polsce pozwala na wielkokierunkowe ich wykorzystanie. Możliwe jest więc dopasowanie gatunku, a także odmiany, w zależności od celu uprawy oraz późniejszego przeznaczenia nasion. Gatunki różnią się wymaganiami przyrodniczymi i siedliskowymi. Także w ramach poszczególnych gatunków, odmiany cechują się znacznym zróżnicowaniem, między innymi ze względu na cechy morfologiczne: barwę kwiatów, typ wzrostu i użytkowe cechy jakościowe nasion, zawartość związków swoistych, masę 1000 nasion i inne. Wykorzystanie bobowatych grubonasiennych jest wielorakie. Ogólnoużytkowe odmiany grochu siewnego są wykorzystywane na cele kulinarne i paszowe. Umiejętnie zbilansowane nasiona odmian pastewnych pozostałych gatunków bobowatych grubonasiennych są dobrym komponentem paszowym. Odmiany gorzkie łubinu wąskolistnego są przydatne do zasiewów zielonkowych na przyoranie, szczególnie na terenach przyleśnych. Nasiona soi, która coraz częściej jest uprawiana w naszym kraju, mogą być wykorzystywane w wielu gałęziach przemysłu, między innymi spożywczym, farmaceutycznym, kosmetycznym. Z kolei makuch i śruta poekstrakcyjna pozyskiwane po odtłuszczeniu nasion są niezastąpionymi komponentami pasz w żywieniu niektórych grup zwierząt hodowlanych. Przetwórstwo nasion konwencjonalnych odmian soi pozwala na uzyskanie produktów i paszy bez GMO. W związku z rosnącą świadomością rolników odnośnie negatywnych skutków zbyt dużego udziału zbóż oraz innych roślin towarowych w płodozmianie, jednym z kluczowych działań jest wsparcie finansowe

100 oferowane rolnikom w celu poprawienia opłacalności uprawy tej grupy roślin. Duże znaczenie ma także wielokierunkowe upowszechnianie problematyki, dotyczącej zwłaszcza weryfikacji przydatności rejonów kraju do uprawy gatunków bobowatych grubonasiennych i powszechnej rekomendacji najlepszych odmian w poszczególnych województwach. Jedną z dróg realizacji tych działań jest wdrożona w 2017 roku Inicjatywa Białkowa COBORU dotycząca gatunków roślin białkowych, a w szczególności soi. Areał plantacji nasiennych jest częściowym odzwierciadleniem zapotrzebowania na nasiona bobowatych zgłaszanego przez producentów, a więc w pewnym zakresie świadczy o popularności uprawy danego gatunku, a w jego ramach konkretnych odmian. Należy jednak pamiętać, że cześć nasion odmian z CCA, jest sprowadzana z zagranicy i w Polsce oferowana do sprzedaży. Ilość tak dystrybuowanych nasion nie jest dokumentowana. W roku 2017 powierzchnia objętych oceną polową plantacji kwalifikacji nasiennych całej grupy bobowatych grubonasiennych wyniosła blisko 14 tys. ha i w porównaniu do roku 2016 utrzymała się na podobnym poziomie. Była natomiast aż o 9 tys. ha mniejsza w porównaniu do roku 2015, gdy osiągnęła prawie 23 tys. ha, najwięcej od wielu lat. Nadal należy uznać, że rynek nasienny bobowatych jest jeszcze bardzo zmienny i niestabilny oraz bardzo trudne jest dokonanie wiarygodnych prognoz na najbliższy okres. Z pewnością trzeba czasu, by pozycja bobowatych grubonasiennych w płodozmianie była znacząca i stabilna w latach. W roku 2017 na większej w porównaniu do roku 2016 powierzchni wyprodukowano nasiona bobiku, grochu siewnego i łubinu białego. Nieduże spadki odnotowano w pozostałych gatunkach. Ponad 40% areału kwalifikatów to łubiny (nieco ponad 6 tys. ha), choć największe znaczenie miał łubin wąskolistny 31% ogólnej powierzchni kwalifikacji (4,3 tys. ha). Groch siewny stanowił w tej powierzchni 26% (było to 3,6 tys. ha), a nasiona pozostałych gatunków (łubinu żółtego, bobiku, wyk i łubinu białego) rozmnożono na powierzchniach około 10%. Kwalifikacja plantacji soi była na podobnym poziomie jak w roku 2016 i wyniosła około 1,7 tys. ha. W tym jednak gatunku największe jest prawdopodobieństwo obrotu nasionami, które w Polsce nie podlegały kwalifikacji. Odmiany soi z CCA funkcjonujące na polskim runku nasiennym stanowią ponad 60%. Do roku 2017 w doświadczeniach rozpoznawczych testowano nieliczne z nich. Co do większości nie było

101 żadnej wiedzy na temat ich przydatności do uprawy w warunkach klimatycznych Polski. Razem 13 866 ha Rys. 1. Powierzchnia zakwalifikowanych plantacji nasiennych bobowatych grubonasiennych w roku 2017 wg PIORiN Dane statystyczne publikowane przez GUS pozwalają uchwycić jedynie pewne tendencje w uprawie dla całej grupy bobowatych, bo w ograniczonym zakresie pokazują zestawienia dla poszczególnych gatunków. W 2017 roku powierzchnia zasiewów bobowatych pastewnych na nasiona z mieszankami wynosiła około 201 tys. ha, a więc była mniejsza w porównaniu do roku 2016 o 25 tys. ha. Powierzchnia zasiewów bobowatych pastewnych na zielonkę nieco spadła w porównaniu do roku 2016 (o 8,5 tys. ha) i wyniosła 25,5 tys. ha. Na stabilnym poziomie utrzymał się areał bobowatych jadalnych, gdyż wysiano ich 71,3 tys. ha, choć do grupy tej dołączono także gatunki warzywne. W danych szczegółowych dotyczących zarówno zasiewów na nasiona, jak i na zielonkę wynika, że największy udział miały uprawy pastewnych odmian łubinu wąskolistnego, żółtego i białego 117 tys. ha. Groch siewny i bobik uprawiano na powierzchni prawie takiej samej jak w roku 2016 (groch 52 tys. ha, bobik 31 tys. ha). Prawie o połowę mniej wysiano wyki (8,5 tys. ha), a na prawie o 2 tys. ha większej powierzchni uprawiano soję (9,3 tys. ha).

102 Mieszanki bobowatych i bobowato-zbożowych wysiano na powierzchni prawie 48 tys. ha. Szacunkowa powierzchnia uprawy bobowatych grubonsiennych w siewach czystych w roku 2017 wynosiła niecałe 218 tys. ha (o 40 tys. ha mniej niż w roku 2016), wraz z areałem grochu przeznaczonego na konsumpcję, który w pewnej części mógł być zwiększony o uprawę gatunku warzywnego, zbieranego na zielone nasiona. W opracowaniu przedstawiono dane ogólne o odmianach i wyniki najważniejszych cech dla gatunków bobowatych grubonasiennych, z którymi prowadzono doświadczenia w ramach PDO (bobik, groch siewny, łubin wąskolistny, łubin żółty, soja). W tabeli 1 dla każdego zamieszczonego w opracowaniu gatunku, przedstawiono m. in. ważniejsze cechy morfologiczne odmian. Podano w niej wszystkie aktualnie zarejestrowane odmiany. W danych dotyczących udziału w kwalifikacji polowej miejsce puste oznacza, że w danym roku na terenie Polski nie zakwalifikowano plantacji nasiennych danej odmiany, bądź odmiana nie była zgłoszona do kwalifikacji. Wyniki plonowania odmian ze względu na dużą zmienność plonowania roślin bobowatych w latach, dotyczą czterolecia 2014-2017. W ten sposób informacja dotycząca poszczególnych odmian jest pełniejsza, a możliwość jej oceny bardziej obiektywna. Średnie plony natomiast uwzględniają okres trzyletni (2015-2017). Brak danych dotyczących plonu nasion, plonu białka ogólnego oznacza, że odmiana nie była badana w danym roku, a średnie wartości cech dla tych odmian odpowiednio przeliczono. W dalszych tabelach przedstawiono ważniejsze cechy rolniczo-użytkowe odmian. Wyniki pochodzą z ostatniego trzylecia (lata 2015-2017). Na średnią dla cech, wyrażanych w skali dziewięciostopniowej, składają się wyniki tylko z tych punktów doświadczalnych, w których dane zjawisko wystąpiło. Nie włączono do średniej wyników, które nie różnicowały odmian lub zjawisko oceniono na 9. W związku z tym nie ilustrują one występowania zjawiska, ale pokazują rzeczywiste różnice między odmianami. W tabelach wynikowych uwzględniono te odmiany z Krajowego rejestru (KR), które w ostatnich czterech latach były badane choćby jeden rok w doświadczeniach PDO lub w roku bieżącym zostały zarejestrowane (wyniki z doświadczeń rejestrowych).

Bobik 103 Bobik ma duże możliwości plonotwórcze, ale wymaga żyznego stanowiska i znacznej ilości opadów w okresie wegetacji. Od dłuższego czasu uprawa bobiku miała bardzo małe znaczenie. Natomiast od 2013 roku stopniowo rośnie powierzchnia kwalifikowanych plantacji nasiennych tego gatunku. Największą wartość osiągnęła w roku 2015 (2 tys. ha), kiedy generalnie areał bobowatych grubonasiennych objęty oceną polową plantacji nasiennych był największy. W roku 2016 jednak zmalała (do około 0,7 tys. ha). W roku 2017 nasiona bobiku reprodukowano znów na większej powierzchni 1,2 tys. ha, co stanowiło 9% całej powierzchnia plantacji kwalifikowanych. Ostatnie trzylecie pokazuje więc zmienność i niestabilność tego rynku nasiennego. Choć znaczenie bobiku z powodu jego dużych wymagań siedliskowych zawsze będzie umiarkowane, w ostatnich latach widoczne jest większe zainteresowanie badaniami i rejestracją nowych odmian. Od roku 2013 corocznie zgłaszane są nowe odmiany. W ostatnich trzech latach do KR wpisano sześć nowych odmian, z których prawie 70% stanowią odmiany zagraniczne: trzy niemieckie i jedna austriacka. W roku 2016 zarejestrowano dwie odmiany krajowe. Obecny stan KR to 14 odmian, które dzielą się na trzy grupy, w zależności od cech morfologiczno-użytkowych roślin: pięć odmian niesamokończących o niskiej zawartości tanin, osiem niesamokończących o znacznej zawartości związków antyodżywczych i jedna odmiana samokończąca wysokotaninowa. Pomimo cennej cechy jaką jest samokończenie wegetacji, liczba odmian tego typu w ostatnich latach zmniejszyła się. Wynika to głównie z większej podatności tego typu odmian na choroby i szkodniki. Odmiany krajowe Ashleigh, Oena i Sonet nie były badane w ostatnich czterech latach. Wykaz odmian znajdujących się w KR w roku 2018 podano w tabeli 1, a dane dotyczące najważniejszych cech rolniczo-użytkowych w tabelach 2 i 3.

104 Charakterystyka odmian bobiku wpisanych do Krajowego rejestru w roku 2018 Apollo (d. PHP15-4) Odmiana niesamokończąca, wysokotaninowa, przeznaczona do uprawy na nasiona. Plon nasion bardzo duży, białka duży. Termin kwitnienia wczesny, dojrzewania dość wczesny. Okres kwitnienia średni. Równomierność dojrzewania dobra. Wysokość roślin średnia. Odporność na wyleganie w fazie końca kwitnienia dość duża i przed zbiorem średnia. Odporność na choroby powodowane przez patogeny pochodzenia grzybowego (czekoladową plamistość, askochytozę bobiku i rdzę bobiku) średnia. Masa 1000 nasion bardzo duża. Zawartość białka ogólnego w nasionach mała, zawartość włókna surowego duża. Odpowiednia do uprawy na glebach kompleksów pszennych. Optymalna obsada roślin około 50 szt./m 2. Capri (d. PHP15-3) Odmiana niesamokończąca, wysokotaninowa, przeznaczona do uprawy na nasiona. Plon nasion bardzo duży, białka bardzo duży. Termin kwitnienia wczesny, dojrzewania dość wczesny. Okres kwitnienia dość krótki. Równomierność dojrzewania dobra. Wysokość roślin średnia. Odporność na wyleganie w fazie końca kwitnienia dość duża i przed zbiorem średnia. Odporność na choroby powodowane przez patogeny pochodzenia grzybowego (czekoladową plamistość i rdzę bobiku) średnia, na askochytozę bobiku średnia do dość małej. Masa 1000 nasion bardzo duża. Zawartość białka ogólnego w nasionach dość mała, zawartość włókna surowego średnia. Odpowiednia do uprawy na glebach kompleksów pszennych. Optymalna obsada roślin około 50 szt./m 2.

105 Tabela 1 Bobik. Wykaz odmian zarejestrowanych Lp. Odmiany Rok wpisania do Krajowego rejestru Zachowujący/ reprezentant (numer adresowy) Barwa nasion po zbiorze Udział w kwalifikacji polowej (%) 2017 2016 2015 maks. przed rokiem 2015 1 2 3 4 5 niesamokończące niskotaninowe 1 *Albus 2002 611 bsz 15,6 13,1 34,9 37,1 2 *Amigo 2016 611 szbeż 9,0 2,0 3 *Amulet 2008 611 szbeż 5,2 14,9 9,4 27,4 4 *Fernando 2016 611 szbeż 9,5 1,9 5 *Olga 2003 611 bsz 3,7 11,2 35,5 niesamokończące wysokotaninowe 6 Apollo 2018 556 beż 7 *Ashleigh x/ 2004 153 beż 1,9 0,6 8 *Bobas 2002 153 beż 44,5 48,1 31,0 45,6 9 Capri 2018 556 beż 10 *Fanfare s/ 2017 556 beż 4,9 11 Julia 2017 1046 beż 0,8 12 *Oena x/ 2004 153 beż 1,9 0,5 1,5 13 Sonet x/ 1995 10 beż 0,8 6,6 1,3 13,5 samokończąca wysokotaninowa 14 *Granit 2006 611 beż 4,8 2,6 6,9 23,3 Powierzchnia zakwalifikowanych plantacji nasiennych (tys. ha) 1,19 0,75 2,10 31,33 Kol. 1: * odmiana chroniona krajowym lub wspólnotowym wyłącznym prawem hodowcy, x/ odmiana niebadana w latach 2014-2017, s/ odmiana syntetyczna Kol. 4: beż beżowa, bsz białoszara, szbeż szarobeżowa; na podstawie badań OWT Kol. 5: wg danych PIORiN; w latach 2014-2017 kwalifikacją objęto również odmiany ze Wspólnotowego katalogu odmian roślin rolniczych (CCA)

106 Tabela 2 Bobik. Plon nasion i białka ogólnego odmian (% wzorca) Lp. Odmiany 2015- -2017 Plon nasion (dt z ha) Plon białka ogólnego (kg z ha) 2017 2016 2015 2014 2015- -2017 2017 2016 2015 2014 1 2 3 Wzorzec 43,3 47,5 39,8 42,5 52,1 1115 1196 1103 1046 1346 niesamokończące niskotaninowe 1 Albus 100 99 100 101 104 100 100 98 101 104 2 Amigo 100 99 97 104 104 99 97 97 102 103 3 Amulet 100 100 99 100 106 101 102 100 101 107 4 Fernando 101 96 101 107 104 103 98 104 108 106 5 Olga 92 98 99 95 95 100 niesamokończące wysokotaninowe 6 Apollo 109 117 102 111 7 Bobas 100 98 104 98 104 104 100 110 101 103 8 Capri 110 118 106 116 9 Fanfare s/ 112 107 110 119 106 102 104 112 10 Julia 104 99 107 107 108 103 113 109 samokończąca wysokotaninowa 11 Granit 105 103 106 106 98 98 95 102 101 Liczba doświadczeń 45 20 13 12 12 39 20 7 12 12 Kol. 1: wzorzec średnia z wszystkich odmian badanych w danym roku w doświadczeniach PDO

107 Tabela 3 Bobik. Ważniejsze cechy rolniczo-użytkowe odmian Lp. Odmiany Wysokość roślin po zakończeniu kwitnienia Wyleganie Długość okresu od siewu do: przed zbiorem początku kwitnienia dojrzałości technicznej Długość fazy kwitnienia Równomierność dojrzewania cm skala 9º liczba dni skala 9º 1 2 3 4 5 6 7 8 Średnia 108 7,6 7,6 66 128 23 8,0 niesamokończące niskotaninowe 1 Albus 106 7,5 7,8 66 128 23 7,9 2 Amigo 107 8,0 7,9 66 128 23 7,9 3 Amulet 110 7,3 7,4 66 129 24 7,7 4 Fernando 108 7,7 7,6 66 129 25 7,8 5 Olga 108 7,5 7,7 66 128 25 7,9 niesamokończące wysokotaninowe 6 Apollo 108 7,7 7,8 64 127 23 8,1 7 Bobas 115 7,2 7,2 67 128 23 7,9 8 Capri 111 7,6 7,5 65 126 23 8,3 9 Fanfare s/ 108 7,6 7,7 64 127 24 8,3 10 Julia 111 7,2 7,3 66 127 21 8,2 samokończąca wysokotaninowa 11 Granit 97 7,9 7,8 65 125 22 8,1 Liczba doświadczeń 47 8 33 47 45 44 42

108 cd. tabeli 3 Lp. Odmiany czekoladowa plamistość bobiku Odporność na choroby askochytoza bobiku Rdza bobiku Uszkodzenia nasion przez strąkowca Masa 1000 nasion białka ogólnego Zawartość włókna surowego tanin skondensowanych w nasionach z okrywą skala 9º % g % s.m. mg/g s.m. 1 9 10 11 12 13 14 15 16 Średnia 7,1 7,1 6,9 11,3 496 29,0 9,3 0,070 (0,769) niesamokończące niskotaninowe 1 Albus 7,1 7,1 6,8 10,6 487 29,3 9,6 0,070 2 Amigo 7,3 7,3 6,7 11,3 499 29,0 9,2 0,067 3 Amulet 7,3 7,5 6,9 9,3 463 29,7 9,3 0,071 4 Fernando 7,3 7,4 7,0 10,6 460 29,8 9,4 0,072 5 Olga 7,2 7,2 6,9 9,7 469 29,4 8,8 0,072 niesamokończące wysokotaninowe 6 Apollo 7,0 6,9 6,8 15,4 539 27,7 10,2 0,784 7 Bobas 7,1 7,3 7,2 8,8 505 29,9 8,6 0,721 8 Capri 7,0 6,7 6,8 13,6 515 28,5 9,4 0,666 9 Fanfare s/ 6,9 6,8 6,8 14,2 511 27,7 10,0 0,885 10 Julia 7,2 7,3 7,1 8,4 503 30,4 8,9 0,772 samokończąca wysokotaninowa 11 Granit 6,7 6,9 6,9 12,1 500 27,8 8,8 0,784 Liczba doświadczeń 38 36 32 28 46 25 14 15 Kol. 16: średnia z odmian niskotaninowych, w nawiasie z odmian wysokotaninowych

Groch siewny 109 Groch siewny należy do najważniejszych gatunków bobowatych grubonasiennych. Nasiona grochu mogą być wykorzystane zarówno do bezpośredniej konsumpcji, jak i na paszę (jako komponent białkowy zawierają około 22% białka ogólnego). Groch odgrywa również dużą rolę w płodozmianie jako roślina fitosanitarna, przerywająca częste następstwo zbóż po sobie. Jest cennym przedplonem dla gatunków ozimych: rzepaku, jęczmienia i pszenicy. Odmiany grochu siewnego znajdujące się Krajowym rejestrze podzielone są na dwie grupy. Pierwszą grupę (ogólnoużytkową) stanowią odmiany wyłącznie wąsolistne, o średniowysokich roślinach, białych kwiatach i żółtych nasionach. Nasiona tych odmian przeznaczone są głównie na pasze, ale większość odmian nadaje się również na cele kulinarne. Miarą przydatności na te cele kulinarne jest szybkość rozgotowywania się nasion. Drugą grupą są odmiany pastewne. Rośliny tej grupy różnią się między sobą wysokością, ulistnieniem, barwą kwiatów i nasion. Odmiany te cechują się także nieco większą zawartością białka w nasionach w porównaniu do grupy odmian ogólnoużytkowych. Odmiany pastewne, a także ogólnoużytkowe grochu wykorzystywane są także w mieszankach zbożowo-bobowatych (zbożowo-strączkowych). Mogą być uprawiane na nasiona na cele paszowe lub zielonkę. Ze względu na stosowanie niewielkich dawek nawozów i środków ochrony roślin, mieszanki z tą grupą roślin polecane są także do wykorzystania w rolnictwie zrównoważonym i ekologicznym. Aktualnie w Krajowym rejestrze wpisanych jest 25 odmian, 17 odmian ogólnoużytkowych i 8 odmian pastewnych. Zdecydowana większość zarejestrowanych w Polsce odmian pochodzi z krajowych ośrodków hodowlanych. Do roku 2014 groch siewny był gatunkiem reprezentowanym w Krajowym rejestrze przez największą liczbę odmian wśród bobowatych grubonasiennych (obecnie największą liczbę odmian ma łubin wąskolistny). Wprowadzenie w ostatnich latach dodatkowych płatności do roślin wysokobiałkowych oraz wysokie ceny rynkowe komponentów białkowych spowodowały wzrost zainteresowania uprawą roślin bobowatych grubonasiennych, w tym grochu siewnego. W roku 2015 powierzchnia zakwalifikowanych plantacji nasiennych w porównaniu do roku 2014 wzrosła o 150% i wynosiła prawie 5 tys. ha. Niestety, w na-

110 stępnych latach powierzchnia ta zmalała o blisko 30% i wyniosła 3,5 tys. ha w roku 2016 oraz 3,6 tys. ha w roku 2017. Rys.1. Powierzchnia plantacji nasiennych grochu siewnego zakwalifikowanych polowo w latach 2011-2017 W roku 2017, w grupie odmian ogólnoużytkowych największy areał rozmnożeń miały odmiany Batuta (690 ha), Tarchalska (385 ha) i Mecenas (305 ha), a w grupie odmian pastewnych Milwa (322 ha), Model (175 ha) i Hubal (152 ha). Z danych PIORiN wynika także, iż reprodukowana była większość odmian, zarówno ogólnoużytkowych, jak i pastewnych z Krajowego rejestru. W ostatnich latach zgłaszane są do oceny polowej także plantacje odmian pochodzących ze Wspólnotowego katalogu odmian roślin rolniczych (CCA). W roku 2016 było ich osiem, natomiast w roku 2017 siedem, a to może świadczyć o większym zainteresowaniu sprzedażą nasion grochu w Polsce przez firmy zagraniczne. Począwszy od sezonu wegetacyjnego 2015 odmiany ogólnoużytkowe i pastewne grochu siewnego są testowane w ramach tej samej serii doświadczeń. Takie podejście daje możliwość pełnego porównania odmian, niezależnie od przynależności do grupy użytkowej. Dzięki temu możliwe jest wskazanie różnych walorów odmian, które znajdą uznanie w szerokiej praktyce. Jednym z głównych kierunków hodowli odmian jest ich wąsolistość. W grupie odmian ogólnoużytkowych nie ma już form liściastych, a wśród odmian pastewnych pozostały tylko dwie odmiany będące już od dawna w KR. Użytkownikom oferuje się odmiany mniej wylegające, o wyraźnie lepszej sztywności, a zatem łatwiejsze w zbiorze. Dodatkowo prowadzone są prace hodowlane nad skróceniem łodygi. Jedynie dwie pastewne odmiany Muza i Roch ce-

111 chują się nieco wyższymi roślinami, dlatego bardziej nadają się jako komponent do mieszanek i do uprawy na zielonkę. W ostatnich trzech latach w doświadczeniach porejestrowych nie badano następujących odmian (Cysterski, Pomorska, Sokolik, Roch, Wenus). W roku 2018 do Krajowego rejestru wpisano tylko krajową ogólnoużytkową odmianę Medyk. Wykaz odmian znajdujących się w KR podano w tabeli 1, a dane dotyczące najważniejszych cech rolniczo-użytkowych w tabelach 2-3, z wyodrębnionym podziałem odmian zgodnie ze sposobem ich wykorzystania. Charakterystyka odmiany grochu siewnego wpisanej do Krajowego rejestru w roku 2018 Medyk (d. PRH 63/14) Odmiana ogólnoużytkowa wąsolistna, o białych kwiatach, przeznaczona do uprawy na suche nasiona, do wykorzystania na paszę i konsumpcję. Plon nasion duży, plon białka dość duży. Termin kwitnienia i dojrzewania dość wczesny, okres kwitnienia średni. Równomierność dojrzewania dobra. Rośliny średniej wysokości. Odporność na wyleganie w czasie kwitnienia i przed zbiorem średnia. Odporność na fuzaryjne więdnięcie i mączniaka rzekomego średnia do dużej, na zgorzelową plamistość i mączniaka prawdziwego średnia. Nasiona żółte, masa 1000 nasion średnia. Zawartość białka ogólnego w nasionach dość mała, włókna surowego średnia. Intensywność pobierania wody przez nasiona (tempo rozgotowywania się nasion) powyżej średniej. Optymalna obsada roślin około 110 szt./m 2.

112 Tabela 1 Groch siewny. Wykaz odmian zarejestrowanych Lp. Odmiany Rok wpisania do Krajowego rejestru Zachowujący/ reprezentant (numer adresowy) Typ ulistnienia Barwa kwiatów/ nasion Udział w kwalifikacji polowej (%) 2017 2016 2015 1 2 3 4 5 6 ogólnoużytkowe 1 *Akord 2012 1 SL b/ż 4,6 3,1 2,0 3,1 2 *Arwena 2015 153 SL b/ż 6,1 0,4 3 *Astronaute 2017 556 SL b/ż 3,9 0,2 4 *Audit 2014 429 SL b/ż 1,5 0,7 1,7 2,2 5 *Batuta 2009 153 SL b/ż 19,1 14,7 9,7 24,5 6 *Cysterski x/ 2008 1 SL b/ż 2,5 1,7 3,3 13,3 7 *Ezop 2004 153 SL b/ż 1,5 1,5 2,6 17,2 8 *Lasso 2008 611 SL b/ż 1,7 1,8 3,8 12,6 9 *Mecenas 2012 618 SL b/ż 8,4 2,1 6,1 2,0 10 *Medyk 2018 618 SL b/ż 11 *Mentor 2011 618 SL b/ż 0,7 1,2 4,9 4,5 12 Olimp 2017 1 SL b/ż 0,1 13 *Spot 2017 1046 SL b/ż 14 *Starski 2016 1 SL b/ż 0,2 0,0 maks. przed rokiem 2015

113 cd. tabeli 1 1 2 3 4 5 6 cd. ogólnoużytkowe 15 *Tarchalska 2004 153 SL b/ż 10,6 10,1 7,5 54,5 16 *Tytus 2017 153 SL b/ż 0,1 17 *Wenus x/ 2003 153 SL b/ż 0,1 3,3 17,9 pastewne 18 *Hubal N 2005 153 LPP czp/bz 4,2 6,8 5,6 22,5 19 *Milwa N 2005 618 SL róż/br 8,9 15,8 12,9 47,1 20 *Model N 2011 618 SL czp/bz 4,8 5,7 4,9 15,3 21 *Muza N 2009 618 SL b/ż 1,9 3,6 2,0 12,6 22 *Pomorska x/ N 2000 1 SL czp/w 0,3 21,2 23 *Roch x/ NZ 2000 1 LPP czp/w 0,2 0,8 10,0 24 *Sokolik x/ N 2001 1 SL czp/bz 0,4 3,7 4,5 16,5 25 *Turnia N 2011 1 SL czp/br 0,1 5,8 5,8 5,6 Powierzchnia zakwalifikowanych plantacji nasiennych (tys. ha) 3,62 3,54 4,98 45,42 Kol. 1: * odmiana chroniona krajowym lub wspólnotowym wyłącznym prawem hodowcy, x/ odmiana niebadana w latach 2015-2017 (pominięta w tab. 2,3), N odmiana nasienna, NZ odmiana nasienno-zielonkowa Kol. 4: SL wąsy czepne zamiast listków (typ afila), LPP liście parzysto-pierzaste Kol. 5: b biała, czp czerwonopurpurowa, róż różowa, ż żółta, br brązowa, bz brązowozielona, w wielobarwna, na podstawie badań OWT Kol. 6: wg danych PIORiN; w latach 2015-2017 kwalifikacją objęto również odmiany ze Wspólnotowego katalogu odmian roślin rolniczych (CCA)

114 Tabela 2 Groch siewny. Plon nasion i białka ogólnego odmian (% wzorca) Lp. Odmiany 2015- -2017 Plon nasion (dt z ha) Plon białka ogólnego (kg z ha) 2017 2016 2015 2015- -2017 2017 2016 2015 1 2 3 Wzorzec 47,8 50,1 42,6 50,6 902 933 811 961 ogólnoużytkowe 1 Akord 96 88 99 101 96 91 96 100 2 Arwena 103 102 103 105 101 100 100 103 3 Astronaute 108 109 108 106 107 107 106 108 4 Audit 101 101 104 98 105 104 107 103 5 Batuta 106 107 109 102 105 106 107 103 6 Ezop 96 96 101 92 98 95 103 95 7 Lasso 102 102 99 104 99 98 96 102 8 Mecenas 99 99 97 102 100 100 96 103 9 Medyk 105 109 99 107 102 105 97 106 10 Mentor 99 101 94 101 97 98 94 98 11 Olimp 105 105 104 107 111 109 112 112 12 Spot 104 101 109 102 102 99 101 106 13 Starski 102 100 102 103 102 100 103 104 14 Tarchalska 101 100 101 101 97 96 97 97 15 Tytus 104 103 103 106 104 104 104 105

115 cd. tabeli 2 1 2 3 pastewne 16 Hubal 97 97 97 97 102 103 100 104 17 Milwa 97 97 97 98 99 97 98 101 18 Model 96 99 92 96 101 103 99 102 19 Muza 84 87 84 81 87 20 Turnia 103 105 104 99 100 103 101 96 Liczba doświadczeń 74 25 25 24 74 25 25 24 Kol. 1: wzorzec większość odmian z KR badanych w danym roku w doświadczeniach PDO Kol. 3: brak danych

116 Tabela 3 Groch siewny. Ważniejsze cechy rolniczo-użytkowe Lp. Odmiany Wysokość roślin Odporność na wyleganie po zakończeniu kwitnienia przed zbiorem Długość okresu od siewu do: początku kwitnienia dojrzałości technicznej Długość fazy kwitnienia fuzaryjne więdnięcie Odporność na choroby Równomierność dojrzewania zgorzelowa plamistość mączniak prawdziwy cm skala 9º liczba dni skala 9º 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 mączniak rzekomy Średnia 83 7,6 5,2 68 108 15 8,1 7,8 8,0 8,0 8,5 ogólnoużytkowe 1 Akord 81 7,6 5,3 67 107 16 8,1 7,5 8,0 8,0 7,5 2 Arwena 74 7,7 5,4 67 108 16 8,0 7,8 8,0 8,0 8,0 3 Astronaute 80 7,8 5,6 67 107 14 8,5 7,6 8,1 7,9 8,3 4 Audit 85 7,6 5,3 67 107 16 8,3 7,5 7,9 8,0 8,1 5 Batuta 85 7,6 5,3 70 109 15 7,9 8,3 7,9 8,1 8,2 6 Ezop 84 7,7 5,1 69 109 15 7,8 7,9 8,1 8,0 7,7 7 Lasso 83 7,4 4,7 67 107 15 8,2 7,4 7,9 8,0 8,1 8 Mecenas 81 7,7 5,9 68 106 13 8,5 7,4 8,0 8,1 8,1 9 Medyk 85 7,7 5,7 66 107 16 8,3 8,0 8,0 8,2 8,3 10 Mentor 86 7,5 5,2 68 108 15 8,2 8,0 8,0 8,2 8,2

117 cd. tabeli 3 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 cd. ogólnoużytkowe 11 Olimp 84 7,8 5,5 69 109 16 7,9 7,9 7,7 7,9 8,2 12 Spot 79 7,4 4,9 67 107 15 8,1 7,7 8,0 7,9 7,9 13 Starski 83 7,9 5,6 67 107 16 8,0 7,5 7,8 7,9 8,0 14 Tarchalska 80 7,8 5,5 67 107 14 8,2 7,7 8,0 8,2 7,4 15 Tytus 99 7,8 5,6 67 109 18 7,8 8,0 8,0 8,0 8,6 pastewne 16 Hubal 82 6,3 3,7 70 108 14 8,0 7,8 8,0 8,0 7,7 17 Milwa 71 7,5 5,1 68 106 15 8,4 7,5 8,0 8,0 7,8 18 Model 82 8,0 6,1 68 109 15 7,9 8,1 7,8 7,8 8,3 19 Muza 104 7,8 5,3 74 114 18 7,6 8,3 8,0 7,9 7,5 20 Turnia 80 7,2 4,1 67 108 16 7,9 7,8 7,9 8,1 7,7 Liczba doświadczeń 82 51 74 78 75 77 73 17 24 27 13

118 cd. tabeli 3 Lp. Odmiany Masa 1000 nasion Udział nasion Zawartość bardzo dużych (ø>7 mm) dużych (ø 6-7 mm) białka ogólnego włókna surowego Intensywność pobierania wody przyrost masy nasion po określonym czasie moczenia (w godzinach) 1 3 5 7 24 g % % s.m. % 1 13 14 15 16 17 18 Średnia 234 9 57 22,3 6,1 19 50 72 82 110 ogólnoużytkowe 1 Akord 232 12 60 22,5 5,9 15 50 72 85 114 2 Arwena 228 8 52 21,6 6,0 18 50 66 77 102 3 Astronaute 242 10 59 21,9 5,9 19 52 74 88 118 4 Audit 241 13 63 22,6 5,7 24 55 74 86 109 5 Batuta 241 12 66 22,0 5,9 21 50 67 79 107 6 Ezop 261 20 65 22,5 6,0 20 51 68 78 103 7 Lasso 227 8 54 21,5 5,9 20 53 73 86 114 8 Mecenas 229 9 61 22,5 5,5 14 42 65 80 113 9 Medyk 240 8 61 21,6 6,1 20 56 75 86 109 10 Mentor 212 8 54 21,7 6,2 16 50 72 85 110

119 cd. tabeli 3 1 13 14 15 16 17 18 cd. ogólnoużytkowe 11 Olimp 252 12 66 23,3 6,2 22 53 71 82 111 12 Spot 245 11 62 21,8 6,0 20 53 74 86 110 13 Starski 241 8 61 22,3 6,3 17 49 70 83 112 14 Tarchalska 247 14 64 21,3 6,1 19 46 62 74 104 15 Tytus 268 10 63 22,3 6,1 16 46 69 83 113 pastewne 16 Hubal 234 5 49 23,5 6,2 17 Milwa 226 7 57 22,6 6,6 18 Model 223 5 44 23,5 6,2 19 Muza 190 5 38 22,4 6,5 20 Turnia 211 3 30 21,7 6,3 Liczba doświadczeń 75 34 35 32 15 15 Kol. 2-18 wyniki z lat 2015-2017

120 Łubin wąskolistny Od kilku lat reprodukcja nasion odmian łubinu wąskolistnego w porównaniu do innych gatunków z grupy bobowatych grubonasiennych prowadzona jest na największym areale. Według danych Głównego Inspektoratu PIORiN, w roku 2017 powierzchnia zakwalifikowanych plantacji nasiennych wyniosła blisko 4,3 tys. ha i była o około 0,6 tys. ha mniejsza niż w roku 2016 (tab. 1). Nasiona większości odmian wpisanych do Krajowego rejestru (KR) są corocznie namnażane, przy czym wskazać można odmiany dominujące w produkcji nasiennej. W roku 2017 należały do nich: niesamokończące odmiany Tango i Dalbor, samokończąca odmiana Regent, a także odmiana o wysokiej zawartości alkaloidów Karo. Produkcja nasienna łubinu wąskolistnego i odmiany w badaniach Wyszczególnienie 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 Powierzchnia zakwalifikowanych plantacji nasiennych Bobowate 9,4 7,7 7,7 10,9 22,7 15,1 13,9 grubonasienne (tys.ha) Łubin wąskolistny Bobowate grubonasienne (szt.) Łubin wąskolistny tys.ha 2,8 2,8 2,6 3,5 6,9 4,9 4,3 % 30 36 34 34 32 32 31 Liczba odmian w badaniach urzędowych 9 14 22 32 41 41 33 40 szt. 3 4 6 11 11 8 8 7 % 33 29 27 34 27 20 24 18 Uprawa łubinu wąskolistnego zyskuje na znaczeniu z wielu względów. Dość małe wymagania glebowo-wilgotnościowe tego gatunku pozwalają na jego uprawę w większości rejonów kraju. Jak w przypadku pozostałych bobowatych grubonasiennych, jego uprawa daje możliwość pozyskania dopłat. Różnorodność odmianowa w tym gatunku umożliwia wielokierunkowe wykorzystanie. Nasiona większości odmian (26) cechują się niską zawartością alkaloidów, dlatego mogą stanowić wartościowy komponent białkowy w produkcji pasz. Nasiona odmian o wysokiej zawartości alkaloidów (3) są przydatne do zasiewów poplonowych na przyoranie, szczególnie w tych rejonach, gdzie uprawy są niszczone przez dziką zwierzynę.

121 Różnorodność cech rolniczo-użytkowych odmian pozwala rolnikowi na optymalny wybór według potrzeb. Do kluczowych cech je różnicujących odmiany należą: przeznaczenie do uprawy, barwa kwiatów i liści, typ wzrostu, barwa i cechy jakościowe nasion, długość okresu wegetacji i inne. Ostatnio w tym gatunku widoczny jest wyraźny postęp hodowlany. Choć liczba odmian nowo rejestrowanych w poszczególnych latach nie jest duża, to utrzymuje się na stałym poziomie. W ostatnich trzech latach było ich dziesięć, z których trzy to formy o samokończącym typie wzrostu. Cechują się one polepszonymi walorami gospodarczymi w porównaniu do form podobnych w typie. Liczba odmian w KR w ostatnim dziesięcioleciu wzrosła ponad dwu i półkrotnie (rok 2008 11 odmian, rok 2018 29 odmian). W KR jest aktualnie 29 odmian, różniących się cechami morfologicznymi i użytkowymi (plonowanie, cechy jakościowe nasion i inne). Hodowla odmian łubinu wąskolistnego ma w Polsce długą tradycję, dlatego większość odmian z KR wyhodowano w krajowych firmach hodowlanych. Jedynie dwie odmiany samokończące (Boruta i Lila Baer) pochodzą z zagranicy. Zdecydowana większość odmian (21) to formy o niskiej zawartości alkaloidów i niesamokończącym typie wzrostu. Grupa form o samokończącym typie wzrostu stanowi 20% ogólnej liczby odmian. Trzy z nich: Homer, Lila Baer i Szot wpisano do KR w lutym 2018 roku. W gatunku tym, jako jedynym wśród rodzimych gatunków łubinów, dostępne są też trzy formy o wysokiej zawartości alkaloidów, cenne do zasiewów zielonkowych na przyoranie, z których w regularnej reprodukcji znajduje się odmiana Karo i Oskar. W tej grupie odmian nie odnotowuje się ruchu odmianowego, dlatego w doświadczeniach PDO odmiany Karo i Oskar nie były badane w ostatnich trzech sezonach wegetacyjnych, a odmiany Mirela nie testowano od dłuższego czasu. W ostatnich dwóch latach nie badano także odmiany o niskiej zawartości alkaloidów i niesamokończącym wzroście Kadryl, a w roku 2017 odmian podobnych w typie Graf i Zeus. Wykaz odmian znajdujących się w KR podano w tabeli 1, a dane dotyczące najważniejszych cech rolniczo-użytkowych w tabelach 2 i 3.

122 Charakterystyka odmian łubinu wąskolistnego wpisanych do Krajowego rejestru w roku 2018 Homer (d. PRH 1394/15) Odmiana samokończąca, niskoalkaloidowa, przeznaczona do uprawy na nasiona paszowe. Plon nasion średni do dużego, plon białka średni. Termin kwitnienia i dojrzewania roślin wczesny, okres kwitnienia dość długi. Rośliny bardzo niskie. Odporność na wyleganie roślin w fazie końca kwitnienia średnia do dużej, przed zbiorem duża. Odporność na fuzaryjne więdnięcie i na antraknozę średnia. Dojrzewanie równomierne. Skłonność do pękania strąków i osypywania nasion bardzo mała. Masa 1000 nasion mała. Zawartość w nasionach białka ogólnego bardzo mała, tłuszczu surowego mała, włókna surowego dość duża, zawartość alkaloidów poniżej średniej dla grupy odmian niskoalkaloidowych. Optymalna obsada roślin w uprawie na nasiona około 120 szt./m 2. Lila Baer Odmiana samokończąca, niskoalkaloidowa, przeznaczona do uprawy na nasiona paszowe. Plon nasion oraz plon białka średni. Termin kwitnienia wczesny, termin dojrzewania roślin średni, okres kwitnienia średniej długości. Rośliny przeciętnej wysokości. Odporność na wyleganie roślin w fazie końca kwitnienia i przed zbiorem średnia. Odporność na fuzaryjne więdnięcie i na antraknozę duża. Dojrzewanie równomierne. Skłonność do pękania strąków i osypywania nasion bardzo mała. Masa 1000 nasion duża. Zawartość w nasionach białka ogólnego, tłuszczu surowego i włókna surowego duża. Zawartość alkaloidów powyżej średniej dla grupy odmian niskoalkaloidowych. Optymalna obsada roślin w uprawie na nasiona około 120 szt./m 2. Szot (d. WTD 2714) Odmiana samokończąca, niskoalkaloidowa, przeznaczona do uprawy na nasiona paszowe. Plon nasion średni do małego, plon białka mały.

123 Termin kwitnienia średni, termin dojrzewania roślin wczesny, okres kwitnienia średniej długości. Rośliny dość niskie. Odporność na wyleganie roślin w fazie końca kwitnienia średnia, przed zbiorem średnia do dużej. Odporność na fuzaryjne więdnięcie i na antraknozę średnia. Dojrzewa bardzo równomiernie. Skłonność do pękania strąków i osypywania nasion mała. Masa 1000 nasion mała do bardzo małej, zawartość w nasionach białka ogólnego mała, tłuszczu surowego bardzo mała, włókna surowego duża, zawartość alkaloidów na poziomie średniej dla grupy odmian niskoalkaloidowych. Optymalna obsada roślin w uprawie na nasiona około 120 szt./m 2.

124 Tabela 1 Łubin wąskolistny. Wykaz odmian zarejestrowanych Lp. Odmiany Rok wpisania do Krajowego rejestru Zachowujący (numer adresowy) Barwa kwiatów Udział w kwalifikacji polowej (%) 2017 2016 2015 1 2 3 4 5 niesamokończące wysokoalkaloidowe maks. przed rokiem 2015 1 *Karo 2001 1 nieb 14,9 20,0 10,6 14,3 2 Mirela x/w 1981 618 róż 33,3 3 *Oskar 2012 618 nieb-b 2,3 3,6 1,9 2,9 niesamokończące niskoalkaloidowe 4 *Bolero 2016 1 nieb 0,9 0,1 5 *Dalbor 2011 618 nieb 6,0 6,7 9,1 13,0 6 *Graf 2004 618 jróż 2,2 1,7 3,8 13,4 7 *Heros 2011 618 nieb-b 1,4 1,0 2,8 0,9 8 *Jowisz 2016 618 nieb 0,7 0,0 9 *Kadryl 2010 1 nieb 3,0 1,3 10 *Kalif 2006 618 b 0,5 1,1 13,8 11 *Koral 2016 618 róż 1,7 0,3 12 *Kurant 2014 1 nieb 1,5 1,3 0,1 0,0 13 *Lazur 2015 618 nieb 1,2 1,8 0,3 14 *Neptun 2009 618 nieb 1,2 1,4 2,1 7,8 15 *Neron 2017 618 b 0,1

125 cd. tabeli 1 1 2 3 4 5 16 *Roland 2017 618 b 0,6 17 *Rumba 2015 1 b 4,5 0,9 0,1 18 *Salsa 2015 1 b 2,1 1,0 0,3 19 Samba 2017 1 b 0,1 20 *Tango 2012 1 b 7,6 13,0 21,1 5,4 21 *Tytan 2016 618 b 3,3 0,4 22 *Wars 2014 618 nieb 3,8 6,6 1,7 0,9 23 *Zeus 2002 618 bjróż 7,2 4,8 12,7 24,7 samokończące niskoalkaloidowe 24 *Boruta 2002 618 b 8,9 2,0 2,9 6,0 25 *Homer 2018 618 b 26 *Lila Baer 2018 496 nieb 27 *Regent 2009 618 nieb 14,8 16,7 11,6 12,6 28 *Sonet 1999 1 nieb 8,7 12,5 8,7 42,9 29 Szot 2018 1 nieb Powierzchnia zakwalifikowanych plantacji nasiennych (tys. ha) 4,30 4,95 6,92 12,35 Kol.1: * odmiana chroniona krajowym lub wspólnotowym wyłącznym prawem hodowcy, x/ odmiana niebadana w latach 2014-2017, W odmiana skreślona z KR z dniem 25.05.2018 Kol. 4: b biała, bjróż bardzo jasnoróżowa, jróż jasnoróżowa, fiol fioletowy, nieb niebieska, nieb-b niebieskobiała, róż różowa; na podstawie badań OWT Kol. 5: wg danych PIORiN; w latach 2015-2017 kwalifikacją objęto również odmiany ze Wspólnotowego katalogu odmian roślin rolniczych (CCA)

Tabela 2 Łubin wąskolistny. Plon nasion i białka ogólnego odmian (% wzorca) Plon nasion (dt z ha) Plon białka ogólnego (kg z ha) Lp. Odmiany 2015-2017 2017 2016 2015 2015-2017 2017 2016 2015 1 2 3 Wzorzec 27,8 29,2 26,1 28,1 686 701 638 719 niesamokończące niskoalkaloidowe 1 Bolero 117 110 110 131 116 108 109 132 2 Dalbor 95 95 100 89 99 100 106 91 3 Graf 103 98 111 103 4 Heros 100 99 102 98 100 99 103 98 5 Jowisz 103 97 101 112 104 99 102 111 6 Kalif 98 89 102 103 97 90 102 99 7 Koral 109 94 109 124 106 93 108 118 8 Kurant 101 104 98 101 102 107 99 100 9 Lazur 98 96 97 100 92 92 92 92 10 Neptun 97 100 93 98 102 106 96 103 11 Neron 112 109 106 117 105 102 102 112 12 Roland 109 102 107 114 105 95 106 113 13 Rumba 110 110 111 108 112 112 113 110 14 Salsa 101 106 95 101 103 108 99 102 15 Samba 112 111 106 116 115 115 110 120 126

127 cd. tabeli 2 1 2 3 cd. niesamokończące niskoalkaloidowe 16 Tango 105 102 105 107 108 105 110 110 17 Tytan 108 104 104 117 106 101 103 115 18 Wars 102 97 105 106 100 94 103 104 19 Zeus 92 93 97 93 samokończące niskoalkaloidowe 20 Boruta 92 92 90 95 94 93 92 97 21 Homer 106 104 101 99 22 Lila Baer 97 97 91 103 101 102 94 107 23 Regent 101 100 100 104 100 98 98 105 24 Sonet 85 84 83 88 82 84 78 84 25 Szot 95 93 96 95 93 90 94 95 Liczba doświadczeń 51 22 16 13 51 22 16 13 Kol. 1: wzorzec średnia z wszystkich lub większości odmian zarejestrowanych niskoalkaloidowych badanych w doświadczeniach PDO danego roku

128 Tabela 3 Łubin wąskolistny. Ważniejsze cechy rolniczo-użytkowe Lp. Odmiany Wysokość roślin Odporność na wyleganie Długość okresu od siewu do: Długość fazy po zakończeniu kwitnienia przed zbiorem początku kwitnienia dojrzałości technicznej kwitnienia Równomierność dojrzewania Udział roślin zielonych przed zbiorem cm skala 9º liczba dni skala 9º % 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Średnia 52 8,1 7,9 66 113 15 8,2 3,0 niesamokończące niskoalkaloidowe 1 Bolero 53 7,9 7,5 65 113 15 8,2 3,4 2 Dalbor 49 8,3 8,2 65 112 15 8,4 1,2 3 Graf 53 8,4 8,0 68 115 15 7,8 2,5 4 Heros 46 8,2 8,1 65 112 15 8,2 1,1 5 Jowisz 53 8,1 7,8 65 112 14 8,4 5,8 6 Kalif 51 8,1 8,0 67 115 16 7,7 3,2 7 Koral 54 8,4 8,1 67 115 15 7,8 5,0 8 Kurant 56 7,9 7,6 66 114 14 7,9 5,8 9 Lazur 50 7,8 7,9 65 112 14 8,3 2,2 10 Neptun 49 7,8 7,4 64 111 15 8,4 1,4 11 Neron 52 8,1 7,9 66 114 16 8,2 2,0 12 Roland 51 8,5 8,1 63 111 16 8,5 0,7 13 Rumba 56 8,0 7,6 67 114 15 8,0 3,6 14 Salsa 55 7,7 7,5 65 113 16 8,3 1,3 15 Samba 55 7,9 7,9 68 115 14 8,0 5,2

129 cd. tabeli 3 1 2 3 4 5 6 7 8 9 cd. niesamokończące niskoalkaloidowe 16 Tango 56 8,3 7,8 66 115 16 7,7 3,9 17 Tytan 54 8,2 7,8 67 114 16 8,2 1,8 18 Wars 52 8,3 8,1 67 113 14 8,0 2,3 19 Zeus 58 8,1 7,9 65 112 15 8,2 2,5 samokończące niskoalkaloidowe 20 Boruta 51 8,4 8,2 68 113 16 8,3 1,7 21 Homer 46 8,3 8,1 64 112 17 8,3 1,6 22 Lila Baer 54 8,2 7,9 65 113 14 8,4 1,9 23 Regent 49 8,3 8,3 64 111 16 8,4 1,7 24 Sonet 48 8,2 8,2 64 108 15 8,8 0,9 25 Szot 50 8,0 8,0 67 111 14 8,5 1,0 Liczba doświadczeń 51 12 21 51 48 50 41 26

130 cd. tabeli 3 Lp. Odmiany fuzarioza Odporność na choroby Masa 1000 nasion antraknoza białka ogólnego tłuszczu surowego Zawartość włókna surowego alkaloidów termin II termin III skala 9º g % s.m 1 10 11 12 13 14 15 16 17 Średnia 7,9 8,8 8,6 145 29,0 7,0 16,0 0,017 niesamokończące niskoalkaloidowe 1 Bolero 8,2 8,7 8,6 172 28,8 6,5 15,5 0,020 2 Dalbor 7,4 8,8 8,5 128 30,2 6,9 15,3 0,015 3 Graf 8,3 8,8 8,7 130 30,7 6,8 16,3 0,015 4 Heros 7,6 8,8 8,5 116 29,0 6,4 16,0 0,015 5 Jowisz 7,8 8,8 8,6 156 29,1 6,9 15,1 0,008 6 Kalif 8,2 8,8 8,6 143 28,6 7,5 16,8 0,017 7 Koral 8,3 8,9 8,8 155 28,3 7,6 16,1 0,019 8 Kurant 7,3 8,3 8,4 156 29,3 7,2 16,0 0,020 9 Lazur 7,7 8,9 8,6 142 27,3 7,7 16,2 0,008 10 Neptun 7,1 8,5 8,2 148 30,5 7,1 15,0 0,015 11 Neron 7,8 8,9 8,8 140 27,6 6,9 16,6 0,018 12 Roland 8,0 8,8 8,7 146 28,2 7,1 15,7 0,011 13 Rumba 8,2 8,6 8,5 150 29,5 7,3 15,9 0,025 14 Salsa 7,4 8,7 8,6 137 29,6 7,0 16,1 0,021 15 Samba 8,1 8,7 8,6 155 30,2 6,7 16,0 0,029

131 cd. tabeli 3 1 10 11 12 13 14 15 16 17 cd. niesamokończące niskoalkaloidowe 16 Tango 7,9 8,9 8,6 154 30,0 7,1 16,4 0,025 17 Tytan 8,3 8,9 8,7 152 28,4 6,7 16,9 0,017 18 Wars 8,0 8,8 8,7 138 28,3 7,0 16,4 0,014 19 Zeus 7,7 8,7 8,5 144 29,6 7,5 15,7 0,017 samokończące niskoalkaloidowe 20 Boruta 8,2 8,6 8,4 134 29,5 6,9 16,3 0,019 21 Homer 8,0 8,9 8,5 141 27,7 6,6 16,4 0,016 22 Lila Baer 8,2 8,9 8,8 161 30,3 7,8 16,8 0,020 23 Regent 8,1 9,0 8,7 138 28,8 7,1 16,0 0,013 24 Sonet 6,8 8,5 8,3 139 27,8 6,4 16,0 0,020 25 Szot 7,8 8,8 8,4 138 28,4 6,3 16,6 0,018 Liczba doświadczeń 14 9 12 47 32 21 15 15 Kol. 11: obserwację przeprowadzono w fazie zawiązanych strąków na pędzie głównym Kol. 12: obserwację przeprowadzono w fazie dojrzewania strąków na pędzie głównym Kol. 16: średnia z odmian niskoalkaloidowych

132 Łubin żółty Uprawa łubinu żółtego jest ważna głównie z punktu widzenia jego małych wymagań względem stanowiska. Jako roślina gleb lekkich i bardzo lekkich może być wprowadzona do zmianowania tam, gdzie dobór gatunków jest ograniczony. Dzięki temu możliwa jest poprawa kultury gleby, a następnie utrzymanie dobrego jej stanu oraz poprawa produktywności słabych stanowisk, zwłaszcza pod kątem roślin następczych. Gatunek ten jednak wśród bobowatych grubonasiennych ma najmniejszy potencjał plonotwórczy, ale wyróżnia się największą zawartością białka w nasionach. Produkcja materiału siewnego odmian łubinu żółtego jest mniejsza niż łubinu wąskolistnego. W roku 2017 nasiona odmian łubinu żółtego reprodukowano na areale 1,74 tys. ha, czyli o 200 ha mniejszym niż w roku 2016. W porównaniu do łubinu wąskolistnego, czołowego gatunku w nasiennictwie, była ona mniejsza o prawie 2 tys. ha. Hodowla twórcza odmian tego gatunku jest bardziej wymagająca niż łubinu wąskolistnego, między innymi z powodu większego zawężenia puli genowej. W procesie hodowlanym twórca musi mieć na uwadze nie tylko jak najlepsze i stabilne w latach plonowanie, ale także cechy jakościowe nasion, odporność na choroby zwłaszcza na najważniejszą dla omawianego gatunku antraknozę. Łubin żółty w porównaniu do łubinu wąskolistnego cechuje się większą podatnością na tę chorobę, a jej wystąpienie w fazie kwitnienia roślin niejednokrotnie powoduje całkowite ich zniszczenie. Antraknoza występująca później w okresie dojrzewania również ma negatywny wpływ na uzyskiwane plony. Dotychczas nie znaleziono genetycznego źródła odporności roślin na wywołującego ją patogena. Trudne jest połączenie w ramach jednej odmiany cech dobrego i stabilnego plonowania, jak najlepszych parametrów jakościowych nasion oraz dobrej odporności na niekorzystne czynniki, zarówno pochodzenia biotycznego, jak i abiotycznego. Ruch odmianowy w łubinie żółtym jest dość mały. Do badań urzędowych zgłaszane są pojedyncze odmiany, stąd rzadko są wpisywane do KR nowe odmiany. Przez ostatnie dziesięć lat liczba odmian w KR utrzymywała się na podobnym poziomie. Aktualnie Krajowy rejestr obejmuje dziewięć polskich odmian. Wszystkie odmiany cechują się niską zawartością alkaloidów w nasionach. Siedem odmian charakteryzuje się niesamokończącym typem wzrostu, a dwie są samokończące Taper i Perkoz. W roku 2017 największą powierzchnię w reprodukcji miały dwie niesamokończące odmiany Mister i Baryt. Od kilku lat nie badano najpóźniej dojrzewającej odmiany niesamokończącej Parys, a w ostatnich latach odmiany Dukat. Wykaz odmian znajdujących się w KR zamieszczono w tabeli 1, a dane dotyczące najważniejszych cech rolniczo-użytkowych w tabelach 2 i 3.

133 Tabela 1 Łubin żółty. Wykaz odmian zarejestrowanych Lp. Odmiany Rok wpisania do Krajowego rejestru Zachowujący (numer adresowy) Barwa kwiatów Udział w kwalifikacji polowej (%) 2017 2016 2015 maks. przed rokiem 2015 1 2 3 4 5 niesamokończące 1 *Baryt 2011 1 pżół 45,0 47,8 25,1 14,3 2 *Bursztyn 2014 1 pżół 16,2 4,5 0,5 0,1 3 *Dukat 2006 1 pżół 0,1 12,3 4 *Lord 2006 618 pżół 2,7 1,8 4,0 6,9 5 *Mister 2003 1 pżół 30,1 39,1 59,1 77,5 6 Parys x/w GR 1988 618 pżół 1,6 29,2 7 *Puma 2017 618 pżół 0,5 samokończące 8 *Perkoz 2008 618 pżół 5,3 4,1 6,7 7,7 9 *Taper 2002 1 pżół 0,3 1,3 1,6 11,0 Powierzchnia zakwalifikowanych plantacji nasiennych (tys. ha) 1,74 1,94 3,04 30,94 Kol. 1: * odmiana chroniona krajowym wyłącznym prawem hodowcy, GR odmiana z dominującym udziałem alkaloidu gramina, x/ odmiana niebadana w latach 2014-2017, W odmiana skreślona z KR z dniem 25.05.2018 Kol. 4: pżół pomarańczowo żółta, na podstawie badań OWT Kol. 5: wg danych PIORiN; w roku 2015 kwalifikacją objęto również odmiany ze Wspólnotowego katalogu odmian roślin - rolniczych (CCA)

134 Tabela 2 Łubin żółty. Plon nasion i białka ogólnego odmian (% wzorca) Lp. Odmiany 2015- -2017 Plon nasion (dt z ha) Plon białka ogólnego (kg z ha) 2017 2016 2015 2014 2015- -2017 1 2 3 2017 2016 2015 2014 Wzorzec 18,9 18,3 19,7 18,7 21,8 686 666 704 688 792 niesamokończące 1 Baryt 106 105 108 105 110 107 106 109 106 112 2 Bursztyn 106 105 108 106 106 111 110 114 110 112 3 Dukat 102 103 4 Lord 101 101 101 101 93 102 102 102 102 96 5 Mister 100 104 103 94 103 101 105 104 95 103 6 Puma 110 109 109 109 109 108 109 109 samokończące 7 Perkoz 97 95 94 101 95 90 88 87 96 88 8 Taper 87 83 86 93 91 86 82 84 91 87 Liczba doświadczeń 46 16 15 15 15 46 16 15 15 15 Kol. 1: wzorzec - średnia z wszystkich odmian badanych w doświadczeniach PDO w danym roku

135 Tabela 3 Łubin żółty. Ważniejsze cechy rolniczo-użytkowe Lp. Odmiany Wysokość roślin Odporność na wyleganie Długość okresu od siewu do: po zakończeniu kwitnienia przed zbiorem początku kwitnienia dojrzałości technicznej Długość fazy kwitnienia Równomierność dojrzewania Udział roślin zielonych przed zbiorem cm skala 9º liczba dni skala 9º % 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Średnia 64 7,9 7,6 70 118 17 8,1 6,5 niesamokończące 1 Baryt 63 8,0 7,7 70 120 19 8,0 6,9 2 Bursztyn 65 7,9 7,8 71 120 18 7,7 9,2 3 Lord 64 7,9 7,8 71 120 18 7,9 8,7 4 Mister 63 8,0 7,9 71 119 18 8,0 6,3 5 Puma 66 8,0 7,3 73 121 17 7,7 10,7 samokończące 6 Perkoz 66 7,3 7,0 70 115 13 8,5 2,0 7 Taper 61 8,2 8,0 68 113 15 8,8 1,7 Liczba 52 10 23 51 47 49 41 22 doświadczeń

136 cd. tabeli 3 Lp. Odmiany Odporność na choroby Masa antraknoza 1000 białka fuzarioza II termin III termin nasion ogólnego tłuszczu surowego Zawartość włókna surowego skala 9º g % s.m. 1 10 11 12 13 14 15 16 17 alkaloidów Średnia 5,5 8,4 7,0 133 42,7 6,3 16,1 0,014 niesamokończące 1 Baryt 5,1 8,6 7,3 126 43,2 5,9 16,2 0,013 2 Bursztyn 5,4 8,6 6,9 129 44,7 5,8 16,2 0,017 3 Lord 4,7 8,4 6,8 126 43,3 5,9 15,9 0,010 4 Mister 5,6 8,5 7,1 133 43,1 6,4 16,0 0,009 5 Puma 5,7 8,3 6,9 142 42,5 6,6 15,9 0,012 samokończące 6 Perkoz 6,0 8,1 6,9 143 39,9 7,6 16,5 0,013 7 Taper 5,8 8,3 7,1 133 41,9 6,3 15,8 0,023 Liczba 4 19 30 51 31 21 15 15 doświadczeń Kol. 11: obserwację przeprowadzono w fazie zawiązanych strąków na pędzie głównym Kol. 12: obserwację przeprowadzono w fazie dojrzewania strąków na pędzie głównym

137 Soja Jest gatunkiem, którego uprawa w Polsce do niedawna nie miała żadnego znaczenia gospodarczego, natomiast w świecie jest jedną z podstawowych roślin oleistych. Od kilku lat zainteresowanie uprawą soi w naszym kraju rośnie. Botanicznie gatunek ten należy do grupy bobowatych grubonasiennych. Użytkowo jest rośliną oleistą, dlatego nasiona wykorzystywane są w przemyśle tłuszczowym. Natomiast śruta poekstrakcyjna stanowi bardzo cenny komponent paszowy. Jednym z istotnych celów zwiększenia powierzchni uprawy soi w Polsce jest dążenie do ograniczenia importu surowca białkowego (śruty), pozyskiwanego w oparciu o GMO, a zastąpienie w dyżym procencie produktem krajowym. Uprawa soi pozwala na uzyskanie przewidzianych dopłat, podobnie jak dla innych roślin bobowatych grubonasiennych. W płodozmianie soja jest wartościową rośliną, poprawiającą warunki glebowe stanowiska, które wzbogaca dodatkowo w azot. Począwszy od 2010 roku powierzchnia plantacji nasiennych objętych kwalifikacją polową ma tendencję wzrostową. W 2017 roku wynosiła niespełna 2 tys. ha. (podobnie jak w roku 2016), jakkolwiek w roku 2015 areał uprawy plantacji nasiennych był dwukrotnie wyższy. Odnotowuje się corocznie także wzrost liczby odmian, których nasiona są reprodukowane w kraju. W roku 2012 było ich 5, a w roku 2017 już 25. Jednak zdecydowana większość tych odmian (ponad 60 %) pochodzi z katalogu wspólnotowego CCA i nie ma sprawdzonej wartości użytkowej w naszych warunkach przyrodniczych szczególnie długości okresu wegetacji. Dystrybutorzy nasion sprowadzają materiał siewny soi także bezpośrednio z zagranicy. Ze względu na sytuację na rynku nasion soi i rosnące zainteresowanie uprawą tego gatunku, w ramach Inicjatywy Białkowej COBORU, podjęto decyzję o zwiększeniu liczby doświadczeń celem poznania możliwości jej uprawy w różnych rejonach kraju, także tam, gdzie dotychczas uważano to za nieuzasadnione. Zwiększono liczbę doświadczeń w rejonie centralnej Polski. Zakładane są także doświadczenia w północnej części naszego kraju (rys. 1).

138 Rys. 1. Lokalizacja doświadczeń z odmianami soi w Polsce w roku 2018 W ostatnich latach następuje większe zainteresowanie zgłaszaniem nowych odmian do badań urzędowych, większość z nich pochodzi z hodowli zagranicznych. Niektóre z tych odmian, po odpowiednim okresie badań mogą zostać wpisanie do Krajowego rejestru (KR) (rys. 2). Jednym z elementów popularyzacji uprawy soi w Polsce jest poszerzanie doboru odmian, z których może korzystać rolnik. Szczególnie ważne jest wybranie do uprawy odmiany dobrze przystosowanej do warunków przyrodniczych naszego kraju. Chociaż dostępność nasion soi na polskim rynku rośnie, to ważna jest wiedza na temat wartości gospodarczej odmian oferowanych do uprawy. Informacji w tym zakresie może dostarczyć niniejsze opracowanie. Zamieszczono w nim wyniki badań odmian zarejestrowanych w Polsce. Stan KR z początkiem

139 roku 2018 wzrósł do 17, gdyż zarejestrowano pięć nowych odmian, pochodzących z hodowli zagranicznych, różniących się między innymi długością okresu wegetacji. Do KR wpisano po jednej wczesnej Oressa i bardzo późnej odmianie Coraline oraz trzy późne odmiany ES Comandor, Regina i Viola. Odmiany z KR są aktualnie grupowane ze względu na długość okresu wegetacji: bardzo wczesne i wczesne (5 odmian), średniowczesne i średniopóźne (4), późne (6) i bardzo późne (2). Taka klasyfikacja odmian jest dokonywana na podstawie wyników doświadczeń realizowanych w Polsce. Wykaz odmian znajdujących się w KR podano w tabeli 1, a dane dotyczące najważniejszych cech rolniczo-użytkowych w tabelach 2 i 3. Rys. 2. Liczba odmian soi w badaniach urzędowych w Polsce w latach 2012-2018

140 Charakterystyka odmian soi wpisanych do Krajowego rejestru w roku 2018 Coraline Odmiana bardzo późna, przeznaczona do uprawy w rejonach południowej Polski. Plon nasion i białka duży. Termin kwitnienia roślin średni, okres kwitnienia bardzo długi. Termin osiągnięcia dojrzałości technicznej i żniwnej bardzo późny. Rośliny bardzo wysokie. Osadzenie najniższych strąków średnie. Odporność na wyleganie w końcu kwitnienia duża, przed zbiorem średnia. Odporność na bakteryjną ospowatość i na zgorzelową plamistość średnia do dużej, na bakteryjną plamistość duża. Równomierność dojrzewania bardzo mała. Odporność na pękanie strąków duża. Masa 1000 nasion średnia do małej. Zawartość białka ogólnego średnia do małej, tłuszczu surowego średnia do dużej i włókna surowego w nasionach bardzo duża. Optymalna obsada roślin około 70 szt./m 2. ES Comandor (d. ESG141) Odmiana późna. Plon nasion i białka bardzo duży. Termin kwitnienia roślin i okres kwitnienia średni. Termin osiągnięcia dojrzałości technicznej i żniwnej późny. Rośliny średniej wysokości. Osadzenie najniższych strąków średnie. Odporność na wyleganie w końcu kwitnienia dość duża, przed zbiorem średnia. Odporność na bakteryjną plamistość dość duża, a na bakteryjną ospowatość i zgorzelową plamistość średnia. Równomierność dojrzewania średnia. Odporność na pękanie strąków średnia do dość dużej. Masa 1000 nasion średnia do dużej. Zawartość w nasionach białka ogólnego średnia do dużej, tłuszczu surowego średnia do małej i włókna surowego mała. Optymalna obsada roślin około 70 szt./m 2. Oressa Odmiana wczesna. Plon nasion zbliżony do odmian o podobnej wczesności, rejestrowanych w ostatnich latach. Plon białka mały. Termin kwitnienia roślin średni, okres kwitnienia krótki. Termin osiągnięcia dojrzałości technicznej i żniwnej wczesny. Rośliny średnie

141 do niskich. Osadzenie najniższych strąków średnie. Odporność na wyleganie w końcu kwitnienia średnia, a przed zbiorem średnia do dużej. Odporność na bakteryjną ospowatość i na zgorzelową plamistość średnia, na bakteryjną plamistość mała. Równomierność dojrzewania bardzo duża. Odporność na pękanie strąków średnia. Masa 1000 nasion bardzo mała. Zawartość w nasionach białka ogólnego mała, tłuszczu surowego i włókna surowego w nasionach średnia. Optymalna obsada roślin około 70 szt./m 2. Regina (d. SZD518) Odmiana późna. Plon nasion i białka bardzo duży. Termin kwitnienia roślin i okres kwitnienia średni. Termin osiągnięcia dojrzałości technicznej i żniwnej późny. Rośliny średnie do niskich. Osadzenie najniższych strąków średnie. Odporność na wyleganie w końcu kwitnienia bardzo duża, przed zbiorem średnia do dużej. Odporność na bakteryjną plamistość duża, a na bakteryjną ospowatość i zgorzelową plamistość średnia. Równomierność dojrzewania średnia. Odporność na pękanie strąków średnia do dość dużej. Masa 1000 nasion duża. Zawartość w nasionach białka ogólnego bardzo duża, tłuszczu surowego średnia do małej i włókna surowego średnia. Optymalna obsada roślin około 70 szt./m 2. Viola Odmiana późna. Plon nasion i białka bardzo duży. Termin kwitnienia roślin średni, a okres kwitnienia dość długi. Termin osiągnięcia dojrzałości technicznej i żniwnej późny. Rośliny średnie do wysokich. Osadzenie najniższych strąków średnie do dość niskiego. Odporność na wyleganie w końcu kwitnienia średnia do dużej, przed zbiorem średnia. Odporność na zgorzelową plamistość i na bakteryjną plamistość bardzo duża, a na bakteryjną ospowatość średnia do dużej. Równomierność dojrzewania mała. Odporność na pękanie strąków średnia do dość dużej. Masa 1000 nasion średnia do małej. Zawartość w nasionach białka ogólnego średnia do dużej, tłuszczu surowego i włókna surowego średnia. Optymalna obsada roślin około 70 szt./m 2.

142 Tabela 1 Soja. Wykaz odmian zarejestrowanych Lp. Odmiany Rok wpisania do Krajowego rejestru Zachowujący/ reprezentant (numer adresowy) Wczesność / barwa znaczka Udział w kwalifikacji polowej (%) 2017 2016 2015 maks. przed rokiem 2015 1 2 3 4 5 bardzo wczesne i wczesne 1 Aldana 1992 611 w / c-br 0,4 0,3 100,0 2 Augusta 2002 17 bw / c-br 0,7 1,5 1,0 50,0 3 * Erica 2017 153 w / żół 0,2 4 Oressa 2018 153 w / żół 5 Paradis 2017 428 w / c-br 0,4 Średniowczesne i średniopóźne 6 * Abelina 2016 428 św / cz 10,8 7,3 2,9 7 Maja 2017 966 św / j-br 8 * Mavka 2013 966 św / żół 11,8 18,8 25,8 36,7 9 * Sculptor 2017 556 św / j-br późne 10 * Aligator 2015 965 p / c-br 3,0 4,4 1,0 11 * ES Comandor 2018 965 p / żół 12 GL Melanie 2017 1046 p / żół 13 * Madlen 2015 966 p / j-br 2,7 2,9 6,3 14 * Regina 2018 428 p / c-br 15 * Viola 2018 153 p / żół bardzo późne 16 * Coraline 2018 556 bp / c-br 17 * Petrina 2017 153 bp / c-br 3,5 1,7 Powierzchnia zakwalifikowanych plantacji nasiennych (tys. ha) 1,67 1,72 4,07 1,98 Kol. 1: * odmiana chroniona krajowym lub wspólnotowym wyłącznym prawem hodowcy Kol. 4: bp bardzo późna, bw bardzo wczesna, p późna, św średniowczesna, w wczesna; barwa znaczka: c-br ciemnobrązowa, cz prawie czarna, j-br jasnobrązowa, żół żółta; na podstawie badań OWT Kol. 5: wg danych PIORiN; w latach 2015-2017 kwalifikacją objęto również odmiany ze Wspólnotowego katalogu odmian roślin rolniczych (CCA)

143 Tabela 2 Soja. Plon nasion i białka ogólnego odmian (% wzorca) Lp. Odmiana 2015- -2017 Plon nasion (dt z ha) Plon białka ogólnego (kg z ha) 2017 2016 2015 2014 2015- -2017 2017 2016 2015 2014 1 2 3 Wzorzec 28,3 34,4 31,1 19,3 31,2 896 1145 895 649 940 bardzo wczesne i wczesne 1 Aldana 81 93 97 82 92 99 2 Augusta 84 79 86 88 87 83 77 88 88 88 3 Erica 94 90 94 103 96 90 99 102 4 Oressa 91 93 88 94 5 Paradis 90 84 91 101 93 86 94 104 średniowczesne i średniopóźne 6 Abelina 112 112 114 109 112 110 111 112 108 111 7 Maja 95 93 96 97 102 96 101 112 8 Mavka 102 102 98 109 103 99 98 97 105 101 9 Sculptor 97 93 97 104 98 92 101 103 późne 10 Aligator 110 106 117 104 121 107 104 115 102 121 11 ES Comandor 112 118 114 123 12 GL Melanie 110 110 115 101 113 111 122 104 13 Madlen 93 94 91 94 99 94 94 93 95 98 14 Regina 112 114 118 122 15 Viola 117 112 120 115 bardzo późne 16 Coraline 98 122 109 123 17 Petrina 107 108 112 96 117 103 105 107 94 114 Liczba doświadczeń 54 20 20 14 16 54 20 20 14 16 Kol. 1: wzorzec: 2015 2017 większość odmian zarejestrowanych; 2014 Aldana, Mavka

144 Tabela 3 Soja. Ważniejsze cechy rolniczo-użytkowe odmian Lp. Odmiana roślin Wysokość Odporność na wyleganie Długość okresu od siewu do: osadzenia najniższych strąków po zakończeniu kwitnienia przed zbiorem początku kwitnienia dojrzałości technicznej dojrzałości żniwnej Długość fazy kwitnienia Równomierność dojrzewania cm skala 9º liczba dni skala 9º 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Średnia 80 10,8 8,0 7,9 55 126 134 27 7,8 bardzo wczesne i wczesne 1 Aldana 71 8,9 8,2 8,1 54 118 126 24 8,2 2 Augusta 74 9,8 6,8 7,1 55 117 125 26 8,2 3 Erica 74 9,6 8,0 8,0 53 120 127 26 8,1 4 Oressa 78 10,5 8,1 8,3 57 120 127 24 8,2 5 Paradis 71 10,1 8,5 8,4 53 118 125 24 7,9 średniowczesne i średniopóźne 6 Abelina 90 11,6 8,1 8,0 54 125 133 28 7,8 7 Maja 86 12,3 6,9 6,9 56 125 133 23 7,7 8 Mavka 93 12,3 7,9 7,8 57 126 135 29 7,9 9 Sculptor 87 10,9 7,7 7,6 56 126 134 27 7,8 późne 10 Aligator 80 11,3 8,6 8,5 55 129 137 26 7,7 11 ES Comandor 79 10,7 8,6 8,1 56 131 139 28 7,7 12 GL Melanie 81 11,6 8,2 8,3 56 131 138 27 7,8 13 Madlen 74 11,1 7,2 7,0 59 129 137 25 7,4 14 Regina 76 10,4 8,6 8,3 56 132 139 28 7,8 15 Viola 84 9,8 8,4 8,0 55 131 139 29 7,5 bardzo późne 16 Coraline 95 11,5 8,4 7,8 55 137 146 35 7,4 17 Petrina 82 10,9 8,4 7,9 55 131 141 27 7,5 Liczba doświadczeń 55 54 22 39 53 49 48 54 50

145 cd. tabeli 3 Lp. Odmiana Liście pozostałe na roślinach przed zbiorem Odporność na choroby bakteryjna ospowatość zgorzelowa plamistość Masa 1000 nasion Pękanie strąków białka ogólnego Zawartość tłuszczu surowego % skala 9º g skala 9º % s.m. 1 11 12 13 14 15 16 17 18 Średnia 51 8,3 8,2 179 8,7 37,8 23,0 8,2 bardzo wczesne i wczesne 1 Aldana 38 8,1 7,9 188 8,6 37,7 23,4 8,8 2 Augusta 38 8,0 8,0 140 7,3 37,3 22,5 8,0 3 Erica 48 8,1 8,2 181 8,7 38,0 22,8 8,3 4 Oressa 40 8,3 8,3 147 8,7 36,8 22,7 8,2 5 Paradis 42 7,9 8,2 201 8,3 38,6 23,6 8,2 średniowczesne i średniopóźne 6 Abelina 53 8,4 7,9 171 8,5 36,9 24,4 8,5 7 Maja 51 8,4 8,2 183 8,4 39,6 23,3 7,4 8 Mavka 48 8,4 8,1 185 8,9 36,6 23,7 8,3 9 Sculptor 47 8,5 8,1 197 8,9 37,6 23,0 8,5 późne 10 Aligator 57 8,4 8,1 193 8,9 36,9 24,2 8,4 11 ES Comandor 58 8,5 8,3 190 8,9 38,4 22,4 7,6 12 GL Melanie 54 8,3 8,2 181 8,8 38,6 22,7 7,8 13 Madlen 62 8,7 8,1 171 8,8 38,0 20,6 7,8 14 Regina 58 8,3 8,3 198 8,9 39,4 22,6 8,2 15 Viola 58 8,6 8,5 163 8,9 38,3 22,9 7,9 bardzo późne 16 Coraline 64 8,7 8,6 167 8,9 37,3 23,8 8,8 17 Petrina 61 8,4 8,3 171 8,4 36,3 23,7 8,1 Liczba doświadczeń 42 14 7 41 30 29 29 19 włókna surowego

146 BOBOWATE DROBNONASIENNE. WSTĘP Cenne walory gospodarcze roślin bobowatych (motylkowatych) drobnonasiennych wynikają przede wszystkim z ich dużej wartości pastewnej, a także przedplonowej. Są one źródłem wartościowej paszy dla zwierząt gospodarskich, zwłaszcza przeżuwaczy, która pozyskiwana jest w ciągu całego sezonu wegetacyjnego poprzez wielokrotny zbiór zielonki. Możliwość jej konserwowania w postaci siana, sianokiszonki lub kiszonki, zapewnia paszę w gospodarstwie przez cały rok. Uprawa roślin bobowatych daje możliwość pozyskiwania dużych plonów wartościowego białka, przy zredukowanym do minimum stosowaniu nawozów azotowych. Wynika to ze zdolności do syntetyzowania azotu atmosferycznego dzięki symbiozie korzeni tej grupy roślin z bakteriami brodawkowymi z rodzaju Rhizobium. Dlatego nakłady na ich uprawę są zdecydowanie mniejsze w porównaniu do innych roślin pastewnych. Włączenie roślin motylkowatych drobnonasiennych w zmianowanie pozwala zmniejszyć dawki nawożenia azotowego również pod rośliny następcze, gdyż azot jest w glebie gromadzony i następnie stopniowo uwalniany z resztek pożniwnych. Dodatni wpływ na plonowanie innych roślin uwidacznia się jeszcze dość wyraźnie w ciągu kolejnych dwóch, trzech lat. Ze względu na korzystny wpływ roślin bobowatych na żyzność i strukturę gleby, w której pozostawiają duże ilości masy organicznej, azotu i wapnia, są bardzo ważnym elementem płodozmianu. Przy bardzo dużym udziale zbóż w strukturze zasiewów, wprowadzenie ich do zmianowania działa korzystnie na rozwój mikroflory i fauny glebowej, a tym samym na stan fitosanitarny gleb i polepsza zdrowotność roślin po nich uprawianych. Prócz siewów jednogatunkowych (czystych), rośliny niektórych bobowatych drobnonasiennych wykorzystuje się w uprawie polowej w mieszankach z trawami. Mieszanki takie wierniej plonują niż poszczególne ich komponenty wysiane osobno. Uzyskana pasza jest bardziej zrównoważona pod względem wartości energetycznej oraz zawartości białka i chętnie zjadana przez zwierzęta. Zasiewy mieszane uprawiane w plonie głównym można włączyć do zmianowania na jeden, dwa, a nawet kilka lat użytkowania. Możliwym rozwiązaniem stosowanym w praktyce jest wsiewka mieszanek motylkowato-trawiastych w zboża jare, zwłaszcza w jęczmień. Niektóre gatunki, takie jak: koniczyna biała, komonica zwyczajna, koniczyna białoróżowa (szwedzka), stanowią bardzo wartościowy składnik runi trwałych łąk i pastwisk.

W Polsce największe znaczenie w uprawie mają koniczyna łąkowa (koniczyna czerwona) i lucerna siewna. W kraju największą produkcję nasienną bobowatych drobnonasiennych w sezonie 2016/2017 uzyskano w województwach: małopolskim, mazowieckim, warmińsko-mazurskim i wielkopolskim, natomiast najmniejszą w podlaskim i świętokrzyskim, co pokazuje poniższe zestawienie. Produkcja nasienna bobowatych drobnonasiennych w Polsce w sezonie 2016/2017 (wg PIORiN) Lp. Województwo Produkcja (t) 1 Małopolskie 698 2 Mazowieckie 574 3 Warmińsko-Mazurskie 329 4 Wielkopolskie 284 5 Łódzkie 119 6 Kujawsko-Pomorskie 20 7 Pomorskie 14 8 Zachodniopomorskie 5 9 Podlaskie 2 10 Świętokrzyskie 2 147 W roku 2017 największą powierzchnię (5108,8 ha) zajmowały plantacje nasienne koniczyny łąkowej ponad 91% ogólnej powierzchni zakwalifikowanych plantacji nasiennych bobowatych drobnonasiennych (rys. 1). Pozostałe gatunki (esparceta, koniczyna biała, koniczyna krwistoczerwona, komonica zwyczajna, lucerna siewna i mieszańcowa) reprodukowano na powierzchni mniejszej niż 9%. Rys. 1. Powierzchnia zakwalifikowanych plantacji nasiennych roślin bobowatych drobnonasiennych w roku 2017 (wg PIORiN)

148 Powierzchnia zakwalifikowanych plantacji nasiennych koniczyny łąkowej w 2017 roku w porównaniu do roku 2010 wzrosła ponad trzykrotnie (zestawienie poniżej). Powierzchnia zakwalifikowanych plantacji nasiennych gatunków bobowatych drobnonasiennych w latach 2010, 2016, 2017 (wg PIORiN) Lp. Gatunek 2010 2016 2017 Powierrzchnia (ha) 1 Koniczyna łąkowa (czerwona) 1463 3628 5109 2 Lucerna siewna 0 104 211 3 Lucerna mieszańcowa 67 40 60 4 Koniczyna biała 11 25 61 5 Komonica zwyczajna 1 9 141 6 Koniczyna krwistoczerwona 0 8 23 7 Esparceta 3 0 1 RAZEM 1547 3814 5606 Rozmiary uprawy na nasiona podawane przez PIORiN dotyczą jedynie terytorium naszego kraju. W danych tych nie znajduje odzwierciedlenia produkcja nasienna prowadzona na zlecenie polskich jednostek hodowli za granicą. Z kolei w przypadku odmian zagranicznych nasiona dostępne na naszym rynku w większości przypadków pochodzą z importu. Przykładem gatunków, których rozmiary produkcji nasiennej nie odzwierciedlają faktycznego zapotrzebowania rynku na nasiona są lucerna siewna i koniczyna biała, reprezentowane prawie w całości przez odmiany zagraniczne. Innymi przyczynami takiego stanu nasiennictwa w tej grupie roślin są mała opłacalność i duże ryzyko ekonomiczne produkcji nasiennej. Koniczyna łąkowa (koniczyna czerwona) Największą powierzchnią uprawy na zielonkę charakteryzują się województwa mazowieckie, lubelskie, podlaskie i warmińsko-mazurskie (stanowią łącznie 50% całkowitej powierzchni). W roku 2017 koniczynę łąkową uprawiano na powierzchni około 39,1 tys. ha. Stanowiło to zaledwie 49% powierzchni uprawy w roku 2010 i 43 % w porównaniu do roku 2013 (rys. 2).

149 Rys. 2. Powierzchnia uprawy koniczyny łąkowej w latach 2010-2017 (wg GUS) Spośród 13 odmian koniczyny łąkowej wpisanych do Krajowego rejestru tylko cztery były reprodukowane na plantacjach nasiennych w Polsce w 2017 r. Pozostałe reprodukowane są odmianami pochodzącymi ze Wspólnotowego Katalogu CCA (zestawienie poniżej). Odmiany koniczyny łąkowej o największej powierzchni zakwalifikowanych plantacji nasiennych wg PIORiN w 2017 r. Lp. Odmiana Powierzchnia (ha) 1 Rozeta 1495 2 Krynia 1361 3 Dajana 623 4 Lucrum 478 5 Suez 268 6 Nike 246 7 Salino 148 8 Spurt 110 9 Quinequeli 102 10 Blizard 79 Koniczyna łąkowa daje duże plony zielonej i suchej masy, zasobne w białko, sole mineralne i witaminy. Wiosną rośliny rozwijają się wcześnie, a po skoszeniu szybko odrastają. Wzbogacają glebę w azot i polepszają strukturę, wskutek czego pozostawiają po sobie dobre stanowisko dla innych roślin. Odmiany koniczyny łąkowej są stosunkowo krótkotrwałe. Załamanie plonowania następuje już po drugim sezonie wegetacyjnym. Uprawia się je najczęściej na gruntach ornych

150 w siewie czystym (jednogatunkowym), lub w mieszankach z trawami na zbiór zielonki do bezpośredniego skarmiania oraz na sianokiszonki. W wyniku prac hodowlanych powstały interesujące formy tetraploidalne (4x) i diploidalne (2x). Różnią się one cechami morfologicznymi, a także właściwościami rolniczo-użytkowymi. Odmiany tetraploidalne cechują się wyższymi roślinami, większymi listkami i kwiatostanami. Są też produktywniejsze i bardziej trwałe, szybciej odrastają po koszeniu. W mieszankach z trawami lepiej rosną, są także bardziej odporne na porażenie przez raka koniczynowego. Odmiany diploidalne lepiej plonują w uprawie na nasiona, cechują się większą zawartością suchej masy w zielonce i są mniej podatne na porażenie przez mączniaka prawdziwego. Młode rośliny przed i w okresie pąkowania zawierają dużo białka (170-200 g/kg s.m.), a mało włókna surowego (200-220 g/kg s.m.). Białko koniczyny łąkowej, zgromadzone głównie w liściach, jest stosunkowo łatwo i szybko rozkładane w żwaczu zwierząt przeżuwających. Masa liściowa bogata jest także w składniki mineralne, a jednocześnie zawiera o połowę mniej włókna niż łodygi. Odpowiednią porą zbioru koniczyny łąkowej na zielonkę dla bydła jest początek okresu kwitnienia. Po tym okresie rośliny szybko drewnieją, przez co obniża się strawność suchej masy i wartość pokarmowa. W roku 2018 do Krajowego rejestru wpisano jedną polską odmianę Pasieka Charakterystyka odmiany koniczyny łąkowej wpisanej do Krajowego rejestru w roku 2018 Pasieka (d. MHR-NKO-0314) Odmiana diploidalna. Plony świeżej i suchej masy duże, szczególnie w drugim roku użytkowania. Dobry rozkład plonowania w sezonie wegetacji. Tempo odrastania roślin na wiosnę średnie, po zbiorze kolejnych pokosów bardzo dobre. Rośliny w pierwszym i drugim odroście średnio wysokie. Reprezentant zachowującego: 321

Lucerna siewna 151 Gatunek bardzo dobrze plonuje na terenie prawie całej Polski (z wyjątkiem rejonów nadmorskich i górskich). Największe nasilenie uprawy i jednocześnie największe plony zielonki (około 60 ton z ha w roku) są osiągane w środkowo-zachodniej części kraju. W roku 2017 powierzchnia uprawy lucerny na zielonkę wzrosła prawie o 15% w porównaniu do roku 2016. Największy udział w sprzedaży materiału siewnego mają odmiany holenderskie, niemieckie i francuskie. W kraju zarejestrowanych jest aktualnie 18 odmian (w tym: 1 odmiana polska i 17 zagranicznych). Wśród nich trzy stanowią amerykańskie odmiany wielolistkowe (Legend, Legendairy, Perfecta). W porównaniu do roku 2011 powierzchnia upraw nasiennych wzrosła prawie dwukrotnienie (rys. 3). Rys. 3. Powierzchnia uprawy lucerny w latach 2010-2017 wg GUS Spośród odmian lucerny siewnej wpisanych do Krajowego rejestru tylko dwie były reprodukowane na plantacjach nasiennych w Polsce w 2017 r. Pozostałe dwie są odmianami pochodzącymi ze Wspólnotowego Katalogu CCA (zestawienie poniżej).

152 Powierzchnia zakwalifikowanych plantacji nasiennych odmian lucerny siewnej wg PIORiN w 2017 r. Lp. Odmiana Powierzchnia (ha) 1 Ulstar 104 2 Frigos 62 3 Power 4.2 31 4 Creno 12 RAZEM 209 Jako wysokobiałkowa pasza objętościowa w postaci zielonki, siana lub sianokiszonki lucerna cieszy się dużym uznaniem rolników w żywieniu bydła mlecznego i opasowego, a także owiec. Relatywnie najwięcej białka znajduje się w liściach i kwiatostanach (25-32%), natomiast dwukrotnie mniej w łodygach, które zawierają aż 40-50% włókna. Produkując siano lub sianokiszonki z lucerny, szczególnie warto ograniczać straty najwartościowszych części roślin, tzn. liści. Duże korzyści daje uprawa lucerny w mieszankach z trawami. W ten sposób zmniejsza się zawodność plonowania oraz zwiększa wartość energetyczną paszy poprzez lepsze zbilansowanie składników pokarmowych mieszanki (zwłaszcza białka oraz węglowodanów). Na dużych plantacjach lucernę użytkuje się najczęściej trzy lata, choć w sprzyjających warunkach przyrodniczych można i dłużej. Po zaoraniu lucerny uzyskuje się bardzo dobre stanowisko, o wyraźnie poprawionej żyzności gleby. Plonowanie i trwałość plantacji lucerny zależą w dużym stopniu od wysianych odmian. Niestety, niektóre przedsiębiorstwa handlowe oferują do uprawy słaby jakościowo materiał siewny odmian, nieprzebadany w warunkach przyrodniczych Polski. Podaż nasion oferowany do sprzedaży ogranicza się do najtańszych odmian, a przecież różnią się one plennością, skłonnością do wylegania roślin oraz zimotrwałością i odpornością na choroby uwiądowe. W roku 2018 do Krajowego rejestru wpisano dwie odmiany holenderskie Alexis i Artemis. Scharakteryzowano je w porównaniu do wzorca złożonego z odmian: Perfecta, Sanditi i Symphonie.

153 Charakterystyka odmian lucerny siewnej wpisanych do Krajowego rejestru w roku 2018 Alexis Plony świeżej i suchej masy roślin duże, szczególnie w trzecim roku użytkowania. Rozkład plonowania w sezonie wgetacji dobry. Rośliny średniej wysokości, o dużej odporności na wyleganie. Reprezentant zachowującego: 311 Artemis Plony świeżej i suchej masy roślin duże, szczególnie w trzecim roku użytkowania. Rozkład plonowania w sezonie wegetacji dobry. Rośliny średniej wysokości, o dużej odporności na wyleganie. Reprezentant zachowującego: 311

154 WIECHLINOWATE. WSTĘP W warunkach europejskich podstawową powierzchnię paszową dla przeżuwaczy stanowią trwałe i przemienne użytki zielone, które są najlepszym źródłem wartościowych i najtańszych pasz dla bydła. Wzrost produkcji bydła może być zrealizowany przede wszystkim poprzez zwiększenie produkcji pasz z użytków zielonych w wyniku powiększenia ich powierzchni, podniesienia wydajności i polepszenia jakości paszy. Łąki i pastwiska stanowią prawie 10% całej powierzchni naszego kraju. Według danych GUS powierzchnia łąk trwałych w roku 2017 wynosiła 2796 tys. ha i w porównaniu do roku 2016 była większa o 98 tys. ha. Areał pastwisk trwałych wynosił 375 tys. ha i w porównaniu do roku 2016 zmalał o 21 tys. ha. Począwszy od roku 2011 powierzchnia trwałych użytków zielonych nieznacznie maleje (rys. 1). Rys. 1. Powierzchnia trwałych użytków zielonych w latach 2011-2017 wg GUS Ze względu na przeznaczenie, prawie 70% kwalifikowanych plantacji nasiennych stanowią odmiany pastewne, a największe znaczenie mają życica trwała, życica wielokwiatowa westerwoldzka i życica wielokwiatowa. W roku 2017 areał uprawy na kwalifikowane nasiona był większy o 25% w porównaniu do roku 2016, głównie za sprawą odmian życicy wielokwiatowej westerwoldzkiej. Według PIORiN w 2017 roku powierzchnia kwalifikowanych plantacji nasiennych tego gatunku wynosiła 3371 ha, co stanowiło 15% powierzchni ogólnej wiechlinowatych. Podobnie jak w latach poprzednich, największy udział w tej powierzchni miała życica trwała (41%) (rys. 2).

155 Rys. 2. Powierzchnia zakwalifikowanych plantacji nasiennych wiechlinowatych w roku 2017 wg PIORiN Wzrost areału upraw na nasiona w porównaniu do roku 2016 odnotowano dla życicy trwałej o 2259 ha, życicy wielokwiatowej o 1311 ha, kostrzewy czerwonej o 784 ha, życicy wielokwiatowej westerwoldzkiej o 217 ha. Natomiast spadek reprodukcji nasion o 72 ha nastąpił tylko u tymotki łąkowej. Niewielkie znacznie w produkcji nasiennej mają festulolium, wiechlina łąkowa, mietlica biaława (zestawienie poniżej). Powierzchnia zakwalifikowanych plantacji nasiennych gatunków wiechlinowatych w latach 2010, 2016, 2017 wg PIORiN (ha) Lp. Gatunek 2010 2016 2017 1 Życica trwała 4561 6852 9111 2 Życica wielokwiatowa westerwoldzka 815 3154 3371 3 Kostrzewa czerwona 2644 1964 2748 4 Życica wielokwiatowa 979 1433 2744 5 Życica mieszańcowa 75 872 1141 6 Tymotka łąkowa 456 738 666 7 Kostrzewa łąkowa 294 525 594 8 Kupkówka pospolita 519 375 805 9 Kostrzewa trzcinowa 477 264 464 10 Festulolium 16 134 224 11 Wiechlina łąkowa 479 120 149 12 Mietlica biaława 39 70 117 13 Pozostałe 5 5 4 RAZEM WIECHLINOWATE 11359 16506 22138