Od Redaktora Lista opisowa odmian roślin rolniczych Burak, ziemniak, oleiste i włókniste, pastewne jest osiemnastą edycją publikacji, wydawanej

Transkrypt

1

2

3

4

5 Od Redaktora Lista opisowa odmian roślin rolniczych Burak, ziemniak, oleiste i włókniste, pastewne jest osiemnastą edycją publikacji, wydawanej przez Centralny Ośrodek Badania Odmian Roślin Uprawnych (COBORU) od roku 2000, przy czym od roku 2012 jest oferowana jako oddzielna pozycja wydawnicza. Wyniki badań odmian roślin zbożowych, w tym kukurydzy, są publikowane w odrębnej Liście. Listę kierujemy do bardzo szerokiej grupy odbiorców. Głównymi jej adresatami są użytkownicy odmian, przede wszystkim rolnicy i producenci rolni, hodowcy odmian, przedsiębiorstwa i służby nasienne. Zawiera ona także ważne informacje istotne dla przemysłu przetwórczego. Lista może być pomocna dla służb upowszechniania postępu rolniczego, jak również może stanowić materiał informacyjny dla dydaktyki rolniczej. Lista opisowa odmian roślin rolniczych Burak, ziemniak, oleiste i włókniste, pastewne zawiera liczbowe wyniki badań wartości gospodarczej (WGO) odmian zarejestrowanych oraz opisy odmian wpisanych do Krajowego rejestru w roku Wyniki pochodzą z doświadczeń prowadzonych w ramach systemu Porejestrowego doświadczalnictwa odmianowego (PDO), a dla odmian nowych także, lub wyłącznie z doświadczeń rejestrowych. Uzupełnieniem treści Listy są materiały ilustrujące graficznie różne, ważne w obrębie gatunków, aspekty ich uprawy. Lista ukazuje się corocznie, po podjęciu decyzji rejestrowych. Wydawca i autorzy są otwarci na wszelkie uwagi i pomysły Czytelników odnośnie treści, jak i formy Listy. Spożytkujemy je przy tworzeniu kolejnej edycji tego wydawnictwa. Słupia Wielka 2017

6

7 SPIS TREŚCI s. WPROWADZENIE (mgr inż. J. Zych) BURAK (mgr inż. W. Janiak, mgr inż. K. Piecuch) Burak cukrowy. 14 Burak pastewny ZIEMNIAK (dr inż. T. Lenartowicz) OLEISTE I WŁÓKNISTE (mgr inż. J. Broniarz, mgr J. Paczocha) Rzepak. Wstęp Rzepak jary Rzepak ozimy. 81 Konopie PASTEWNE BOBOWATE GRUBONASIENNE. WSTĘP (mgr inż. A. Osiecka) Bobik (prof. dr hab. P.J. Domański) Groch siewny (dr inż. E. Stuczyńska) Łubin wąskolistny (mgr inż. A. Osiecka) Łubin żółty (mgr inż. A. Osiecka) Soja (mgr inż. A. Osiecka) Wyka siewna (mgr inż. A. Osiecka) BOBOWATE DROBNONASIENNE. WSTĘP (prof. dr hab. P.J. Domański) 164 Komonica zwyczajna Koniczyna biała Koniczyna łąkowa (koniczyna czerwona) Lucerna siewna. 177

8 6 WIECHLINOWATE. WSTĘP (dr inż. E. Stuczyńska). 179 Festulolium. 181 Kostrzewa łąkowa. 182 Tymotka łąkowa Życica trwała Życica wielokwiatowa Kostrzewa czerwona Wiechlina łąkowa LISTA ZACHOWUJĄCYCH ODMIANY ORAZ REPREZENTANTÓW ZACHOWUJĄCYCH

9 Wprowadzenie Odmiana jest uznawana za jeden z głównych czynników warunkujących wzrost produkcji roślinnej we współczesnym rolnictwie. Postęp odmianowy osiągany jest drogą zamierzonych zmian genetycznych, mających warunkować poprawę określonych właściwości rolniczych i użytkowych odmian roślin uprawnych. Najczęściej kojarzony jest ze wzrostem plonowania, ale obejmuje również wiele innych cech stanowiących o wartości gospodarczej odmian (WGO), w tym przede wszystkim jakość plonu, odporność lub tolerancję na różne czynniki biotyczne (choroby, szkodniki) i abiotyczne (niskie i wysokie temperatury, zakwaszenie gleby, niedobór lub nadmiar opadów itp.) ograniczające plonowanie, a także inne specyficzne cechy, decydujące o właściwościach rolniczo-użytkowych odmian. Pożądaną właściwością nowych odmian powinna być również możliwość szybkiej regeneracji po wystąpieniu stresu. Jest to istotne w obliczu zmieniającego się klimatu i coraz częściej występujących ekstremalnych zjawisk pogodowych. Udoskonalone odmiany powinny przyczynić się w pierwszej kolejności do racjonalizacji (zmniejszenia) poziomu nawożenia mineralnego oraz ograniczenia liczby zabiegów ochrony roślin, by jak najlepiej spełniać oczekiwania integrowanych systemów ochrony i produkcji roślin. Muszą więc lepiej wykorzystywać składniki pokarmowe znajdujące się w glebie oraz cechować się dużą odpornością na najważniejsze choroby, a także niektóre szkodniki. Coraz powszechniejsza staje się świadomość możliwości wykorzystania konkretnych odmian do tworzenia mieszanek międzyodmianowych w obrębie danego gatunku lub mieszanek międzygatunkowych, w celu zwiększenia bioróżnorodności upraw i ograniczania nasilenia niektórych agrofagów. Urzędowe badania wartości gospodarczej odmian (WGO) przed zarejestrowaniem prowadzone są prawie wyłącznie w sieci stacji (SDOO) i zakładów (ZDOO) doświadczalnych oceny odmian (rys. 1), natomiast doświadczenia realizowane w ramach systemu Porejestrowego doświadczalnictwa odmianowego (PDO) prowadzone są także w innych instytucjach (jednostki hodowli roślin, ośrodki doradztwa rolniczego, instytuty, szkoły rolnicze itp.), co daje rocznie ponad 50 dodatkowych lokalizacji. Wszystkie doświadczenia dla poszczególnych gatunków prowadzone są według jednolitych metodyk, które

10 8 podlegają bieżącej weryfikacji merytorycznej i w miarę potrzeby są aktualizowane lub tworzone nowe wersje. Rys. 1. Rozmieszczenie stacji i zakładów doświadczalnych oceny odmian Należy podkreślić dużą zależność kształtowania się właściwości odmian od warunków środowiska, w jakich są uprawiane. Prezentowane w Liście wyniki odmian są średnią z wielu środowisk, różniących się warunkami klimatyczno-glebowymi. Oznacza to, że w określonych warunkach (zwłaszcza skrajnie odmiennych) różnice między

11 odmianami mogą znacznie odbiegać od tych podanych w niniejszym opracowaniu. Szczególnie dotyczy to podstawowej cechy, jaką jest plon, gdyż jest to cecha warunkowana poligenicznie. Doskonałym przykładem tych uwarunkowań są wyniki po zimach z lokalnie dużymi spadkami temperatury powietrza i gleby (np. 2012, 2016) dla niektórych odmian rzepaku ozimego, które w rejonach wymarzania dają wyjątkowo małe plony nasion i w efekcie mniejsze niż zwykle średnie plony dla kraju. Z kolei odmiany o większej zimotrwałości uzyskują w tych sezonach wegetacyjnych, nienotowane w przeszłości, bardzo dobre wyniki plonowania. Prezentowana Lista opisowa odmian roślin rolniczych Burak, ziemniak, oleiste i włókniste, pastewne obejmuje wszystkie ważne gospodarczo gatunki wymienionych grup roślin, dla których prowadzone są systematyczne badania w ramach PDO. Dla gatunków o mniejszym znaczeniu gospodarczym oraz dla większości gatunków roślin pastewnych (bobowate drobnonasienne, wiechlinowate trawy, inne pastewne) badania w ramach PDO podejmowane są okresowo i publikowane w Liście po zakończeniu cyklu badań. Bieżące, szczegółowe wyniki badań z odmianami roślin pastewnych wieloletnich publikowane są w wydawnictwie Wyniki porejestrowych doświadczeń odmianowych. W przypadku wiechlinowatych (traw) badania PDO obejmują, zarówno doświadczenia na zielonkę, jak i na nasiona, a także jedno doświadczenie z badaniem dynamiki plonowania, połączone z oceną zmian jakościowych. W obecnej edycji Listy zamieszczono wyniki zakończonych serii doświadczeń z pięcioma gatunkami roślin pastewnych wieloletnich (komonica zwyczajna, koniczyna biała, kostrzewa czerwona, wiechlina łąkowa, życica wielokwiatowa) oraz z burakiem pastewnym i konopiami. Ponadto podano charakterystykę pojedynczych nowych odmian koniczyny czerwonej i lucerny siewnej oraz festulolium, kostrzewy łąkowej, tymotki łąkowej i życicy trwałej, a także ogólną informację o tych gatunkach. Lista zawiera komentarz ułatwiający interpretację wyników i poruszający aktualne problemy danego gatunku (formy), a także charakterystyki odmian wpisanych do Krajowego rejestru w roku 2017 oraz liczbową charakterystykę podstawowych cech rolniczych i użytkowych odmian. We wszystkich tabelach kolejność odmian podano alfabetycznie w przyjętych grupach. 9

12 10 W Liście zamieszczono wyniki doświadczeń polowych PDO i rejestrowych (dla nowych odmian) z lat lub Czteroletni okres prezentowanych wyników jest konsekwencją małego odsetka badanych odmian zarejestrowanych (burak cukrowy) lub stosunkowo dużej zmienności sezonowej (ziemniak, rośliny bobowate grubonasienne). Informacje dotyczące okresu badań podano we wstępie dla poszczególnych gatunków lub grup gatunków oraz są uwidocznione w tabelach nr 2 każdego opracowania. Uzupełnieniem wyników doświadczeń polowych są oceny innych ważnych cech, określanych w każdym sezonie wegetacyjnym lub tylko w 2-3 letnich urzędowych badaniach przed zarejestrowaniem odmiany, w tym uzyskanych od podmiotów współpracujących z COBORU. Punktem odniesienia dla porównań między odmianami badanymi w różnych seriach doświadczeń są jednolite wzorce odmianowe, wyznaczane na każdy sezon przez specjalistów centrali COBORU. Wyniki jednej lub kilku cech głównych podawane są dla poszczególnych lat badań, natomiast pozostałe jako średnia wieloletnia. Dla ułatwienia oceny odmian, na pierwszym miejscu w tabelach podano, albo wartości wzorca wieloodmianowego, albo średnią wszystkich badanych odmian z Krajowego rejestru. Zwłaszcza w drugim przypadku łatwo ocenić prezentowane odmiany, gdyż wartości zbliżone do średniej oznaczają przeciętną ocenę danej cechy, niezależnie od rzeczywistych wyników odmianowych. Na przykład, w skali 9 o ocena około 6,0 przy średniej 6 i ocena około 8,0 przy średniej 8 oznacza w obu przypadkach przeciętną (średnią) ocenę dla odmiany dla obu cech. Przygotowując informacje o odmianach w celach marketingowych zaleca się posługiwanie średnią jako najlepszym punktem odniesienia dla opisywanych odmian. Podana w dolnej części tabel informacja oznacza liczbę doświadczeń, z których pochodzą wyniki danej cechy w przyjętym dla danego gatunku wieloleciu. W przypadku, np. odporności na choroby i szkodniki, wyleganie itp. liczba doświadczeń dodatkowo informuje również o powszechności występowania danego zjawiska. W tabelach wynikowych pominięto odmiany niebadane w żadnym roku wspomnianego wielolecia. Brak odmiany w tych zestawieniach najczęściej oznacza nie najlepszą już wartość gospodarczą i/lub małe, względnie malejące, znaczenie na rynku nasiennym. Materiał liczbowy czasami uzupełniany jest graficznie, co daje pogląd na zagadnienia ogólniejsze, związane z określoną rośliną

13 11 uprawną. Listę zamyka wykaz adresowy zachowujących w przypadku odmian krajowych lub ich reprezentantów dla odmian zagranicznych. W zdecydowanej większości przypadków zachowującymi odmian krajowych są ich hodowcy, czyli właściciele. Dla cech wyrażonych w skali dziewięciostopniowej, stopień 9 oznacza ocenę najkorzystniejszą, 5 średnią, natomiast 1 najmniej korzystną. Autorami Listy są specjaliści trzech pracowni Zakładu Badania i Oceny Wartości Gospodarczej Odmian COBORU: Pracowni WGO Roślin Okopowych i Kukurydzy, Pracowni WGO Roślin Oleistych i Włóknistych oraz Pracowni WGO Roślin Pastewnych. Przy opracowywaniu Listy korzystano przede wszystkim z wyników własnych badań wartości gospodarczej odmian, uzupełniając je o niektóre cechy morfologiczne (Zakład Badania i Oceny Odrębności, Wyrównania i Trwałości Odmian) oraz dane o ochronie prawnej odmian i ich zachowujących/reprezentantach (Biuro Rejestracji i Ochrony Praw do Odmian). Autorzy Listy wyrażają przekonanie, że będzie ona pomocna w podejmowaniu korzystnych decyzji na różnych szczeblach funkcjonowania odmiany (nasiennictwo, produkcja rolna, przetwórstwo) oraz przybliży najbardziej istotne problemy dotyczące zaprezentowanych gatunków roślin rolniczych.

14

15

16 14 BURAK Burak cukrowy Powierzchnia uprawy buraka cukrowego w latach wynosiła średnio 190 tys. ha, natomiast w roku 2016 zwiększyła się do 203 tys. ha (dane Związku Producentów Cukru w Polsce; ZPC). Pozytywnym zjawiskiem w dłuższym okresie jest zmniejszenie wahań rocznych plonów z plantacji produkcyjnych, przy ich wyraźnej tendencji wzrostowej, na poziomie znacznie przekraczającym wartości z poprzednich dekad. Szczególnie duże plony korzeni notowano w latach 2012 (64 t z ha), 2013 (63 t z ha), 2014 (68 t z ha) i 2016 (65 t z ha). W roku 2015 warunki pogodowe były niekorzystne dla dobrego plonowania buraka: długi okres dotkliwej posuchy w lecie wpłynął znacznie na plon korzeni. Jednak nawet przy takim przebiegu pogody udało się uzyskać średnio w kraju 52 t korzeni z ha. Plantacje buraka cukrowego obsiewane są w większości nasionami odmian zarejestrowanych w Polsce. Mimo ograniczonego zapotrzebowania na nasiona i importu pewnej ilości nasion odmian ze wspólnotowego katalogu CCA, niezarejestrowanych w naszym kraju, liczba odmian buraka cukrowego jest duża i wykazuje nawet niewielką tendencję wzrostową. W roku 2013 w Krajowym rejestrze (KR) figurowało 86 odmian, w 2014 roku 90, w , w , w kwietniu Udział w rejestrze odmian pochodzących z krajowej hodowli od roku 2009 utrzymuje się na poziomie 25-33%, a bez uwzględnienia odmian przeznaczonych na eksport wynosił 21-29%. Udział ten dla roku 2016 wynosił odpowiednio 25% i 22%. Zarejestrowane odmiany pochodzą z dwóch krajowych i siedmiu zagranicznych firm hodowlanonasiennych (tab. 1). W roku 2016 z Krajowego rejestru skreślono 7 odmian o małym lub malejącym znaczeniu w uprawie. Wśród skreślonych były 2 odmiany krajowe. Podobnie jak w Krajowym rejestrze, także w doświadczeniach rejestrowych większa była liczba badanych odmian zagranicznych: (89%), (85%), (82%), (85%), (85%), pochodzących z siedmiu firm hodowlanych. W roku 2017 łącznie w dwóch seriach rejestrowych uczestniczy 89 odmian, w tym 13 krajowych. Postęp hodowlany nowo rejestrowanych odmian wyraża się polepszeniem ich zdrowotności oraz zwiększaniem zdolności plonotwórczych, przy dobrej jakości technologicznej plonu (wysoka zawartość cukru, niska zawartość składników melasotwórczych). Podobnie jak w produkcji, wyniki plonowania w doświadczeniach podlegają wahaniom w latach, przy wzrostowym trendzie w wieloleciu; średnioroczny

17 przyrost plonów korzeni w doświadczeniach PDO w piętnastoleciu wyniósł 6,4 dt z ha. W tym okresie tylko w roku 2005 średni plon korzeni był mniejszy niż 650 dt z ha, natomiast w sześciu latach przekroczył 800 dt z ha. Plony w produkcji zwiększały się średnio aż o 17 dt z ha rocznie. Poziom plonów w doświadczeniach jest o wiele wyższy niż w produkcji, jednak przyrost plonów średnio w latach jest znacznie mniej wyraźny (rys. 1). Efektem zwiększania plonu korzeni i dobrej jakości przerobowej jest wzrostowa tendencja plonu cukru. W omawianym okresie w doświadczeniach odmianowych trend wzrostowy plonu cukru osiągnął wartość 1,53 dt z ha rocznie (rys. 2). W związku z koniecznością ograniczenia zużycia pestycydów w rolnictwie, w uprawie buraka coraz większego znaczenia nabierają cechy odpornościowe odmian. Tendencje tę potwierdza fakt, że w latach wszystkim zarejestrowanym odmianom (z wyjątkiem jednej wpisanej w roku 2012) hodowcy przypisują odporność na rizomanię. Z roku na rok zwiększa się liczba odmian badanych przed zarejestrowaniem i rejestrowanych o większej odporności na chwościka buraka, tolerancji na mątwika burakowego i inne patogeny (zgorzel siewek, rizoktonia korzeni). Stopień odporności, zwłaszcza na chwościka buraka, jest jednak różny u poszczególnych odmian. Wykaz i liczbową charakterystykę zarejestrowanych odmian buraka cukrowego podano w tabelach 1-4. Dane zamieszczone w tabelach 2, 3, 4 opracowano na podstawie wyników doświadczeń odmianowych z czterolecia , przy czym wyniki trzech głównych cech użytkowych (plon korzeni, zawartość cukru i plon cukru) oraz wyniki oceny porażenia przez chwościka buraka i oceny wschodów polowych podano z każdego roku badań. Wyniki odmian nowo zarejestrowanych pochodzą z innych serii doświadczeń (rejestrowych), dlatego zostały odpowiednio przetransformowane. Przy waloryzacji cech podanych w charakterystyce opisowej nowo zarejestrowanych odmian, stosowano porównanie z wzorcem zbiorowym składającym się z czterech odmian, które występowały zarówno w doświadczeniach rejestrowych, jak i porejestrowych. Poziom średni oznacza zbliżony do wzorca, niezależnie od bezwzględnej wartości liczbowej cechy. Określenia typów użytkowych odmian podane w ich charakterystykach mają znaczenie orientacyjne i ogólnie informują o wartości technologicznej odmian, bez uwzględnienia zawartości składników technologicznie szkodliwych. Oznaczają: typ cukrowy (C) odmiana o zawartości cukru około 0,5% powyżej średniej z wszystkich odmian; typ plenny 15

18 16 (P) odmiana o zawartości cukru co najmniej 0,5% niższej od średniej i jednocześnie o dużych plonach korzeni (znaczenie w produkcji odmian typu P jest obecnie ograniczone); typ normalny (N) odmiana pośrednia pod względem cukrowości i plenności. Charakterystyka odmian buraka cukrowego wpisanych do Krajowego rejestru w roku 2017 (wszystkie odmiany są diploidalne, z deklarowaną odpornością na rizomanię) Bernache (d. FD15B1020) Odmiana typu normalnego (N). Plon korzeni i cukru powyżej średniego. Jakość technologiczna średnia; zawartość cukru poniżej wzorca, zawartość azotu szkodliwego powyżej średniej, potasu i sodu poniżej średniej. Odporność na chwościka buraka średnia. Bravura (d. HI1465) Odmiana typu normalnego do normalno-cukrowego (N-NC). Plon korzeni poniżej średniego, plon cukru powyżej średniego. Jakość technologiczna dobra; zawartość cukru powyżej wzorca, zawartość azotu szkodliwego i potasu niska, sodu poniżej średniej. Odporność na chwościka buraka średnia. Candimax (d. FD15B1018) Odmiana typu normalnego do normalno-plennego (N-NP). Plon korzeni bardzo duży, plon cukru duży. Jakość technologiczna średnia; zawartość cukru poniżej wzorca, zawartość azotu szkodliwego dość niska, potasu poniżej średniej, sodu średnia. Odporność na chwościka buraka dość mała. Przy uprawie odmiany w warunkach sprzyjających chwościkowi należy przewidzieć bardziej intensywną ochronę. Diplomat (d. MA2197) Odmiana typu normalnego do normalno-plennego (N-NP). Plon korzeni duży, plon cukru powyżej średniego. Jakość technologiczna średnia; zawartość cukru poniżej wzorca, zawartość azotu szkodliwego dość niska, potasu i sodu średnia. Odporność na chwościka buraka średnia.

19 17 Exotique (d. FD15B2016) Odmiana typu normalnego do normalno-cukrowego (N-NC). Plon korzeni średni, plon cukru dość duży. Jakość technologiczna dość dobra; zawartość cukru powyżej wzorca, zawartość azotu szkodliwego średnia, potasu i sodu niska. Odporność na chwościka buraka średnia. Tolerancyjna na mątwika burakowego (deklaracja hodowcy). Kujavia (d. KTA1408) Odmiana typu normalno-cukrowego (NC). Plon korzeni powyżej średniego, plon cukru dość duży. Jakość technologiczna dość dobra; zawartość cukru dość wysoka, zawartość azotu szkodliwego średnia, potasu i sodu poniżej średniej. Odporność na chwościka buraka dość mała. Przy uprawie odmiany w warunkach sprzyjających chwościkowi należy przewidzieć bardziej intensywną ochronę. Livius (d. ST13506) Odmiana typu normalnego do normalno-plennego (N-NP). Plon korzeni duży, plon cukru powyżej średniego. Jakość technologiczna średnia; zawartość cukru poniżej wzorca, zawartość azotu szkodliwego i potasu niska, sodu dość wysoka. Odporność na chwościka buraka średnia. Maksym (d. ST12542) Odmiana typu normalno-plennego (NP). Plon korzeni duży, plon cukru dość duży. Jakość technologiczna średnia; zawartość cukru znacznie poniżej wzorca, zawartość azotu szkodliwego niska, potasu dość niska, sodu poniżej średniej. Odporność na chwościka buraka dość mała. Przy uprawie odmiany w warunkach sprzyjających chwościkowi należy przewidzieć bardziej intensywną ochronę. Marynia (d. PPW 5414) Odmiana typu normalnego (N). Plon korzeni i cukru bardzo duży. Jakość technologiczna gorsza od wzorca; zawartość cukru poniżej wzorca, zawartość azotu szkodliwego i sodu dość wysoka, potasu średnia. Odporność na chwościka buraka średnia.

20 18 Mazur (d. ST12514) Odmiana typu normalnego (N). Plon korzeni duży, plon cukru dość duży. Jakość technologiczna dość dobra; zawartość cukru poniżej wzorca, zawartość azotu szkodliwego bardzo niska, potasu poniżej średniej, sodu dość wysoka. Odporność na chwościka buraka średnia. Mélusine (d. FD15B1019) Odmiana typu normalnego (N). Plon korzeni duży, plon cukru dość duży. Jakość technologiczna średnia; zawartość cukru poniżej wzorca, zawartość azotu szkodliwego dość niska, potasu i sodu poniżej średniej. Odporność na chwościka buraka średnia. Niven (d. ST12583) Odmiana typu normalnego do normalno-plennego (N-NP). Plon korzeni duży, plon cukru dość duży. Jakość technologiczna dobra; zawartość cukru poniżej wzorca, zawartość azotu szkodliwego bardzo niska, potasu i sodu niska. Odporność na chwościka buraka średnia. Ozon (d. SV1545) Odmiana typu normalno-plennego (NP). Plon korzeni duży, plon cukru dość duży. Jakość technologiczna średnia; zawartość cukru poniżej wzorca, zawartość azotu szkodliwego niska, potasu poniżej średniej, sodu dość wysoka. Odporność na chwościka buraka średnia. Sombrero (d. SV1546) Odmiana typu normalnego (N). Plon korzeni i cukru duży. Jakość technologiczna średnia; zawartość cukru poniżej wzorca, zawartość azotu szkodliwego i sodu poniżej średniej, potasu średnia. Odporność na chwościka buraka średnia.

21 19 Rys. 1. Burak cukrowy. Powierzchnia uprawy oraz plon korzeni w produkcji i doświadczeniach PDO COBORU Rys. 2. Burak cukrowy. Plon technologiczny i zawartość cukru w doświadczeniach PDO COBORU

22 20 Tabela 1 Burak cukrowy. Wykaz odmian zarejestrowanych Lp. Odmiana Rok wpisania do Krajowego rejestru Zachowujący/ reprezentant (numer adresowy) Ploidalność Odporność na patogeny (deklaracja hodowcy) Abondamax x/ n Rh 2 Abrax x/ n Rh 3 Admiral n Rh 4 Agent x/ n Rh 5 Agronom x/ n Rh 6 Alarm n Rh 7 Alegra n Rh 8 Amazonia n Rh 9 Ambassador x/ n Rh 10 Ardan x/ n Rh 11 Argument x/ n Rh 12 Balladyna x/ n - 13 Basilius n Rh 14 Belino x/ n Rh 15 Bernache n Rh 16 Boryna x/ n Rh 17 Bravo n Rh,E,R 18 Bravura n Rh 19 BTS n Rh 20 BTS n Rh 21 BTS n Rh 22 BTS n Rh 23 BTS n Rh 24 BTS n Rh 25 Candimax n Rh 26 Contenta n Rh,N 27 Danube x/ n Rh 28 Denzel n Rh 29 Desperado x/ n Rh 30 Diplomat n Rh 31 Doppler n Rh 32 Dylan n Rh,N 33 Exotique n Rh,N 34 Fala n Rh 35 Fantazja n Rh 36 Farmer x/ n Rh

23 21 cd. tabeli Fauvette n Rh 38 Favorita KWS x/ n Rh 39 FD Taekwondo n Rh,N 40 Fighter x/ n Rh 41 Gallant x/ n Rh,A,E,R 42 Gardenia KWS x/ n Rh 43 Gellert n Rh 44 Graciana KWS n Rh 45 Hammond n Rh 46 Hunor x/ n Rh 47 Huzar x/ n Rh 48 Igloo n Rh 49 Jadeit n Rh 50 Jagger n Rh 51 Jagusia x/ n Rh 52 Jampol n Rh 53 Janka x/ n Rh 54 Janosik x/ n Rh 55 Jasiek x/ n - 56 Kagu n Rh 57 Korab x/ n - 58 Krajan n Rh 59 Kujavia n Rh 60 Lancaster n Rh,N 61 Lavenda KWS n Rh 62 Liberata KWS n Rh 63 Livius n Rh 64 Maksym n Rh 65 Manitou n Rh 66 Marenka KWS n Rh 67 Marinus n Rh 68 Marynia n Rh 69 Mazur n Rh 70 Mélusine n Rh 71 Melodia n Rh 72 Mesange n Rh 73 Milton n Rh 74 Narcos x/ n Rh 75 Natura KWS n Rh 76 Niven n Rh 77 Ozon n Rh

24 22 cd. tabeli Panorama KWS n Rh,N 79 Piast n Rh 80 Picobella KWS n Rh 81 Pikador n Rh,A,E,R 82 Polanin n Rh 83 Polmar n Rh 84 Polonez x/ n - 85 Primabella KWS n Rh, N 86 Primadonna KWS x/ n Rh 87 Primavera KWS n Rh 88 Schubert x/ n Rh 89 Scout x/ n Rh 90 Silezja n Rh 91 Silvetta x/ n Rh 92 Sinan n Rh 93 Sława KWS x/ n Rh, N 94 Sobieski n Rh 95 Sokrates x/ n Rh 96 Sombrero n Rh 97 Splendor x/ n Rh 98 Sukcesja KWS n Rh 99 SY Belana n Rh 100 Tadeusz n Rh 101 Tapir n Rh 102 Tarim x/ n Rh 103 Telimena n Rh 104 Tipi n Rh,N 105 Toleranza KWS n Rh,N 106 Tuwim x/ n Rh 107 Vangelis n Rh 108 Vistula x/ n Rh 109 Zawisza x/ n Zeltic n Rh,N 111 Zosia x/ n - Kol. 1: x/ odmiana niebadana w latach ; w wykazie nie wymieniono trzech odmian przeznaczonych wyłącznie na eksport do państw trzecich Kol. 4: 2n odmiana diploidalna, 3n odmiana triploidalna Kol. 5: Rh, A, E, R, N odpowiednio: deklarowana przez hodowcę duża odporność na rizomanię (wirus BNYVV), zgorzel siewek i zgniliznę wierzchoł kową korzeni (Aphanomyces cochlioides), mączniaka prawdziwego (Erysiphe betae), brunatną plamistość liści (Ramularia beticola), nicienie

25 23 Tabela 2 Burak cukrowy. Plon korzeni odmian i zawartość cukru Lp. Odmiana Wzorzec: dt z ha, % Plon korzeni Zawartość cukru polarymetryczna % wzorca % oczyszczonego ,4 19,1 18,9 18,4 16,7 1 Admiral ,8 18,4 16,8 2 Alarm 94 18,7 17,1 3 Alegra ,1 18,3 16,3 4 Amazonia ,3 18,7 18,9 18,9 17,0 5 Basilius ,3 18,4 16,6 6 Bernache* ,4 18,7 16,9 7 Bravo ,5 18,4 18,1 16,4 8 Bravura* ,6 19,3 17,4 9 BTS ,2 19,3 18,9 17,0 10 BTS ,4 18,0 16,3 11 BTS ,9 18,8 18,8 16,8 12 BTS ,1 16,3 13 BTS ,6 18,8 16,6 14 BTS ,5 18,2 16,4 15 Candimax* ,0 18,6 16,7 16 Contenta ,5 18,4 18,4 17,9 16,1 17 Denzel ,1 19,3 18,7 17,2 18 Diplomat* ,0 18,5 16,6 19 Doppler ,8 18,9 18,6 16,8 20 Dylan ,0 16,3 21 Exotique* ,6 19,3 17,4 22 Fala ,3 19,0 19,0 17,2 23 Fantazja ,1 18,7 18,6 16,9 24 Fauvette ,3 16,8 25 FD Taekwondo ,2 18,9 19,3 17,1 26 Gellert ,0 19,1 17,3 27 Graciana KWS ,3 18,0 16,3

26 24 cd. tabeli 2 Lp. Odmiana Wzorzec: dt z ha, % Plon korzeni Zawartość cukru polarymetryczna % wzorca % oczyszczonego ,4 19,1 18,9 18,4 16,7 28 Hammond ,5 19,2 19,3 18,7 17,2 29 Igloo ,7 18,8 19,2 17,0 30 Jadeit ,4 19,1 18,5 17,0 31 Jagger ,6 19,5 19,3 18,9 17,5 32 Jampol ,6 18,6 16,7 33 Kagu ,7 18,9 19,2 16,9 34 Krajan ,1 19,2 18,9 17,1 35 Kujavia* ,8 19,4 17,5 36 Lancaster ,2 18,5 16,3 37 Lavenda KWS ,4 16,5 38 Liberata KWS ,3 16,5 39 Livius* ,0 18,6 16,7 40 Maksym* ,9 18,3 16,5 41 Manitou ,0 19,0 17,3 42 Marenka KWS ,1 18,8 18,9 16,9 43 Marinus ,3 19,5 18,7 17,3 44 Marynia* ,0 18,8 16,7 45 Mazur* ,3 18,9 17,0 46 Melodia ,7 18,9 16,9 47 Mélusine* ,1 18,7 16,8 48 Mesange ,1 19,2 19,0 17,2 49 Milton ,3 18,2 16,4 50 Natura KWS ,3 18,1 16,3 51 Niven* ,9 18,7 16,8 52 Ozon* ,9 18,4 16,5 53 Panorama KWS ,2 18,9 18,8 18,5 16,9 54 Piast ,9 18,2 16,2 55 Picobella KWS ,8 18,5 16,9

27 25 cd. tabeli 2 Lp. Odmiana Wzorzec: dt z ha, % Plon korzeni Zawartość cukru polarymetryczna % wzorca % oczyszczonego ,4 19,1 18,9 18,4 16,7 56 Pikador ,8 18,9 17,1 57 Polanin ,6 19,0 18,1 16,3 58 Polmar ,5 19,3 19,3 17,4 59 Primabella KWS ,4 18,3 16,4 60 Primavera KWS ,0 16,2 61 Silezja ,6 19,2 19,1 18,4 17,1 62 Sinan ,1 16,4 63 Sobieski ,9 18,8 18,3 18,0 16,4 64 Sombrero* ,3 18,8 16,9 65 Sukcesja KWS ,9 18,7 18,9 16,7 66 SY Belana 95 18,1 16,4 67 Tadeusz 97 18,0 16,2 68 Tapir ,4 19,2 18,4 16,8 69 Telimena ,9 18,1 16,0 70 Tipi ,6 16,8 71 Toleranza KWS ,5 19,0 18,9 18,7 17,0 72 Vangelis 99 18,5 16,8 73 Zeltic ,4 18,0 16,1 Liczba doświadczeń Kol.1: wzorzec: 2016 Fala, Hammond, Panorama KWS, Silezja; 2015 Hammond, Mesange, Panorama KWS, Silezja; 2014 Manitou, Mesange, Panorama KWS, Szach; 2013 Manitou, Natura KWS, Sinan, Szach; * odmiana wpisana do Krajowego rejestru w roku 2017 (wyniki z serii doświadczeń rejestrowych)

28 26 Tabela 3 Burak cukrowy. Technologiczny i biologiczny plon cukru odmian Lp. Odmiana Plon technologiczny cukru % wzorca Plon biologiczny cukru Wzorzec, 147,9 112,4 147,9 131,3 162,9 124,5 163,0 145,0 dt z ha 1 Admiral Alarm Alegra Amazonia Basilius Bernache* Bravo Bravura* BTS BTS BTS BTS BTS BTS Candimax* Contenta Denzel Diplomat* Doppler Dylan Exotique* Fala Fantazja Fauvette

29 27 cd. tabeli 3 Lp. Odmiana Plon technologiczny cukru % wzorca Plon biologiczny cukru Wzorzec, 147,9 112,4 147,9 131,3 162,9 124,5 163,0 145,0 dt z ha 25 FD Taekwondo Gellert Graciana KWS Hammond Igloo Jadeit Jagger Jampol Kagu Krajan Kujavia* Lancaster Lavenda KWS Liberata KWS Livius* Maksym* Manitou Marenka KWS Marinus Marynia* Mazur* Melodia Mélusine* Mesange Milton Natura KWS

30 28 cd. tabeli 3 Lp. Odmiana Plon technologiczny cukru % wzorca Plon biologiczny cukru Wzorzec, 147,9 112,4 147,9 131,3 162,9 124,5 163,0 145,0 dt z ha 51 Niven* Ozon* Panorama KWS Piast Picobella KWS Pikador Polanin Polmar Primabella KWS Primavera KWS Silezja Sinan Sobieski Sombrero* Sukcesja KWS SY Belana Tadeusz Tapir Telimena Tipi Toleranza KWS Vangelis Zeltic Liczba doświadczeń Kol. 1: objaśnienia jak pod tabelą 2

31 29 Tabela 4 Burak cukrowy. Cechy technologiczne i rolnicze odmian Lp. Odmiana N K Na Porażenie przez chwościka buraka Polowa zdolność wschodów (PZW) mval/1000g skala 9 o % Wzorzec 14,8 37,4 2,3 7,1 8,2 8,0 7, Admiral 14,4 36,0 1,9 8,1 8, Alarm 14,2 35,8 1,9 7, Alegra 16,7 38,4 2,7 8,4 8, Amazonia 14,0 36,2 2,1 7,4 8,4 8,3 7, Basilius 14,9 36,7 1,9 8,1 7, Bernache* 15,2 36,4 2,1 6,9 8, Bravo 16,2 38,0 2,4 8,3 8,4 7, Bravura* 13,1 33,9 2,1 7,2 8, BTS ,7 39,2 2,5 6,4 7,5 7, BTS ,3 37,9 2,9 8,3 7, BTS ,3 40,7 2,9 8,1 7,8 8, BTS ,1 40,6 2,2 8, BTS ,7 38,4 2,5 8,4 8, BTS ,1 40,3 3,2 8,0 7, Candimax* 13,6 36,7 2,2 7,1 8, Contenta 15,6 42,1 3,4 6,7 8,2 8,1 8, Denzel 14,0 36,8 2,0 8,0 8,0 7, Diplomat* 13,8 37,1 2,3 7,0 8, Doppler 13,5 33,4 2,7 7,1 8,1 8, Dylan 16,3 36,5 2,2 8, Exotique* 15,0 34,2 1,7 6,7 8, Fala 13,9 33,2 1,8 7,3 7,9 8, Fantazja 15,0 37,7 2,2 7,8 7,7 7, Fauvette 14,8 34,2 2,4 7, FD Taekwondo 16,2 35,8 2,2 6,9 7,9 7, Gellert 14,4 36,0 2,0 7,9 8,

32 30 cd. tabeli 4 Lp. Odmiana N K Na Porażenie przez chwościka buraka Polowa zdolność wschodów (PZW) mval/1000g skala 9 o % Wzorzec 14,8 37,4 2,3 7,1 8,2 8,0 7, Graciana KWS * 15,8 38,9 2,4 8,1 8, Hammond 13,8 36,9 2,1 6,9 8,1 8,1 7, Igloo 14,9 37,5 2,2 8,2 8,0 7, Jadeit 14,3 35,7 1,9 7,1 8,0 7, Jagger 13,2 34,1 2,0 7,3 8,3 8,3 7, Jampol 16,0 39,5 2,4 8,0 8, Kagu 13,9 36,0 2,1 7,0 7,9 8, Krajan 14,1 35,2 2,1 6,8 8,1 8, Kujavia* 14,6 36,0 2,0 7,1 8, Lancaster 15,4 38,0 2,4 8,2 7, Lavenda KWS 17,9 42,6 2,6 8, Liberata KWS 14,6 39,9 2,3 7, Livius* 13,2 34,1 2,8 7,0 8, Maksym* 13,3 35,4 2,1 6,8 8, Manitou 14,2 36,4 2,1 8,1 7, Marenka KWS 15,0 36,4 2,7 7,7 8,1 8, Marinus 14,2 36,7 2,0 8,2 7,9 8, Marynia* 15,9 37,9 2,8 6,9 8, Mazur* 12,8 35,6 2,7 7,0 8, Melodia 15,6 39,2 2,1 7,7 7, Mélusine* 13,6 35,6 2,1 7,3 8, Mesange 14,4 36,3 2,0 8,2 8,1 7, Milton 15,7 38,2 2,3 8,1 8, Natura KWS 15,9 40,0 2,1 8,3 8, Niven* 11,8 33,8 1,7 6,7 8, Ozon* 13,4 36,4 2,7 7,1 8, Panorama KWS 13,4 37,4 1,8 7,0 8,3 8,1 8,

33 31 cd. tabeli 4 Lp. Odmiana N K Na Porażenie przez chwościka buraka Polowa zdolność wschodów (PZW) mval/1000g skala 9 o % Wzorzec 14,8 37,4 2,3 7,1 8,2 8,0 7, Piast 16,8 39,2 2,5 7,8 8, Picobella KWS 13,5 36,6 3,1 8,2 8, Pikador 15,2 37,1 1,9 8,2 7, Polanin 16,8 40,0 2,9 7,0 8,3 7, Polmar 13,7 35,4 2,1 7,1 8,3 8, Primabella KWS 15,2 37,0 3,3 8,1 8, Primavera KWS 15,5 41,1 2,4 8, Silezja 14,3 36,3 2,0 7,1 8,2 8,1 7, Sinan 13,5 35,9 2,2 8, Sobieski 16,2 39,0 2,6 6,9 8,3 7,7 7, Sombrero* 14,1 38,0 2,1 7,2 8, Sukcesja KWS 15,9 43,9 3,2 8,2 8,0 8, SY Belana 16,4 38,2 2,7 8, Tadeusz 16,5 38,8 2,3 8, Tapir 13,9 37,4 2,2 8,4 8,3 8, Telimena 16,6 39,6 2,5 7,7 8, Tipi 17,1 37,9 2,5 7, Toleranza KWS 14,1 38,5 1,8 7,1 8,3 8,3 8, Vangelis 14,4 39,7 2,1 8, Zeltic 16,1 39,2 2,9 8,3 8, Liczba doświadczeń Kol. 1: objaśnienia jak pod tabelą 2 Kol. 2: N azot -aminowy Kol. 5: chwościk buraka dane z warunków z ochroną chemiczną Kol. 6: ocena około 3 tygodnie po terminie pierwszych wschodów

34 32 Burak pastewny Burak pastewny jest najważniejszym gatunkiem wśród pastewnych roślin okopowych. Podstawowa wartość tej rośliny wynika z osiągania dużych plonów korzeni (nawet powyżej 100 t z ha), przydatnych do skarmiania w postaci świeżej, w okresie od jesieni do wczesnej wiosny. Plony suchej masy (w większości łatwo strawne cukry), często osiągają około 15 t z ha. Paszę stanowią również liście (średnio 1/4-1/3 plonu korzeni). Uwzględniając typ nasion, wyróżnia się odmiany wielokiełkowe oraz genetycznie jednokiełkowe. Odmiany wielokiełkowe figurujące w roku 2017 w Krajowym rejestrze są anizoploidalne (poza odmianą Cyklamen), natomiast jednokiełkowe to zarówno diploidy, jak i triploidy. Pod względem typu morfologicznego odmiany różnią się kształtem, barwą i zagłębieniem korzeni w glebie. Z uwagi na wartość użytkową, różnice dotyczą plonu korzeni i liści oraz zawartości i plonu suchej masy. Plon korzeni i zawartość suchej masy u większości odmian są ujemnie skorelowane. Odmiany jednokiełkowe mogą być wysiewane punktowo, na docelowe odległości roślin, a odmiany o korzeniach bardziej zagłębionych w glebie, są ponadto przydatne do zbioru kombajnowego. Obecnie w Krajowym rejestrze znajduje się siedem krajowych odmian wielokiełkowych oraz jedenaście odmian jednokiełkowych, w tym cztery zagraniczne. W ostatnim pięcioleciu skreślono z Krajowego rejestru cztery odmiany (Kacper, Krakus, Neptun, Merkury). Wszystkie odmiany krajowe pochodzą z Małopolskiej Hodowli Roślin, która jest jedyną firmą hodowlano-nasienną prowadzącą hodowlę twórczą i zachowawczą buraka pastewnego w Polsce. Hodowla buraka pastewnego uległa ograniczeniu, zarówno w Polsce, jak i zagranicą. Przyczyną jest zastępowanie tego gatunku przez inne rośliny pastewne, zwłaszcza kukurydzę. Wykaz i liczbowa charakterystyka zarejestrowanych odmian buraka pastewnego są zawarte w tabelach 1-3. Dane zamieszczone w tabelach 2-3 opracowano na podstawie wyników doświadczeń odmianowych z lat

35 33 Charakterystyka odmiany buraka pastewnego wpisanego do Krajowego rejestru w roku 2017 Krakus Bis (d. MHR-PB-0714) Odmiana jednokiełkowa, diploidalna. Plon suchej masy poniżej poziomu wzorca, plon korzeni bardzo duży, zawartość suchej masy dość niska. Korzenie żółto-pomarańczowe, walcowatostożkowate, dość mocno zagłębione w glebie. Plon liści poniżej poziomu wzorca. Skłonność do wydawania pośpiechów mała do średniej. Odporność na chwościka buraka średnia. Odporna na rizomanię (deklaracja hodowcy).

36 34 Tabela 1 Burak pastewny. Wykaz odmian zarejestrowanych Lp. Odmiany Rok wpisania do Krajowego rejestru Zachowujący /reprezentant (numer adresowy) Ploidalność barwa Korzenie kształt zagłębienie (%) wielokiełkowe 1 Cyklamen n b Rekord Poly n+4n cz Rekord Poly Bis n+4n cz Ursus Poly n+4n ż Ursus Poly Bis n+4n żp Zentaur Poly n+4n b Zentaur Poly Bis n+4n b 3 50 jednokiełkowe 8 Brick n b Centurion n b Feldherr x/ n żp Krakus Bis n żp Krezus n cz Kyros x/ n ż Solidar n żp Solidar Bis n żp Syriusz n b Syriusz Bis n b Troya x/ n ż 3 65 Kol. 1: x/ odmiana niebadana w latach ; odmiany Lp. 1, 3, 5, 7, 8, 9, 11, 15, 17 deklarowana przez hodowcę odporność na rizomanię (wirus BNYVV); Kol. 4: 2n, 3n, 2n+4n odpowiednio: odmiana diploidalna, triploidalna, anizoploidalna Kol. 5: barwa korzeni: b biała, ż żółta, żp żółtopomarańczowa, cz czerwona Kol. 6: dominujący kształt korzeni: 3 jajowaty, 5 stożkowatoowalny, 7 walcowatostożkowaty, 9 walcowaty Kol. 7: zagłębienie część korzenia zagłębiona w glebie (%)

37 35 Tabela 2 Burak pastewny. Plon suchej masy, plon korzeni, zawartość suchej masy odmian Lp. Odmiany Plon suchej masy Plon korzeni Zawartość suchej masy % wzorca % Wzorzec: dt z ha, % 148,0 135,0 162,4 148, ,3 14,3 13,0 13,6 wielokiełkowe 1 Cyklamen ,3 16,8 16,3 17,1 2 Rekord Poly ,1 12,7 3 Rekord Poly Bis ,3 13,2 11,8 4 Ursus Poly ,5 13,1 5 Ursus Poly Bis ,5 13,6 13,1 6 Zentaur Poly ,9 14,9 7 Zentaur Poly Bis ,8 16,1 15,3 jednokiełkowe 8 Brick ,4 19,0 9 Centurion ,4 16,5 10 Krakus Bis ,1 13,0 11 Krezus ,0 13,8 12 Solidar ,8 13,7 12,9 13 Solidar Bis ,0 13,1 12,8 14 Syriusz ,7 13,7 13,1 13,8 15 Syriusz Bis ,8 14,6 14,8 Liczba doświadczeń Kol. 1: wzorzec: 2016 Lp. 1-7, 9, 11, 12, 14; 2015 Lp. 1, 2, 4, 6, 9-14; 2014 Solidar, Syriusz; 2013 Krakus, Syriusz

38 36 Tabela 3 Burak pastewny. Ważniejsze cechy rolniczo-użytkowe odmian Lp. Odmiany Plon liści Współczynnik ulistnienia Pośpiechowatość Porażenie przez chwościka buraka % wzorca % skala 9 o Wzorzec/średnia ,25 0,27 0,28 0,07 0,14 0,08 0,09 6,5 7,5 6,9 7,4 wielokiełkowe 1 Cyklamen ,30 0,31 0,33 0,00 0,08 0,00 0,00 6,6 7,4 7,2 7,5 2 Rekord Poly ,21 0,26 0,00 0,00 6,2 7,3 3 Rekord Poly Bis ,22 0,24 0,25 0,08 0,08 0,20 5,8 6,9 6,7 4 Ursus Poly ,24 0,26 0,00 0,08 6,7 7,5 5 Ursus Poly Bis ,24 0,27 0,24 0,00 0,00 0,10 6,6 7,4 6,7 6 Zentaur Poly ,28 0,27 0,00 0,22 6,8 7,7 7 Zentaur Poly ,26 0,28 0,32 0,00 0,08 0,10 7,1 7,5 7,2 jednokiełkowe 8 Brick ,28 0,33 0,16 0,00 7,9 6,5 9 Centurion ,26 0,29 0,09 0,41 6,8 7,6 10 Krakus Bis ,21 0,00 0,15 6,6 6,9 11 Krezus ,27 0,31 0,09 0,09 6,2 7,2 12 Solidar ,23 0,26 0,24 0,08 0,16 0,10 6,3 7,8 6,9 13 Solidar Bis ,25 0,23 0,24 0,00 0,00 7,8 6,8 7,6 14 Syriusz ,24 0,25 0,25 0,43 0,08 0,10 0,12 6,6 7,7 7,0 7,6 15 Syriusz Bis ,26 0,28 0,25 0,20 0,12 7,7 7,3 7,2 Liczba doświadczeń Kol. 2: wzorzec: 2016 Lp. 1-7, 9, 11, 12, 14; 2015 Lp. 1, 2, 4, 6, 9-14; 2014 Solidar, Syriusz; wzorzec w dt z ha; w 2013 roku nie oceniano plonu liści Kol. 3: współczynnik ulistnienia = plon liści : plon korzeni Kol. 3-5: średnia z odmian badanych w danym roku

39

40 38 ZIEMNIAK W roku 2016 ziemniak był uprawiany w Polsce na powierzchni około 300 tys. ha (wg GUS). Dane nie uwzględniają areału uprawy ziemniaków w ogrodach przydomowych. W porównaniu do roku 2015 nastąpiło niewielkie zwiększenie obszaru uprawy. Szacunkowy plon w produkcji krajowej wyniósł 294 dt z ha i był większy aż o 90 dt z ha w porównaniu do roku Powierzchnia produkcji nasiennej ziemniaka w roku 2016 zwiększyła się w porównaniu do roku poprzedniego o 310 ha (5,5%). Według danych Głównego Inspektoratu Państwowej Inspekcji Ochrony Roślin i Nasiennictwa (PIORiN) powierzchnia plantacji nasiennych zakwalifikowanych polowo wyniosła ogółem 5876 ha (rys. 1), a ocenie poddanych było 208 odmian. Warto zaznaczyć, że 34,5% tej powierzchni zajmowały odmiany niewpisane do Krajowego rejestru (KR), pochodzące ze Wspólnotowego katalogu odmian roślin rolniczych (CCA). Rys. 1. Powierzchnia plantacji nasiennych ziemniaka zakwalifikowanych polowo w latach Reprodukcja materiału sadzeniakowego dla 79,6% odmian wpisanych do KR nie przekroczyła 1% areału nasiennego. Tak mały udział plantacji nasiennych w ogólnej powierzchni uprawy ziemniaka wyklucza możliwość wymiany sadzeniaków przynajmniej co 4 lata, co jest podstawowym warunkiem zwiększenia plonów w produkcji. Brak właściwego poziomu produkcji nasiennej powoduje, że postęp hodowlany w plenności i jakości reprezentowany przez nowe odmiany jest prawie zupełnie niewykorzystany.

41 39 W efekcie złej sytuacji na rynku nasiennym, plony w produkcji są o ponad połowę mniejsze niż uzyskiwane w doświadczeniach odmianowych COBORU, w których używane są sadzeniaki kwalifikowane (rys. 2). Rys. 2. Powierzchnia uprawy ziemniaka oraz plony w produkcji krajowej i doświadczeniach COBORU w latach W roku 2016, na wniosek zachowujących, z KR skreślono dziewięć odmian (Cyprian, Danuta, Ewelina, Gustaw, Krasa, Lawinia, Rosalind, Zagłoba oraz Zenia), natomiast dla dwóch odmian (Arielle, Courage) wygasł okres wpisu. Ponadto przedłużono wpis w KR na kolejny okres 10 lat dla ośmiu odmian: Bellarosa, Berber, Carrera, Dali, Justa, Miłek, Owacja oraz Pokusa. W pierwszych czterech miesiącach 2017 roku nie skreślono żadnej odmiany, natomiast do Krajowego rejestru wpisano dwie nowe odmiany ziemniaka.

42 40 Według stanu na 30 kwietnia 2017 Krajowy rejestr liczył 103 odmiany, a jego strukturę przedstawia poniższe zestawienie: Grupa wczesności Zagraniczne Typ bardzo wczesnwczesne późne średnio- średnio- Krajowe użytkowy późne wczesne liczba odmian w KR jadalne przetwórstwo* skrobiowe razem liczba % * - odmiany jadalne przeznaczone głównie do przetwórstwa na frytki lub czipsy W ostatnich pięciu latach zarejestrowano 26 nowych odmian; 18 krajowych i 8 zagranicznych. Wymiana i uzupełnienie zestawów odmian nastąpiło we wszystkich grupach wczesności i grupach użytkowych. Odmiany zagraniczne ziemniaka stanowią 39% stanu Krajowego rejestru. Wszystkie odmiany wpisane do KR są odporne na raka ziemniaka, a większość jest także odpornych na mątwika ziemniaczanego. Informacje i wyniki zawarte w Liście dotyczą stanu prawnego odmian, ich produkcji nasiennej, plenności i struktury plonu, właściwości konsumpcyjnych, przydatności do przetwórstwa spożywczego oraz odporności na najważniejsze choroby i szkodniki. W tabelach zamieszczono wyniki zarejestrowanych odmian, które w ostatnim czteroleciu ( ) uczestniczyły w badaniach co najmniej jeden rok (tab. 2-4). Wyniki głównych cech użytkowych odmian podano z poszczególnych lat, a pozostałe cechy w formie odpowiednio uśrednionej. Ze względu na różny okres badań omawianych odmian oraz udział w różnych rodzajach doświadczeń (rejestrowych i porejestrowych) wyniki zostały odpowiednio przetransformowane. Właściwości konsumpcyjne odmian określane są na podstawie testów, przeprowadzanych w pięciu stacjach i zakładach doświadczalnych oceny odmian (SDOO i ZDOO) przez co najmniej trzyosobowe zespoły. Od roku 2014 nie przeprowadza się oceny konsumpcyjnej odmian skrobiowych. Ocena przydatności odmian do produkcji frytek i czipsów określana jest w laboratorium SDOO w Karzniczce, a cukry redukujące oznacza LCh-T w SDOO Słupi Wielkiej w próbach

43 41 pobranych z trzech doświadczeń. W LCh-T w Słupi Wielkiej określana jest również zawartość glikoalkaliodów. Powyższe właściwości i analizy wykonuje się tylko w czasie trwania 2-3 letnich badań rejestrowych. Wyniki cech jakościowych odnosi się do odmian wzorcowych, najczęściej dwóch dla grupy wczesności. Niektóre cechy morfologiczne podano na podstawie badań OWT. Oceny odporności na mątwika ziemniaczanego i podstawowe choroby oraz właściwości odmian dokonano zarówno w oparciu o badania własne, jak i innych jednostek w ramach badań statutowych lub na zlecenie COBORU: mątwik ziemniaczany na podstawie badań laboratorium IHAR-PIB Radzików lub O/Bydgoszcz (dla odmian zagranicznych - na podstawie badań laboratorium kraju pochodzenia); rak ziemniaka na podstawie badań laboratorium IHAR-PIB Radzików lub O/Bydgoszcz; zaraza ziemniaka na podstawie dwuletnich doświadczeń specjalnych, przeprowadzonych w punktach doświadczalnych COBORU; czarna nóżka, parch ziemniaka od 2005 roku nie prowadzi się oceny odporności; wyniki zamieszczone w opracowaniu (tab. 5) pochodzą z doświadczeń rejestrowych sprzed tego okresu wirusy na podstawie badań zleconych, wykonanych przez IHAR-PIB O/Młochów (od 2005 roku nie prowadzi się laboratoryjnej oceny odporności na wirusa M, a od roku 2014 na wirusa liściozwoju); stopień wrażliwości odmian na metrybuzynę stosowaną po wschodach ziemniaka na podstawie badań Pracowni Ochrony Ziemniaka ZNiOZ IHAR-PIB O/Bonin; informacje dotyczące właściwości przechowalniczych odmian na podstawie badań Zakładu Przechowalnictwa i Przetwórstwa Ziemniaka IHAR-PIB O/Jadwisin.

44 42 Charakterystyka odmian ziemniaka wpisanych do Krajowego rejestru w roku 2017 Stokrotka (d. STB 21214) Odmiana jadalna wczesna, w typie konsumpcyjnym ogólnoużytkowym do lekko mączystego, o dobrym smaku. Bulwy duże, okrągłoowalne, o regularnym kształcie, oczka płytkie, skórka żółta, miąższ jasnożółty. Plenność średnia; duży udział frakcji handlowej w plonie ogólnym. Odporność na wirusa Y duża, na zarazę ziemniaka mała. Odmiana odporna na patotyp Ro1 mątwika ziemniaczanego. Bojar (d. ZAH 22414) Odmiana jadalna średniowczesna, w typie konsumpcyjnym ogólnoużytkowym do lekko mączystego, o dość dobrym smaku. Bulwy duże do bardzo dużych, okrągłoowalne, o regularnym kształcie, oczka płytkie, skórka żółta, miąższ jasnożółty. Plenność duża, stabilna w latach badań; duży udział frakcji handlowej w plonie ogólnym. Odporność na wirusa Y duża do bardzo dużej, na zarazę ziemniaka średnia. Odmiana odporna na patotyp Ro1 mątwika ziemniaczanego.

45 43 Tabela 1 Ziemniak. Wykaz odmian zarejestrowanych Lp. Odmiany Rok Zachowu- wpisania jący/repre- zentant do Krajowego (numer rejestru adresowy) Powierzchnia plantacji nasiennych zakwalifikowanych polowo (wg PIORiN) % ha Berber x/ jadalne bardzo wczesne 2 *Denar ,1 182,6 190,5 242,5 205,6 3 Fresco x/ ,8 45,2 51,4 48,0 40,0 4 *Impala ,5 30,6 33,3 29,3 24,2 5 *Impresja *Ingrid x/ ,0 10,9 7 Irys x/ ,1 5,0 5,5 6,0 4,5 8 *Justa ,0 1,0 1,9 10,5 4,0 9 *Lord ,0 174,1 174,9 211,2 192,3 10 *Miłek ,2 12,5 20,9 27,7 29,7 11 Riviera ,4 81,6 64,1 46,1 12 *Tacja *Tonacja ,0 0,1 14 *Viviana ,1 6,1 12,3 9,0 10,2 jadalne wczesne 15 *Altesse ,1 4,1 4,1 4,7 3,4 16 *Amora x/ *Annabelle x/ *Aruba ,0 1,3 6,9 1,4 1,0 19 *Augusta x/ ,0 2,9 3,3 4,8 5,2 20 *Bellarosa ,5 87,3 72,9 104,2 114,5 21 Bila x/ ,0 1,5 3,5 11,0 11,5 22 *Bohun *Carrera x/ ,4 22,8 31,4 38,8 34,4 24 *Etola x/ ,8 0,5 1,1 25 *Gracja x/

46 44 cd. tabeli cd. jadalne wczesne 26 *Gwiazda ,9 54,6 45,8 22,8 5,0 27 *Ignacy ,7 43,9 24,1 11,0 1,0 28 *Innovator x/ ,1 534,5 547,0 475,4 426,5 29 *Lady Claire x/ ,7 158,7 96,5 79,7 77,3 30 Lady Rosetta ,0 176,4 180,9 173,0 139,1 31 Latona x/ *Lawenda ,0 0,3 33 *Madeleine ,6 35,7 35,5 27,3 19,7 34 *Michalina ,2 12,0 20,4 29,3 12,7 35 *Magnolia ,0 0,6 0,1 36 *Oman ,0 1,8 3,0 9,7 15,8 37 *Owacja ,5 28,4 34,0 82,1 61,2 38 Stokrotka *Vineta ,6 444,1 437,4 501,4 483,6 jadalne średniowczesne 40 *Aldona Almera x/ *Ametyst ,0 1,5 4,5 5,2 3,6 43 Asterix x/ ,2 12,8 18,7 14,3 19,3 44 *Bogatka ,1 3,1 1,1 4,2 1,8 45 Bojar *Cekin ,1 7,7 16,4 15,7 11,7 47 *Dali x/ ,1 5,4 4,9 7,0 32,6 48 *Ditta x/ ,1 5,7 7,2 6,2 8,6 49 *Etiuda x/ ,0 1,0 2,8 0,7 1,6 50 *Finezja ,0 2,4 7,8 9,0 9,5 51 *Folva *Gawin ,0 2,0 5,0 18,6 12,3 53 *Honorata ,1 3,0 4,7 2,8 1,1 54 Irga x/ ,1 65,8 72,3 79,8 59,6 55 *Jurata ,0 1,0 1,9 2,5 3,5 56 *Jurek ,1 6,3 0,9

47 45 cd. tabeli cd. jadalne średniowczesne 57 *Laskara ,1 5,4 3,0 0,5 0,1 58 *Lech ,0 0,4 59 *Malaga ,1 7,1 11,2 5,7 2,0 60 *Manitou ,5 2,3 4,4 61 *Mazur ,1 4,7 0,4 0,1 62 *Oberon ,1 5,1 6,9 4,8 5,0 63 *Orchestra ,4 25,0 11,0 5,1 64 *Otolia ,0 0,5 0,1 65 *Sagitta ,4 26,1 25,4 23,6 18,1 66 Sante x/ ,1 7,0 8,8 6,6 9,4 67 *Satina ,1 66,9 94,7 117,1 134,0 68 *Stasia ,2 10,4 9,2 69 *Tajfun ,7 156,5 172,9 188,7 171,7 70 *Victoria x/ ,6 14,8 11,0 71 *VR 808 x/ ,5 87,5 91,4 63,0 41,1 jadalne średniopóźne 72 Bryza x/ ,2 10,2 16,2 15,8 12,5 73 *Cecile x/ *Eurostar x/ *Fianna x/ *Jelly ,2 68,0 72,3 104,8 105,9 77 *Mondeo ,5 3,0 2,0 78 *Syrena ,0 0,6 1,1 1,2 1,2 skrobiowe wczesne 79 *Cedron x/ ,1 6,9 9,6 11,2 19,9 skrobiowe średniowczesne 80 *Boryna ,6 34,2 7,1 2,0 81 *Glada ,1 125,9 98,9 59,8 68,5

48 46 cd. tabeli cd. skrobiowe średniowczesne 82 Harpun ,3 75,7 53,1 30,1 78,9 83 *Jubilat ,6 96,8 63,9 16,5 2,2 84 *Kaszub ,6 36,0 13,7 2,0 4,0 85 *Kuba x/ ,0 57,6 112,9 89,2 98,4 86 *Mieszko ,0 0,4 3,1 87 *Pasat ,2 9,3 38,7 45,2 34,1 88 *Rumpel ,2 13,0 3,0 2,6 1,0 89 *Szyper ,2 14,2 2,8 0,7 90 *Widawa ,0 1,4 91 *Zuzanna ,5 145,2 94,5 46,1 42,7 skrobiowe średniopóźne 92 *Amarant ,0 1,0 93 Ikar x/ ,3 17,0 10,9 22,2 18,0 94 *Pasja Pomorska ,1 6,6 4,0 16,4 35,8 95 Bzura x/ skrobiowe późne 96 *Gandawa x/ ,2 9,5 19,1 12,2 2,8 97 *Hinga ,1 65,1 70,4 49,8 39,8 98 *Inwestor ,3 19,2 57,7 79,9 73,2 99 *Jasia x/ ,5 87,2 77,6 41,5 42,2 100 *Kuras ,0 56,7 45,0 39,3 30,5 101 *Pokusa ,3 17,3 10,4 1,8 3,5 102 *Rudawa x/ ,4 21,2 48,0 37,8 69,0 103 *Skawa x/ ,7 160,7 93,2 39,2 86,9 Powierzchnia zakwalifikowanych plantacji nasiennych (ha) 5876,6 5567,1 5243,3 4758,9 Kol. 1: * - odmiana chroniona krajowym lub wspólnotowym wyłącznym prawem hodowcy x/ - odmiana niebadana w latach

49 47 Tabela 2 Ziemniak odmiany jadalne bardzo wczesne. Plon ogólny 40 dni od wschodów Plon ogólny Lp. Odmiana % wzorca 1 2 Wzorzec, dt z ha Denar Impala Impresja Justa Lord Miłek Riviera Tacja Tonacja * * 10 Viviana Kol. 1: wzorzec średnia z wszystkich odmian badanych w danym roku w doświadczeniach porejestrowych Kol. 2: * " w latach 2014 i 2015 odmiana badana w grupie wczesnej

50 48 Tabela 3 Ziemniak odmiany jadalne. Plon, frakcja handlowa i zawartość skrobi w bulwach Lp. Odmiany Plon ogólny Plon handlowy Frakcja handlowa % wzorca % bardzo wczesne Zawartość skrobi Wzorzec, dt z ha Denar ,0 2 Impala ,7 3 Impresja ,8 4 Justa ,6 5 Lord ,3 6 Miłek ,6 7 Riviera ,2 8 Tacja ,2 9 Tonacja ,7 10 Viviana ,4 wczesne Wzorzec, dt z ha Altesse ,3 2 Aruba ,2 3 Bellarosa ,8 4 Bohun ,4 5 Gwiazda ,8 6 Ignacy ,6

51 49 cd. tabeli cd. wczesne 7 Lady Rosetta ,6 8 Lawenda ,4 9 Madeleine ,0 10 Magnolia ,1 11 Michalina ,0 12 Oman ,0 13 Owacja ,5 14 Stokrotka ,1 15 Vineta ,3 średniowczesne Wzorzec, dt z ha Aldona ,4 2 Ametyst ,7 3 Bogatka ,9 4 Bojar ,3 5 Cekin ,5 6 Finezja ,4 7 Folva ,3 8 Gawin ,2 9 Honorata ,4 10 Jurata ,3 11 Jurek ,8

52 50 cd. tabeli cd. średniowczesne 12 Laskara ,7 13 Lech ,4 14 Malaga ,1 15 Manitou ,7 16 Mazur ,0 17 Orchestra ,0 18 Oberon ,8 19 Otolia ,0 20 Sagitta ,4 21 Satina ,0 22 Stasia ,0 23 Tajfun ,9 średniopóźne Wzorzec, dt z ha Jelly ,5 2 Mondeo ,9 3 Syrena ,4 Kol. 1: wzorzec średnia z wszystkich odmian badanych w danym roku w grupie wczesności w doświadczeniach porejestrowych

53 51 Tabela 4 Ziemniak odmiany skrobiowe. Plon bulw, plon skrobi, zawarto skrobi Plon ogólny bulw Plon skrobi Zawarto skrobi Lp. Odmiany % wzorca % redniowczesne Wzorzec, dt z ha ,2 68,5 75,5 80,1 21,3 20,5 19,3 20,0 1 Boryna ,2 20,9 2 Glada ,4 18,1 19,9 3 Harpun ,2 20,1 19,0 20,0 4 Jubilat ,8 21,3 20,1 5 Kaszub ,8 21,6 21,4 6 Mieszko ,8 19,1 20,8 7 Pasat ,4 18,6 19,8 8 Rumpel ,3 9 Szyper ,8 21,1 10 Widawa ,7 20,4 11 Zuzanna ,8 20,6 18,5 20,1 redniopó ne i pó ne Wzorzec, dt z ha ,5 72,4 86,7 95,8 21,4 20,0 18,8 20,0 1 Amarant ,3 19,9 2 Hinga ,4 21,5 21,2 21,2 3 Inwestor ,7 20,3 19,3 20,6 4 Kuras ,9 19,1 18,3 19,6 5 Pasja Pomorska ,6 19,1 18,4 20,0 6 Pokusa ,8 18,6 Kol. 1: wzorzec rednia z wszystkich odmian badanych w danym roku w grupie wczesno ci w do wiadczeniach porejestrowych

54 52 Tabela 5 Ziemniak. Odporność na podstawowe choroby oraz inne właściwości odmian Lp. Odmiany Y Wirusy Zaraza liścio- ziemniaka M zwoju (liście) Czarna nóżka Parch zwykły Porażenie chorobami przechowalniczymi Przechowywalność Okres spoczynku bulw skala 9-stopniowa Wrażliwość na metrybuzynę jadalne bardzo wczesne 1 Berber św 2 Denar , św 3 Fresco bw 4 Impala ,9 1 5 Impresja Ingrid ,1 7* 9 św 7 Irys pw 8 Justa , św 9 Lord , mw 10 Miłek , św 11 Riviera Tacja Tonacja Viviana ,5 7* 9 8* bw jadalne wczesne 15 Altesse , mw 16 Amora ,5 17 Annabelle pw 18 Aruba , św 19 Augusta św 20 Bellarosa , mw

55 53 cd. tabeli cd. jadalne wczesne 21 Bila ,5 8, św 22 Bohun pw 23 Carrera * 8* 9* św 24 Etola ,4 7* 9* 8* mw 25 Gracja św 26 Gwiazda ,1 7* 7* 7* św 27 Ignacy ,0 św 28 Innovator , pw 29 Lady Claire * 8* św 30 Lady Rosetta Latona Lawenda 8 4 św 33 Madeleine 8 2,5 9* mw 34 Magnolia 8 4, mw 35 Michalina ,6 6* 8* 1* św 36 Oman , Owacja , św 38 Stokrotka 7 2,5 39 Vineta , pw jadalne średniowczesne 40 Aldona 8 5 nw 41 Almera ,8 7* 8 9 św 42 Ametyst Rm 6 7,8 4* 3 6* mw 43 Asterix ,5 7 8, św 44 Bogatka , św 45 Bojar 8 4,5

56 54 cd. tabeli cd. jadalne średniowczesne 46 Cekin , pw 47 Dali mw 48 Ditta św 49 Etiuda ,7 7* 6 mw 50 Finezja 9 7 8Rm 4,5 7, * 51 Folva ,5 7 mw 52 Gawin ,8 8 9* św 53 Honorata ,4 6* 9 św 54 Irga , pw 55 Jurata ,0 56 Jurek ,5 7,8 8* 8 św 57 Laskara , mw 58 Lech 8 5 św 59 Malaga 8 7 3, św 60 Manitou * mw 61 Mazur mw 62 Oberon ,5 8,2 8* 8 św 63 Orchestra ,7 mw 64 Otolia 7 7 4,5 mw 65 Sagitta ,9 5* 7 św 66 Sante pw 67 Satina , nw 68 Stasia ,3 5* 6 6* pw 69 Tajfun , św 70 Victoria , VR ,1 6* 9 św

57 55 cd. tabeli jadalne średniopóźne 72 Bryza mw 73 Cecile mw 74 Eurostar pw 75 Fianna ,5 6 8 św 76 Jelly , św 77 Mondeo św 78 Syrena ,5 7, mw skrobiowe wczesne 79 Cedron skrobiowe średniowczesne 80 Boryna 7 7 5,5 8,3 9* 7 św 81 Glada , św 82 Harpun Jubilat ,2 9* 9* 9* św 84 Kaszub ,9 8* 6 św 85 Kuba , mw 86 Mieszko św 87 Pasat ,5 7, bw 88 Rumpel , św 89 Szyper św 90 Widawa Zuzanna , nw

58 56 cd. tabeli skrobiowe średniopóźne 92 Amarant 8 6,5 93 Ikar ,5 5,5 7, mw 94 Pasja Pomorska , św skrobiowe późne 95 Bzura Gandawa , pw 97 Hinga , św 98 Inwestor ,3 6 5* 6 św 99 Jasia , św 100 Kuras , św 101 Pokusa ,5 9 pw 102 Rudawa ,5 8, mw 103 Skawa , mw Kol. 2: wyniki opracowane na podstawie badań zleconych wykonanych przez IHAR-PIB o/młochów; skala 9 : 9 odporność bardzo duża; Rm odmiana reaguje nekrotycznie na szczepienie PVM, co wskazuje na obecność genu Rm 5 odporność średnia, 1 odporność bardzo mała Kol. 2-9: brak danych Kol. 6-8: * badania w toku, informacja może ulec zmianie Kol. 7: przechowywalność (wg Zakładu Przechowalnictwa i Przetwórstwa Ziemniaka IHAR-PIB) oznacza sumę strat w ciągu 6 miesięcy przechowywania (ubytki naturalne + porażenie chorobami przechowalniczymi + kiełki) Kol. 8: skala 9 : 9 długi okres spoczynku, 1 krótki okres spoczynku Kol. 9: stopień wrażliwości odmian na metrybuzynę stosowaną po wschodach ziemniaka (na podstawie badań Pracowni Ochrony Ziemniaka ZNiOZ IHAR-PIB O/Bonin): nw niewrażliwa, mw mało wrażliwa, św średnio wrażliwa, pw dość wrażliwa, bw bardzo wrażliwa

59 57 Tabela 6 Ziemniak. Odporność odmian na patotypy raka ziemniaka i mątwika ziemniaczanego Lp. Odmiany Rak ziemniaka (patotypy) Mątwik ziemniaczany (patotypy); skala 9 1(D1) 2(CH1 8(F1) 2(G1) 3(M1) 6(O1) 18(T1) Ro1 Ro2 Ro3 Ro4 Ro5 Pa1 Pa2 Pa jadalne bardzo wczesne 1 Berber Denar Fresco Impala Impresja Ingrid Irys Justa Lord Miłek Riviera Tacja Tonacja Viviana + +

60 58 cd. tabeli jadalne wczesne 15 Altesse Amora Annabelle Aruba Augusta Bellarosa Bila Bohun Carrera Etola Gracja Gwiazda Ignacy Innovator Lady Claire Lady Rosetta + 31 Latona Lawenda Madeleine + 34 Magnolia Michalina Oman Owacja Stokrotka Vineta + +

61 59 cd. tabeli jadalne średniowczesne 40 Aldona 8 41 Almera Ametyst Asterix Bogatka Bojar Cekin Dali Ditta Etiuda Finezja Folva Gawin Honorata Irga Jurata Jurek Laskara Lech Malaga Manitou + 61 Mazur Oberon Orchestra + +

62 60 cd. tabeli cd. jadalne średniowczesne 64 Otolia Sagitta Sante Satina Stasia Tajfun Victoria VR jadalne średniopóźne 72 Bryza Cecile Eurostar Fianna Jelly Mondeo Syrena + + skrobiowe wczesne 79 Cedron skrobiowe średniowczesne 80 Boryna Glada Harpun

63 61 cd. tabeli cd. skrobiowe średniowczesne 83 Jubilat Kaszub Kuba Mieszko Pasat Rumpel Szyper Widawa Zuzanna + + skrobiowe średniopóźne 92 Amarant Ikar Pasja + skrobiowe późne 95 Bzura Gandawa Hinga Inwestor Jasia Kuras Pokusa Rudawa Skawa Kol. 2-8: + odmiana odporna Kol. 9-16: odporność w skali 9 : 9 bardzo duża, 5 średnia, 1 bardzo mała; + odmiana odporna, lecz stopień odporności nie jest określony w skali 9 ; wyniki opracowane na podstawie badań IHAR-PIB Radzików

64 62 Tabela 7 Ziemniak. Cechy morfologiczne i ocena właściwości konsumpcyjnych odmian Barwa kwiatów Kształt bulw Ocena regularności kształtu Ocena głębokości oczek Wielkość bulw Barwa skórki Lp. Odmiany Przydatność do przetwórstwa Barwa miąższu Smak Typ konsumpcyjny frytki czipsy skala 9 o skala 9 o jadalne bardzo wczesne 1 Berber czf oow 7,5 7,5 7 ż jż 7,5 B 2 Denar b oow ż jż 7 AB 3 Fresco b oow ż jż 7 B + 4 Impala b ow 8 7,5 9 ż jż 7 AB 5 Impresja b oow 7,5 7,5 7 ż jż 7 A-AB 6 Ingrid b oow 7,5 7,5 7 ż jż 7 B 7 Irys b pow 7 6,5 6 ż b 7 B 8 Justa b oow ż ż 7 B-BC + 9 Lord b oow 6,5 7 8 ż jż 7 AB 10 Miłek b oow 7 6,5 8 ż jż 6,5 BC 11 Riviera jczf o 7,5 7,5 7 ż jż 6,5 A-AB 12 Tacja b oow 7,7 7,7 7 ż jż 6,6 B 13 Tonacja b oow 7,5 7,7 8 ż jż 6,7 AB 14 Viviana jczf oow 7,5 7,0 8 ż jż 7 AB

65 63 cd. tabeli jadalne wczesne 15 Altesse b ow 7,5 7,5 8 jbż ż 7 AB 16 Amora b oow ż jż 7 B-BC + 17 Annabelle b p 7 7,5 3 ż ż 7,5 AB 18 Aruba b ow 7,5 7,5 6 ż kr 6,5 B 19 Augusta czf oow 7,5 7,5 8 ż ż 7 BC + 20 Bellarosa czf oow 7,5 7 9 cz ż 7 B 21 Bila czf+ oow ż ż 7 B 22 Bohun b oow 7 6,5 7-9 ż jż 7,1 B 23 Carrera czf oow 7,5 7,5 9 ż jż 7 B 24 Etola czf+ o 7 6,5 9 ż ż 7 B-BC + 25 Gracja b ow 7,5 7,5 7 ż jż 6,5 BC + 26 Gwiazda b oow ż jż-ż 7 B 27 Ignacy jczf oow 6,5 6,5 8 ż jż 6,5 B 28 Innovator b pow 7,5 7,5 9 ż kr 7 B + 29 Lady Claire b ow 7,5 7,5 8 ż jż 7 BC + 30 Lady Rosetta czf o 7,2 6,5 7 cz jż 6,8 BC-C + 31 Latona b ow 7,5 7,5 8 ż ż 6,5 B 32 Lawenda jczf oow 7,2 7,4 7 cz ż 6,6 B 33 Madeleine b oow 7,5 7,7 9 ż ż 6,7 B 34 Magnolia cn oow jbż jż 7 B-BC 35 Michalina b oow 7 6,5 9 ż jż 6,5 B 36 Oman b ow 7 7,5 7 ż jż 7,5 B 37 Owacja b oow ż jż 7 B-BC 28 Stokrotka b oow 7,2 7,3 8 ż jż 7,2 B-BC 39 Vineta b oow ż ż 7 AB

66 64 cd. tabeli jadalne średniowczesne 40 Aldona jczf o-oow 6,8 7,0 9 ż jż 6,4 BC 41 Almera czf pow 7,5 7,5 8 ż jż 7 AB 42 Ametyst b oow 6,5 7 8 jbż kr 6 BC 43 Asterix czf+ ow 7,5 7,5 7 cz jż 7 B + 44 Bogatka bjczf ow 6,5 8,0 8 ż jż 6,8 B 45 Bojar cn oow 7,1 7 9 ż jż 6,8 B-BC 46 Cekin b oow ż jż 7 BC-C 47 Dali b ow 7,5 8 7 ż jż 7 AB-B 48 Ditta b ow ż ż 7 B 49 Etiuda czf o jbeż kr 6,5 C-CD + 50 Finezja czf oow ż jż 6,5 BC + 51 Folva czf+ oow 7,5 7,5 9 ż ż 7 B 52 Gawin czf oow 7 6,5 7 ż jż 6,5 B-BC + 53 Honorata b oow 6,9 6,5 7 jbż jż 6,7 BC + 54 Irga b oow róż kr 6,5 B 55 Jurata b oow/ow 7 7,5 7 ż kr 6,5 B-BC + 56 Jurek b oow 6,5 6,8 9 ż ż 7,2 B-BC 57 Laskara b oow 7,0 7,0 9 ż jż 6,7 B-BC 58 Lech b oow 7,4 7,4 6 cz jż 7,0 B-BC 59 Malaga cnf ow 7,0 7,5 8 ż jż 6,4 B-BC 60 Manitou jczf oow 7,2 7,7 9 cz ż 6,9 AB-B 61 Mazur b ow 6,9 6,6 9 ż jż 6,6 AB 62 Oberon b ow 6,6 6,8 8 cz jż 7,0 AB 63 Otolia jczf ow 7,6 7,8 8-9 ż ż 7,0 BC 64 Orchestra b oow 7 7,5 9 ż jż 6,5 AB 65 Sagitta czf+ ow 7 7,5 9 ż jż 7 B 66 Sante b oow 7 7,5 8 ż jż 7 B

67 65 cd. tabeli cd. jadalne średniowczesne 67 Satina b oow 7,5 7,5 9 ż ż 7,5 B 68 Stasia b oow ż ż 6,5 B 69 Tajfun b ow ż ż 7 B-BC 70 Victoria b ow 7,5 8 8 ż ż 7 B + 71 VR 808 nf o 7,4 7,2 7 ż ż 6,2 BC + jadalne średniopóźne 72 Bryza czf o 6,5 6 8 ż ż 7,5 BC 73 Cecile czf pow 6,5 7 3 ż kr 7 AB 74 Eurostar b oow ż jż 7,2 B-BC + 75 Fianna b ow 8 7,5 8 ż kr 6,5 BC + 76 Jelly b ow 8 7,5 9 ż ż 7,5 B 77 Mondeo b oow ż kr 6,7 B-BC 78 Syrena b ow ż ż 7 B skrobiowe wczesne 79 Cedron b ow 7 6,5 6 ż ż 6 BC + - skrobiowe średniowczesne 80 Boryna nf o 6,5 6,2 8 cz b 5,8 C-CD + 81 Glada czf+ oow 6,5 6 7 ż jż 6 C 82 Harpun b oow ż kr 6 C 83 Jubilat b oow jbeż kr 5,5 C-CD 84 Kaszub cnf o 7,3 6,9 7 o ż 6,1 C-BC 85 Kuba b oow 7 6,5 7 ż ż 6,5 C + 86 Mieszko cn oow 7 ż jż nb nb 87 Pasat b oow 6,5 6,5 8 ż kr 6,5 C

68 66 cd. tabeli c.d. skrobiowe średniowczesne 88 Rumpel b oow 6,5 6 8 jcz b + 89 Szyper czf oow 6,6 6,8 7-8 jbż jż 6,5 C-BC 90 Widawa b o 8 ż kr nb nb 91 Zuzanna b o 7 6,5 7 ż jż CD skrobiowe średniopóźne 92 Amarant czf oow 8 nieb b nb nb 93 Ikar czf+ oow 5,5 5,5 7 ż kr 94 Pasja Pomorska b oow 7 6,5 7 ż ż skrobiowe późne 95 Bzura b oow 6,5 6 8 ż jż 6 BC 96 Gandawa b ow 6,5 6,5 8 ż kr 97 Hinga czf+ ow 6 5,5 7 ż jż 98 Inwestor b oow 6,5 6,5 6 ż kr 6,5 C 99 Jasia b oow 6,5 6 8 ż jż 6,5 BC 100 Kuras b o 6,5 6 9 ż kr C 101 Pokusa czf oow ż jż 7 BC Rudawa czf+ oow 6,5 6,5 7 ż kr Skawa nf+ o 7 6,5 8 ż jż

69 67 Objaśnienia do tabeli 7 Kol. 2: Barwa kwiatów: Kol. 7: Barwa skórki: b biała ż żółta czf czerwonofioletowa róż różowa bjczf bardzo jasna czerwonofioletowa jcz jasnoczerwona jczf jasnoczerwonofioletowa jbż jasnobeżowa f fioletowa cz czerwona jf jasnofioletowa nf niebieskofioletowa Kol. 8: Barwa miąższu: cnf ciemnoniebiesko-fioletowa b biała + występowanie białych końców płatków kr kremowa jbż jasnobeżowa Kol. 3: Kształt bulw: jż jasnożółta o okrągły nieb niebieska oow okrągłoowalny ż żółta ow owalny p podłużny Kol. 9: Smak (skala 9 o ): pow podłużnoowalny 1 bardzo zły 9 wybitnie dobry Kol. 4: Regularność kształtu (skala 9 o ): brak oceny smaku i typu konsumpcyjnego 1 wybitnie zdeformowany oznacza, że odmiana nie jest zalecana 9 idealny do bezpośredniego spożycia nb nie badano Kol. 5: Głębokość oczek (skala 9 o ): 1 bardzo głębokie Kol. 10: Typ konsumpcyjny: 9 bardzo płytkie AB sałatkowy B ogólnoużytkowy Kol. 6: Wielkość bulw (skala 9 o ): BC lekko mączysty 3 do 20% frakcji bulw powyżej 50 mm C mączysty % frakcji bulw powyżej 50 mm CD mączysty do bardzo mączystego % frakcji bulw powyżej 50 mm nb nie badano % frakcji bulw powyżej 50 mm % frakcji bulw powyżej 50 mm Kol. 11,12: + odmiana przydatna do przetwórstwa % frakcji bulw powyżej 50 mm spożywczego na wskazany kierunek 9 powyżej 70% frakcji bulw powyżej 50 mm

70

71

72 70 OLEISTE Rzepak. Wstęp Rzepak jest najważniejszą rośliną oleistą uprawianą w Polsce, zwłaszcza jego forma ozima. Dostarcza surowca do produkcji oleju z przeznaczeniem na cele spożywcze i biopaliwowe. Produkty uzyskiwane po wydobyciu oleju, tj. makuch (tłoczenie) i śruta poekstrakcyjna (tłoczenie i ekstrakcja) są wartościowymi komponentami wysokobiałkowymi wykorzystywanymi do produkcji przemysłowych pasz treściwych dla zwierząt. W uprawie znajdują się dwie formy: ozima, wysiewana w drugiej połowie sierpnia i zbierana w lipcu następnego roku, oraz jara, o wczesnowiosennym terminie siewu i zbiorze w sierpniu. Forma jara, ze względu na mniejszy system korzeniowy oraz krótszy okres wegetacji ma nieco większe od formy ozimej wymagania glebowe i wodne, ponadto charakteryzuje się większą zawodnością plonowania, zwłaszcza w suche i upalne lata. Rzepak jary zyskuje na znaczeniu w przypadku niewykonania planu zasiewów rzepaku ozimego oraz wtedy, gdy jest alternatywnie wysiewany po wymarzniętych uprawach formy ozimej. Taka sytuacja miała miejsce w roku 2016, a wcześniej w roku 2012, kiedy zasiewy formy jarej rzepaku zdecydowanie wzrosły. W przypadku przesiewu, pole należy odpowiednio przygotować, a rośliny które przezimowały zniszczyć. Rzepaku jarego nie można używać do wiosennego przesiewu placowych braków roślin rzepaku ozimego ze względu na przesunięty w czasie o około jeden miesiąc przebieg faz kwitnienia i dojrzewania (rys. poniżej). Termin początku kwitnienia i dojrzałości technicznej odmian rzepaku jarego i rzepaku ozimego

73 71 Średni plon nasion badanych odmian rzepaku jarego w ostatnim pięcioleciu w doświadczeniach realizowanych w systemie Porejestowego doświadczalnictwa odmianowego (PDO) stanowił 60 procent plonu odmian rzepaku ozimego. Nasiona odmian rzepaku jarego odznaczają się jednak dobrą jakością. Zawierają przeciętnie więcej białka ogólnego, a mniej włókna i glukozynolanów, przy czym mają nieco mniejszą zawartość tłuszczu niż nasiona rzepaku ozimego (zestawienie poniżej). Porównanie plonowania oraz niektórych cech jakościowych nasion odmian rzepaku jarego i rzepaku ozimego (wyniki doświadczeń PDO z lat ) Wyszczególnienie Rzepak jary Rzepak ozimy Relacja jary/ozimy (%) Plon nasion (dt z ha) 28,1 46,7 60 Plon tłuszczu (dt z ha) 11,4 20,3 56 Zawartość tłuszczu (w % s.m.) 46,0 48,3 95 Zawartość glukozynol. ( M/g nasion) 9,2 11,0 84 Zawartość białka (w % smb)* 41,9 37,4 112 Zawartość włókna (w % smb)* 8,3 9,1 91 * wyniki pochodzą z doświadczeń rejestrowych Obie formy rzepaku mają także istotne znaczenie w zmianowaniu. Rzepak dobrze wkomponowuje się w płodozmian ze zbożami, a jednocześnie jest dla nich jednym z najlepszych przedplonów, który m.in. ogranicza nasilenie chorób. Jest również najczęściej uprawiany po zbożach, zwłaszcza jęczmieniu i pszenicy. Takie następstwo może jednak powodować spiętrzenie prac i w konsekwencji konieczność uproszczeń w pożniwnej uprawie roli oraz w zabiegach doprawiających glebę przed siewem rzepaku ozimego. Z uwagi na duże znaczenie gospodarcze, rzepak jest przedmiotem intensywnych prac hodowlanych, czego efektem jest znaczny postęp w jego udoskonalaniu. Badania dotyczą głównie plenności i jakości nasion, w tym m.in. zawartości i składu kwasów tłuszczowych, zawartości białka i włókna, oraz takich cech rolniczych jak: wymagania glebowe, potrzeby nawozowe, odporność na choroby, wytrzymałość na warunki stresowe (np. okresy suszy, niskie temperatury), a także odporność na pękanie łuszczyn i osypywanie nasion.

74 72 Obejmują również cechy morfologiczne, np. zmianę pokroju rośliny, wydłużenie systemu korzeniowego itp. Postęp hodowlany dotyczy przede wszystkim zwiększenia poziomu plonowania, a to w głównej mierze dzięki tworzeniu nowych odmian mieszańcowych. Hodowla odmian mieszańcowych odznacza się dużym postępem ze względu na wykorzystywanie efektu heterozji. Przejawia się on zwłaszcza bujniejszym wigorem roślin, często szybszym rozwojem, a przede wszystkim większym plonem nasion. W ostatnich latach nastąpiło także wyraźne zwiększenie udziału odmian mieszańcowych w uprawie. W ofercie handlowej nasiona tych odmian są powszechnie dostępne. Odmiany mieszańcowe cechują się przede wszystkim większym potencjałem plonowania. W ostatnich latach badań, w doświadczeniach PDO rzepaku ozimego, odmiany mieszańcowe plonowały średnio od kilku do kilkunastu procent (6-13%) lepiej od odmian populacyjnych. W sezonach wegetacyjnych, w których wystąpiły w większym nasileniu niekorzystne zjawiska atmosferyczne, np. w roku 2011, reagowały przeważnie mniejszym spadkiem plonowania. Większość odmian mieszańcowych lepiej sprawdzała się w przypadku opóźnionych siewów, ze względu na szybszy rozwój początkowy. Rośliny wytwarzają silniejszy, bardziej rozrośnięty system korzeniowy, przez co mogą lepiej pobierać wodę i składniki pokarmowe. Dobór odmian mieszańcowych jest coraz liczniejszy i bardziej zróżnicowany. W ogóle, odmiany mieszańcowe są głównym źródłem postępu hodowlanego w uprawie rzepaku. Tworzy się odmiany o specyficznej odporności/tolerancji na porażenie kiłą kapusty. Coraz częściej zawierają dodatkowe geny odporności na patogeny, np. Rlm 7 (sucha zgnilizna kapustnych), TuYV (wirus żółtaczki rzepy). W ofercie znajdują się także odmiany tolerancyjne na substancję czynną imazamoks (należącą do imidazolinonów), zastosowaną w herbicydach do zwalczania wielu chwastów, w tym również kapustowatych (tzw. technologia uprawy Clearfield). Hodowane są również odmiany mieszańcowe półkarłowe. Szczególnie ważna jest dostępność odmian tolerancyjnych na kiłę kapusty, gdyż obszar występowania tego groźnego patogenu w naszym kraju sukcesywnie się zwiększa. Materiał siewny odmian mieszańcowych jest droższy niż odmian populacyjnych. Mimo wielu zalet odmian mieszańcowych, również przydatność odmian populacyjnych do różnych warunków gospodarowania jest dobrze oceniana przez rolników, którzy nadal dość często je uprawiają. Niestety, dobór tych odmian będzie w najbliższych latach coraz mniej liczny i mniej

75 konkurencyjny wobec odmian mieszańcowych, gdyż wiele firm zrezygnowało z ich hodowli. Odmiany populacyjne z reguły są mniej wymagające pod względem stanowiska. Ich podstawową zaletą jest stosunkowo łatwy zbiór, ze względu na mniejszą masę roślin, a to z kolei mniej obciąża pracę kombajnu. Wartość gospodarcza odmian rzepaku określana jest przez wiele cech i właściwości, wśród których zasadnicze znaczenie ma wielkość i jakość plonu. Odmiany rzepaku przeważnie niejednakowo reagują na zróżnicowane warunki siedliskowe i agrotechniczne. Niektóre odmiany plonują na podobnym poziomie w całym kraju, inne w jednych rejonach kraju plonują relatywnie lepiej, natomiast w innych gorzej. Reakcja rejonowa w dużym stopniu modyfikowana jest warunkami atmosferycznymi, różnymi w poszczególnych latach. Obecnie w ocenie odmian rzepaku ozimego obowiązuje podział kraju na sześć rejonów. Uwzględnia on podział administracyjny kraju i pewne podobieństwo agroklimatyczne województw. Rejonowe wyniki plonowania prezentowane są w ramach innych serii wydawniczych COBORU, takich jak: Wstępne wyniki plonowania odmian w doświadczeniach porejestrowych (WWP) oraz Wyniki porejestrowych doświadczeń odmianowych (WPDO). Przy wyborze odmiany do uprawy warto, oprócz plonu, uwzględnić także inne cechy, zwłaszcza zimotrwałość (rzepak ozimy), zdrowotność i odporność na wyleganie, a także inne. Wysiew odmian o gorszej zimotrwałości, w niektórych rejonach kraju, może istotnie zwiększyć ryzyko uprawy. Przeważnie odmiany wykazują zróżnicowaną odporność na poszczególne choroby. Najczęściej przejawiają większą odporność tylko na pojedynczy patogen, jakkolwiek można wyodrębnić również odmiany o ogólnie lepszej, bądź gorszej zdrowotności. Spośród badanych odmian należy polecać również te, które cechują się mniejszą podatnością na wyleganie. Wszystkie odmiany rzepaku badane w doświadczeniach urzędowych spełniły przed wpisaniem do Krajowego rejestru obowiązujący w Polsce wymóg zawartości sumy glukozynolanów alkenowych i indolowych w nasionach ze zbioru doświadczeń poniżej 15 mikromoli na 1 g nasion oraz udziału kwasu erukowego poniżej 1,0%. Zawartość glukozynolanów w nasionach ma zasadnicze znaczenie z uwagi na wymagania jakościowe, w tym zdrowotne, paszy produkowanej z dodatkiem makuchu i śruty poekstrakcyjnej. Spośród ocenianych właściwości od- 73

76 74 mian dużą uwagę zwraca się na zawartość tłuszczu w nasionach, co ma szczególne znaczenie dla zakładów tłuszczowych. Od roku 2013 w krajach Unii Europejskiej maksymalna zawartość glukozynolanów w kwalifikowanych nasionach siewnych rzepaku nie może przekraczać 18 mikromoli (w Polsce od ponad 20 lat obowiązuje wymóg 15 mikromoli). W UE dąży się również do zaostrzenia i ujednolicenia normy zawartości glukozynolanów w surowcu przemysłowym. W nasionach ze zbioru doświadczeń z reguły odmiany spełniają obowiązujący u nas wymóg zawartości glukozynolanów. W przypadku pojedynczych odmian stwierdzono jednak większe lub mniejsze przekroczenie tego progu już po wpisaniu do Krajowego rejestru. Z kolei od roku 2014 obowiązuje dyrektywa UE dotycząca konieczności wprowadzenia integrowanej ochrony roślin rolniczych, w tym rzepaku. Oznacza to potrzebę hodowania, a następnie testowania i wdrażania odmian najbardziej odpowiednich do nowych systemów uprawy. Odmiany takie powinny cechować się dużą efektywnością w warunkach ograniczonego stosowania środków produkcji, zwłaszcza zmniejszonego stosowania pestycydów. W przypadku szkodników, w uprawach rzepaku przeważnie niezbędna jest ochrona chemiczna roślin. Do roku 2013 podstawowym elementem tej ochrony było zaprawianie nasion preparatami zawierającymi środki owadobójcze, przede wszystkim przeciwko licznie występującym szkodnikom w pierwszych fazach rozwoju. Od 1 grudnia 2013 roku obowiązuje zakaz stosowania i sprzedaży nasion zaprawionych środkami ochrony roślin zawierającymi następujące substancje czynne: klotianidyna, tiametoksam i imidachlopryd. Zmiana została wprowadzona rozporządzeniem wykonawczym Komisji Europejskiej (UE) nr 485/2013, ograniczającym zakres stosowania środków ochrony roślin zawierających ww. substancje czynne. W konsekwencji nie można stosować zapraw zawierających insektycydy, które były zarejestrowane w Polsce i powszechnie używane w ochronie rzepaku ozimego i jarego przed wejściem w życie wymienionego rozporządzenia. Niestety, aktualnie brakuje jakichkolwiek innych zapraw mogących zastąpić wcześniej stosowane. Powoduje to konieczność powschodowej ochrony rzepaku przed szkodnikami, a to skutkuje zwiększeniem chemizacji upraw. Jak dotychczas, nie ma dostępnych odmian rzepaku, które byłyby odporne na któregokolwiek szkodnika tej rośliny.

77 Obecnie czynnikiem dalszego wzrostu plonów w produkcji może być przede wszystkim zwiększanie powierzchni uprawy wysokoproduktywnych odmian mieszańcowych, a tym samym zmniejszanie areału uprawy odmian populacyjnych. Na znaczeniu zyskują również skutecznie wykonywane zabiegi uprawowe i pielęgnacyjne, umożliwiające szybkie i równomierne wschody roślin oraz zapewniające ich dobry wzrost i rozwój przed zimą, a w konsekwencji lepsze przezimowanie i większe plonowanie. Warto także wykorzystywać beznakładowe czynniki technologii produkcji rzepaku, czego przykładem jest zoptymalizowanie obsady roślin. Równomierna i umiarkowana obsada roślin (dla rzepaku ozimego przeważnie szt./m 2 ) umożliwia wytworzenie silnych łodyg oraz odpowiedni rozwój pędów bocznych. Innym ważnym czynnikiem jest termin siewu rzepaku ozimego, który w dużym stopniu warunkuje wzrost i rozwój rozety liściowej przed zimą. Chcąc uzyskać właściwy rozwój roślin należy dążyć do zachowania odpowiedniego dla danego rejonu terminu siewu. W badaniach i ocenie odmian wyniki odnoszone są do wzorca, którym jest średnia z kilku wybranych odmian. W danym sezonie wegetacyjnym wzorzec jest ten sam dla różnych rodzajów doświadczeń (rejestrowych, porejestrowych, rozpoznawczych), przy czym w publikacjach dotyczących PDO plon nasion przedstawiany jest w odniesieniu do wszystkich zarejestrowanych odmian populacyjnych badanych w danym roku. Przedstawione wyniki porejestrowych (PDO) i rejestrowych doświadczeń polowych pochodzą z lat Stanowią one syntezę wyników kilku serii doświadczeń, różniących się zestawem badanych odmian. Od roku zbioru 2013 doświadczenia porejestrowe z rzepakiem ozimym realizowane są w jednej serii. W przypadku odmian nowo zarejestrowanych wyniki pochodzą tylko z doświadczeń rejestrowych, a dla odmian wpisanych do Krajowego rejestru przed rokiem lub dwoma laty, wyniki są kompilacją ocen z obu serii doświadczeń. Wyniki głównych cech użytkowych odmian (plon nasion, zawartość tłuszczu oraz zawartość glukozynolanów rzepak ozimy) podano z poszczególnych lat badań, a dla pozostałych cech w postaci uśrednionej. 75

78 76 Rzepak jary W latach powierzchnia uprawy wahała się od 20 do 95 tys. ha (dane GUS). Większy areał uprawy tej formy rzepaku był notowany głównie w latach, w których obserwowano wymarznięcia plantacji rzepaku ozimego w niektórych rejonach kraju, tj. w 2003, 2012 i Wiele pól po wymarzniętym rzepaku ozimym, a zwłaszcza te, potraktowane herbicydami wykluczającymi uprawę zbóż jarych, zostało przesianych odmianami rzepaku jarego. Forma jara rzepaku wymaga dobrych gleb i udaje się najlepiej w rejonach o zwiększonej ilości opadów w okresie wegetacji. Są to przede wszystkim rejony Polski północnej, wschodniej i południowej. Najwięcej rzepaku jarego uprawia się w województwach zachodniopomorskim i warmińsko-mazurskim, a także lubelskim, podkarpackim i wielkopolskim. Łączny areał zasiewu w tych województwach stanowił 60-80% ogólnej powierzchni uprawy w kraju. Według danych Głównego Inspektoratu PIORiN, w roku 2016 zakwalifikowano 66 ha plantacji nasiennych tylko dwóch odmian rzepaku jarego, pochodzących z Krajowego rejestru. W roku 2017 do Krajowego rejestru wpisano cztery odmiany rzepaku jarego, trzy populacyjne Goliat, Libero, Turner i jedną mieszańcową Lexus. Natomiast skreślono z Krajowego rejestru w roku 2016 na wniosek zachowujących aż siedem odmian (Gandalf, Makro, Mandela, Medicus, Osorno, Rollo i SW Savann). Aktualnie zarejestrowanych jest 29 odmian: 18 populacyjnych i 11 mieszańcowych. Wśród nich jest osiem odmian krajowych i 21 zagranicznych. Odmiany stanowiące składniki mieszańca złożonego Jura nie były oceniane w zakresie wartości gospodarczej i nie znalazły się w wykazie zarejestrowanych odmian (tab. 1). Wpisane do Krajowego rejestru odmiany wykazują zróżnicowanie ważniejszych cech wartości gospodarczej, takich jak plon nasion oraz jego jakość, a także wczesność, wysokość roślin, odporność na wyleganie oraz porażenie przez zgniliznę twardzikową i czerń krzyżowych. Ich liczbową ocenę zamieszczono w tabelach 2-3. Jedenaście odmian (Kaliber, Lennon, Delight, Doktryn, Lumen, Agra, Dodger, Fenja, Legolas, Markus, Tamarin) znalazło się na Liście odmian zalecanych do uprawy na obszarze trzech województw w roku Poniżej przedstawiono charakterystyki odmian nowo zarejestrowanych, które zostały opracowane na podstawie wyników doświadczeń rejestrowych, przeprowadzonych w latach

79 77 Charakterystyka odmian rzepaku jarego wpisanych do Krajowego rejestru w roku 2017 Goliat (d. MAH 3715) Odmiana populacyjna. Plon nasion na poziomie najlepiej plonujących odmian populacyjnych. Zawartość tłuszczu w nasionach średnia, glukozynolanów poniżej średniej. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej duża. Masa 1000 nasion średnia. Termin początku kwitnienia i dojrzałości technicznej średni. Rośliny średniej wysokości, o przeciętnej odporności na wyleganie. Odporność na zgniliznę twardzikową i czerń krzyżowych średnia. Libero (d. MAH 3515) Odmiana populacyjna. Plon nasion na poziomie najlepiej plonujących odmian populacyjnych. Zawartość tłuszczu w nasionach średnia, glukozynolanów poniżej średniej. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej duża. Masa 1000 nasion średnia. Termin początku kwitnienia i dojrzałości technicznej średni. Rośliny średniej wysokości, o przeciętnej odporności na wyleganie. Odporność na zgniliznę twardzikową i czerń krzyżowych średnia. Turner (d. SW U2891) Odmiana populacyjna. Plon nasion na poziomie najlepiej plonujących odmian populacyjnych. Zawartość tłuszczu w nasionach średnia, glukozynolanów powyżej średniej. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej duża. Masa 1000 nasion większa od średniej. Termin początku kwitnienia i dojrzałości technicznej średni. Rośliny średniej wysokości, o nieco większej od średniej odporności na wyleganie. Odporność na zgniliznę twardzikową i czerń krzyżowych średnia. Lexus (d. DLE15801S11) Odmiana mieszańcowa. Plon nasion bardzo duży. Zawartość tłuszczu w nasionach dość duża, glukozynolanów powyżej średniej. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej średnia. Masa 1000 nasion średnia. Termin początku kwitnienia i dojrzałości technicznej średni. Rośliny średniej wysokości, o przeciętnej odporności na wyleganie. Odporność na zgniliznę twardzikową i czerń krzyżowych średnia.

80 78 Tabela 1 Rzepak jary. Wykaz odmian zarejestrowanych Lp. Odmiany Rok wpisania do Krajowego rejestru Zachowujący/ reprezentant (numer adresowy) Udział w kwalifikacji polowej (%) maks. przed rokiem populacyjne 1 *Agra *Bios x/ ,0 3 *Clipper ,0 4 *Feliks ,3 5 *Fenja ,2 7,2 6 *Goliat *Heros x/ ,0 8 *Huzar x/ ,9 9 *Karo ,8 10 *Larissa Lennon *Libero *Markiz x/ ,7 14 *Markus ,2 28,9 15 *Proximo ,8 16 SW Svinto x/ ,2 17 *Tamarin Turner mieszańcowe 19 Belinda F Delight F Dodger F Doktrin F Jura x/ F 1z Kaliber F Legolas F Lexus F Lumen F Menthal F Mirakel F Powierzchnia zakwalifikowanych plantacji nasiennych (ha) Kol. 1: * odmiana chroniona krajowym lub wspólnotowym wyłącznym prawem hodowcy x / odmiana niebadana w latach F 1 odmiana mieszańcowa zrestorowana F 1z odmiana mieszańcowa złożona (populacja składająca się z roślin mieszańca męskosterylnego oraz męskopłodnych roślin zapylacza będącego niezbędnym źródłem pyłku) Kol. 4: wg danych PIORiN; w latach kwalifikacją objęto również odmiany ze Wspólnotowego katalogu odmian roślin rolniczych (CCA)

81 79 Tabela 2 Rzepak jary. Plon nasion oraz zawartość tłuszczu i glukozynolanów w nasionach odmian Lp. Odmiany Plon nasion Zawartość tłuszczu Zawartość glukozynolanów dt z ha; % wzorca % s.m. M/g Wzorzec 25,5 22,8 27,5 26,3 Średnia 45,6 45,3 45,1 46,5 9,2 populacyjne 1 Agra ,8 44,4 44,2 45,6 7,7 2 Clipper ,3 48,6 11,4 3 Feliks 91 44,7 10,4 4 Fenja ,2 47,1 46,4 48,2 7,6 5 Goliat ,2 45,2 6,0 6 Karo ,0 45,4 45,2 47,5 7,5 7 Larissa ,9 46,1 10,8 8 Lennon ,5 44,9 44,5 47,2 12,4 9 Libero ,4 46,0 6,8 10 Markus ,1 44,8 44,7 45,8 9,9 11 Proximo ,6 45,3 44,9 46,5 9,5 12 Tamarin ,4 44,7 44,1 44,4 9,5 13 Turner ,3 45,3 8,3 mieszańcowe 14 Belinda ,1 45,0 45,0 45,4 10,2 15 Delight ,5 45,0 45,5 45,9 10,1 16 Dodger ,4 44,8 45,1 46,4 10,2 17 Doktrin ,7 45,5 45,2 46,3 10,1 18 Kaliber ,4 44,4 44,6 47,1 10,9 19 Legolas ,0 45,5 45,2 47,2 11,8 20 Lexus ,4 46,0 9,0 21 Lumen ,5 45,8 46,3 47,5 7,2 22 Menthal ,7 46,8 7,7 23 Mirakel ,5 7,1 Liczba doświadczeń Kol. 2: Wzorzec (plon nasion): 2016, 2015, 2014 średnia z odmian populacyjnych badanych w doświadczeniach PDO danego roku

82 80 Tabela 3 Rzepak jary. Ważniejsze cechy rolniczo-użytkowe odmian Lp. Odmiany Wysokość roślin Wyleganie początku kwitnienia Termin dojrzałości technicznej Odporność na choroby zgnilizna twardzikowa czerń krzyżowych cm % data; dzień roku % skala 9 o Średnia (4.06) populacyjne 212 (31.07) 6 7,2 1 Agra ,3 2 Clipper ,6 3 Feliks ,1 4 Fenja ,9 5 Goliat ,0 6 Karo ,8 7 Larissa ,6 8 Lennon ,0 9 Libero ,2 10 Markus ,9 11 Proximo ,0 12 Tamarin ,6 13 Turner ,2 mieszańcowe 14 Belinda ,5 15 Delight ,4 16 Dodger ,2 17 Doktrin ,3 18 Kaliber ,2 19 Legolas ,0 20 Lexus ,1 21 Lumen ,2 22 Menthal ,2 23 Mirakel ,4 Liczba doświadczeń Kol. 3: wyleganie cecha określana jako wysokość łanu przed zbiorem do wysokości roślin w % [100 (wysokość łanu / wysokość roślin x 100)]; mniejsza wartość oznacza mniejsze wyleganie Kol. 6: % - procent porażonych roślin (mniejsza wartość oznacza większą odporność)

83 81 Rzepak ozimy Powierzchnia uprawy rzepaku ozimego w naszym kraju, według danych GUS, wynosiła w ostatnich latach tys. ha (rys. 1). W roku 2016 areał uprawy tej rośliny wyniósł 786 tys. ha i był mniejszy niż w roku poprzednim, ze względu na likwidację niektórych plantacji po wymarznięciu roślin. Najwięcej rzepaku ozimego uprawia się w województwach dolnośląskim, kujawsko-pomorskim, wielkopolskim i zachodniopomorskim. Sprzyjają temu warunki glebowe oraz większa liczba gospodarstw wielkoobszarowych, w których skoncentrowana jest produkcja. Dużą powierzchnię uprawy rzepak ozimy zajmuje także w województwach pomorskim, opolskim, warmińsko-mazurskim i lubelskim. Szacunki wskazują, że powierzchnia uprawy rzepaku ozimego może w przyszłości wzrosnąć do około 1 mln ha. O ewentualnym zwiększeniu areału uprawy może zdecydować głównie zapotrzebowanie na olej rzepakowy, zużywany do produkcji biokomponentów (estrów) oraz wysokobiałkową śrutę poekstrakcyjną. Rys. 1. Rzepak ozimy. Powierzchnia uprawy oraz plon nasion w produkcji (wg GUS) i w doświadczeniach COBORU w latach

84 82 Rzepak ozimy jest bardzo ważną rośliną w płodozmianie, zwłaszcza w tych gospodarstwach, w których w strukturze zasiewów dominują zboża. Jego uprawa stanowi istotny element fitosanitarny dla różnych agrofagów zbożowych. Silny i głęboko sięgający system korzeniowy rzepaku ozimego wykorzystuje składniki pokarmowe z niższych warstw gleby. Ponadto, resztki pożniwne mają dużą wartość nawozową i są źródłem masy organicznej. Również zboża są głównym przedplonem rzepaku ozimego, a przeważnie jest nim pszenica i jęczmień. Takie następstwo powoduje niestety spiętrzenie prac związanych z uprawą pola przed siewem rzepaku, a często konieczność jej upraszczania. W przypadku tej rośliny obserwuje się dość dużą zmienności plonowania w latach, a także w rejonach kraju. Przeważnie jest to skutek niesprzyjającego przebiegu warunków pogodowych, a zwłaszcza wystąpienia niekorzystnych zjawisk atmosferycznych. Taką zależność odnotowano w ostatnich latach. Przykładowo, plon rzepaku ozimego w roku 2011 był jednym z najniższych w wieloleciu. Z kolei po zimie 2011/2012 oraz 2015/2016 liczne uprawy zostały zlikwidowane, ze względu na wymarznięcia roślin wielu odmian. Natomiast w roku 2014, w którym prawie przez cały okres wegetacji warunki były sprzyjające, zebrano bardzo duży plon. Ostatni sezon wegetacyjny cechował się krótkim, ale bardzo niekorzystnym okresem zimowania, a także utrudnionym zbiorem nasion, ze względu na nadmierne opady w niektórych rejonach kraju w okresie dojrzewania. Stąd mniejsze plonowanie rzepaku. Według danych Głównego Inspektoratu PIORiN, w roku 2016 zakwalifikowano 404 ha plantacji nasiennych dziewięciu odmian rzepaku ozimego wpisanych do Krajowego rejestru, tj. Monolit 33% powierzchni zakwalifikowanej, Bazalt i Metys po 12%, Brendy 7%, Bogart, Kana i Polka po 4%, Marcelo 3%, Chrobry 2%, oraz dziewięciu odmian ze Wspólnotowego katalogu odmian roślin rolniczych (CCA). W Polsce rozmnażane są głównie odmiany krajowe, które w roku 2016 zajmowały powierzchnię 327 ha, czyli 81% całego areału. Materiał siewny odmian zagranicznych jest prawie w całości wytwarzany poza granicami naszego kraju, a następnie importowany i oferowany do sprzedaży, w dużej części z zapasów poprzedniego roku. W roku 2017 do Krajowego rejestru wpisano czternaście nowych odmian rzepaku ozimego, wszystkie są odmianami mieszańcowymi. Wśród nich odmiana Alasco wykazuje dużą odporność/tolerancję na

85 patotypy kiły kapusty Plasmodiophora brassicae najczęściej występujące w Polsce, natomiast odmiany Anniston i Architect odznaczają się deklarowaną przez hodowcę odpornością na wirusa żółtaczki rzepy (TuYV). Charakterystykę wszystkich odmian opracowano na podstawie dwu- lub trzyletnich wyników doświadczeń rejestrowych, przeprowadzonych w latach Nowe odmiany rzepaku ozimego, obok dużego plonu nasion, powinny charakteryzować się odpowiednimi cechami jakościowymi. Najlepiej, gdy nasiona zawierają dużo tłuszczu i białka, a mało glukozynolanów i włókna. Rośliny powinny cechować się dobrą zimotrwałością, w tym zwłaszcza dużą wytrzymałością na mróz oraz dobrą odpornością na wyleganie i główne choroby rzepaku: zgniliznę twardzikową, suchą zgniliznę kapustnych, choroby podstawy łodygi, czerń krzyżowych i szarą pleśń. Oczekuje się także odmian odpornych na wirusa żółtaczki rzepy oraz odmian mniej podatnych na pękanie łuszczyn i osypywanie nasion. Obecnie w Krajowym rejestrze znajduje się 128 odmian rzepaku ozimego (38 populacyjnych i 90 mieszańcowych). W tej liczbie jest 17 odmian krajowych i 111 zagranicznych. Ponad połowę zarejestrowanych odmian stanowią odmiany nowe, wpisane do rejestru w ostatnich pięciu latach. W roku 2016 skreślono z Krajowego rejestru na wniosek zachowujących sześć odmian (Ametyst, Arot, Digger, Elektra, Herkules, Nimbus) oraz jedną (Extend) z powodu wygaśnięcia okresu wpisu w KR. Materiał siewny odmian skreślonych z KR może znajdować się w obrocie jeszcze przez trzy lata po roku skreślenia, jeżeli tak zdecyduje zachowujący odmianę. Wykaz wszystkich odmian rzepaku ozimego wpisanych do Krajowego rejestru podano w tabeli 1. Zawiera ona także informację, które z nich są chronione krajowym lub wspólnotowym wyłącznym prawem hodowcy. Odmiany podzielono na dwie grupy, tj. populacyjne i mieszańcowe. Dwadzieścia jeden odmian nie było badanych od ponad 3 lat w doświadczeniach porejestrowych ze względu na ich mniejszą wartość (głównie niezadowalające plonowanie). W tabelach 2-4 podano wyniki ważniejszych cech rolniczoużytkowych odmian, pochodzących zarówno z doświadczeń PDO, jak i doświadczeń rejestrowych. W przypadku procentu martwych roślin, oceny dla odmian pochodzą z obserwacji po zimach 2011/2012 i 2015/2016, w trakcie których wystąpiły niekorzystne warunki atmosferyczne (bardzo niska temperatura powietrza w zakresie od -20 do -25 oc, przy jednoczesnym braku pokrywy śnieżnej). Takie warunki spowodowały całkowite lub częściowe wymarznięcie roślin większości 83

86 84 odmian. W doświadczeniach, w których straty roślin były średnie lub duże, a ponadto zróżnicowane odmianowo, uzyskane wyniki pozwoliły ocenić zimotrwałość badanych odmian. W sezonach wegetacyjnych 2012/2013, 2013/2014 i 2014/2015 okresy zimowe były stosunkowo łagodne, bez żadnego efektu wymarzania, w związku z czym, wyników nie włączono do średniej z lat badań. W roku 2017 na Liście odmian zalecanych do uprawy na obszarze województw (LOZ) znajduje się łącznie 41 odmian rzepaku ozimego. Przeważają odmiany mieszańcowe 31. Dziewiętnaście odmian otrzymało rekomendację do uprawy na terenie czterech i więcej województw. Odmiana Sherlock rekomendowana jest w największej liczbie województw, tj. w 10, odmiany Bonanza, Kuga i Marcopolos w 8, odmiany Atora, DK Exquisite i Lohana w 7, natomiast odmiany ES Valegro i Mercedes oraz DK Exstorm, Popular i SY Florida odpowiednio w 6 i 5 województwach. Połowa odmian z Listy... zalecana jest do uprawy tylko w jednym-trzech województwach. Plonowanie odmian jest wypadkową wielu czynników, zwłaszcza glebowych, agrotechnicznych i pogodowych, które charakteryzują się określoną specyfiką w regionach kraju, a w przypadku warunków atmosferycznych także dużą zmiennością w latach. Spośród wymienionych czynników, rolnik ma bezpośredni wpływ jedynie na agrotechnikę. Dlatego tak ważny jest np. prawidłowy płodozmian, wybór odpowiedniej odmiany, stosowanie do siewu kwalifikowanego materiału siewnego, przestrzeganie właściwego terminu siewu, terminowe i precyzyjne wykonywanie zabiegów itp. Aspekt agrotechniczny jest tym bardziej istotny, że przy zwiększającym się areale uprawy rzepaku ozimego nasilają się problemy związane m.in. z samosiewami, kompensacją niektórych chwastów, czy też częstszym występowaniem wielu chorób, np. kiły kapusty i szkodników, m.in. chowaczy czy ostatnio śmietki kapuścianej. Producentowi znana jest także jakość gleby, na której planuje uprawę rzepaku. Im jest ona lepsza, tym plonowanie powinno być większe. Niemniej, można stwierdzić ogólnie, że w ostatnich latach odmiany mieszańcowe częściej niż populacyjne plonowały lepiej na glebach gorszych.

87 85 Charakterystyka odmian rzepaku ozimego wpisanych do Krajowego rejestru w roku 2017 Alasco (d. LE14/280) Odmiana mieszańcowa. Plon nasion duży. Zawartość tłuszczu i glukozynolanów w nasionach mniejsza od średniej. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej średnia. Masa 1000 nasion średnia. Zimotrwałość roślin przeciętna. Rośliny średniej wysokości, o przeciętnej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia i dojrzałości technicznej średni. Odporność na suchą zgniliznę kapustnych, choroby podstawy łodygi i czerń krzyżowych średnia, na zgniliznę twardzikową mniejsza od średniej. Odmiana o dużej odporności na kiłę kapusty, w zakresie patotypów Plasmodiophora brassicae najczęściej występujących w Polsce. Anniston (d. LE14/273) Odmiana mieszańcowa. Plon nasion bardzo duży. Zawartość tłuszczu oraz glukozynolanów w nasionach średnia. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej przeciętna. Masa 1000 nasion średnia. Zimotrwałość roślin dość duża. Rośliny wysokie, o przeciętnej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia nieco wcześniejszy od średniego, dojrzałości technicznej średni. Odporność na czerń krzyżowych większa od średniej, na zgniliznę twardzikową i suchą zgniliznę kapustnych średnia, na choroby podstawy łodygi mniejsza od średniej. Odmiana odporna na wirusa żółtaczki rzepy (TuYV) deklaracja hodowcy. Architect (d. LE14/276) Odmiana mieszańcowa. Plon nasion bardzo duży. Zawartość tłuszczu w nasionach średnia, glukozynolanów powyżej średniej. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej przeciętna. Masa 1000 nasion średnia. Zimotrwałość roślin duża. Rośliny wysokie, o przeciętnej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia i dojrzałości technicznej średni.

88 86 Odporność na zgniliznę twardzikową, suchą zgniliznę kapustnych i czerń krzyżowych średnia, na choroby podstawy łodygi mniejsza od średniej. Odmiana odporna na wirusa żółtaczki rzepy (TuYV) deklaracja hodowcy. Copernicus (d. BOH 7114) Odmiana mieszańcowa. Plon nasion duży do bardzo dużego. Zawartość tłuszczu w nasionach średnia, glukozynolanów powyżej średniej. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej mniejsza od średniej. Masa 1000 nasion średnia. Zimotrwałość roślin średnia. Rośliny średniej wysokości, o nieco mniejszej od średniej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia i dojrzałości technicznej średni. Odporność na suchą zgniliznę kapustnych, choroby podstawy łodygi i czerń krzyżowych średnia, na zgniliznę twardzikową mniejsza od średniej. DK Exotter (d. CWH268) Odmiana mieszańcowa. Plon nasion duży do bardzo dużego. Zawartość tłuszczu w nasionach średnia, glukozynolanów powyżej średniej. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej przeciętna. Masa 1000 nasion średnia. Zimotrwałość roślin dość duża. Rośliny średniej wysokości, o przeciętnej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia nieco wcześniejszy od średniego, dojrzałości technicznej średni. Odporność na zgniliznę twardzikową, suchą zgniliznę kapustnych i czerń krzyżowych średnia, na choroby podstawy łodygi mniejsza od średniej. DK Expansion (d. DMH293) Odmiana mieszańcowa. Plon nasion bardzo duży. Zawartość tłuszczu w nasionach dość duża, glukozynolanów powyżej średniej. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej przeciętna. Masa 1000 nasion średnia. Zimotrwałość roślin mniejsza od średniej. Rośliny wysokie, o nieco większej od średniej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia i dojrzałości technicznej średni.

89 87 Odporność na zgniliznę twardzikową, suchą zgniliznę kapustnych, choroby podstawy łodygi i czerń krzyżowych średnia. Einstein (d. WRH 424) Odmiana mieszańcowa. Plon nasion duży do bardzo dużego. Zawartość tłuszczu w nasionach duża, glukozynolanów mała. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej mniejsza od średniej. Masa 1000 nasion mniejsza od średniej. Zimotrwałość roślin przeciętna. Rośliny średniej wysokości, o dużej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia nieco wcześniejszy od średniego, dojrzałości technicznej średni. Odporność na suchą zgniliznę kapustnych, choroby podstawy łodygi i czerń krzyżowych średnia, na zgniliznę twardzikową mniejsza od średniej. ES Barocco (d. ESC14029) Odmiana mieszańcowa. Plon nasion duży do bardzo dużego. Zawartość tłuszczu i glukozynolanów w nasionach średnia. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej duża. Masa 1000 nasion mniejsza od średniej. Zimotrwałość roślin duża. Rośliny wysokie, o średniej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia i dojrzałości technicznej średni. Odporność na choroby podstawy łodygi większa od średniej, na suchą zgniliznę kapustnych i czerń krzyżowych średnia, na zgniliznę twardzikową mniejsza od średniej. INV1165 (d. 4EW0124) Odmiana mieszańcowa. Plon nasion bardzo duży. Zawartość tłuszczu w nasionach średnia, glukozynolanów dość duża. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej przeciętna. Masa 1000 nasion nieco większa od średniej. Zimotrwałość roślin duża. Rośliny średniej wysokości, o przeciętnej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia i dojrzałości technicznej średni. Odporność na suchą zgniliznę kapustnych, choroby podstawy łodygi i czerń krzyżowych średnia, na zgniliznę twardzikową mniejsza od średniej.

90 88 Kicker (d. SLM14013W) Odmiana mieszańcowa. Plon nasion duży do bardzo dużego. Zawartość tłuszczu w nasionach średnia, glukozynolanów mała. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej przeciętna. Masa 1000 nasion średnia. Zimotrwałość roślin mniejsza od średniej. Rośliny średniej wysokości, o dość dużej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia i dojrzałości technicznej średni. Odporność na czerń krzyżowych większa od średniej, na zgniliznę twardzikową, suchą zgniliznę kapustnych i choroby podstawy łodygi średnia. PT248 (d. X11W929C) Odmiana mieszańcowa. Plon nasion duży do bardzo dużego. Zawartość tłuszczu w nasionach duża, glukozynolanów poniżej średniej. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej mniejsza od średniej. Masa 1000 nasion mniejsza od średniej. Zimotrwałość roślin średnia. Rośliny średniej wysokości, o przeciętnej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia nieco późniejszy od średniego, dojrzałości technicznej średni. Odporność na zgniliznę twardzikową, suchą zgniliznę kapustnych, choroby podstawy łodygi i czerń krzyżowych średnia. Roberto KWS (d. H ) Odmiana mieszańcowa. Plon nasion duży do bardzo dużego. Zawartość tłuszczu w nasionach średnia, glukozynolanów powyżej średniej. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej przeciętna. Masa 1000 nasion średnia. Zimotrwałość roślin mniejsza od średniej. Rośliny średniej wysokości, o przeciętnej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia i dojrzałości technicznej średni. Odporność na zgniliznę twardzikową, suchą zgniliznę kapustnych, choroby podstawy łodygi i czerń krzyżowych średnia.

91 89 Sergio KWS (d. H ) Odmiana mieszańcowa. Plon nasion duży do bardzo dużego. Zawartość tłuszczu w nasionach średnia, glukozynolanów dość duża. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej przeciętna. Masa 1000 nasion średnia. Zimotrwałość roślin średnia. Rośliny średniej wysokości, o przeciętnej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia i dojrzałości technicznej średni. Odporność na choroby podstawy łodygi większa od średniej, na zgniliznę twardzikową, suchą zgniliznę kapustnych i czerń krzyżowych średnia. Stefano KWS (d. KWSPL ) Odmiana mieszańcowa. Plon nasion duży do bardzo dużego. Zawartość tłuszczu w nasionach średnia, glukozynolanów powyżej średniej. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej przeciętna. Masa 1000 nasion średnia. Zimotrwałość roślin średnia. Rośliny wysokie, o przeciętnej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia i dojrzałości technicznej średni. Odporność na choroby podstawy łodygi większa od średniej, na zgniliznę twardzikową, suchą zgniliznę kapustnych i czerń krzyżowych średnia.

92 90 Tabela 1 Rzepak ozimy. Wykaz odmian zarejestrowanych Lp. Rok wpisania Zachowujący/ do reprezentant Odmiany Krajowego (nr adresowy) rejestru populacyjne Udział w kwalifikacji polowej (%) maks. przed rokiem * Adriana * Aixer * Bakara x/ * Bazalt * Bazyl x/ * Bellevue * Birdy * Bogart * Bojan x/ * Bosman x/ * Brendy * Cadeli x/ * Californium x/ Casoar x/ * Catana x/ * Chagall * Chrobry * DK Cadet * ES Alegria x/ * ES Astrid x/ * ES Beata x/ ES Scarlett * ES Valegro * Harry Kana x/ * Lohana * Marcelo

93 91 cd. tabeli cd. populacyjne 28 * Metys * Monolit * Pamela * Polka kt/ * Quartz * Sherlock * Sidney kt/ * Starter x/ * SY Ilona * SY Rokas * Vapiano mieszańcowe 39 Abakus F Acapulco F Alasco k/ F Alessio F Alvaro KWS F Amazon F Anderson F Anniston F Arango F Archimedes k/ F Architect F Arsenal F Artoga F Atora F Bonanza F Copernicus F DK Exalte F DK Example x/ F DK Exclusiv F DK Exedo F

94 92 cd. tabeli cd. mieszańcowe 59 DK Exfile x/ F DK Exotter F DK Expanssion F DK Expiro F DK Expression F DK Exquisite F DK Exsor F DK Exssence F DK Exstorm F DK Extract F DK Impression CL F DK Platinium k/ F Dobrava x/ F Einstein F ES Barrocco F ES Cesario F ES Domino x/ F ES Imperio F ES Kamillo F ES Mercure x/ F Exotic x/ F Finesse F Garou F Gladius F Graf F Hamilton F Hycolor x/ F Inspiration F INV1165 F Kicker F Konkret F Kuga F

95 93 cd. tabeli cd. mieszańcowe 91 Marathon F Marcopolos F Mentor k/ F Mercedes F Minerva F NK Technic F Oriolus F Panama F Popular F Poznaniak F Primus x/ F PT248 F Roberto KWS F Rohan F Rumba F Sergio KWS F Sherpa F Shrek F Stefano KWS F SY Alister k/ F SY Alistorm k/ F SY Carlo F SY Cassidy F SY Florida F SY Kolumb F SY Marten F SY Medal F SY Polana F SY Samoa F SY Saveo F Taifun F Thure pk/ F

96 94 cd. tabeli cd. mieszańcowe 123 Tigris F Tores F Trumpf F Vectra F Visby F Xenon F Powierzchnia zakwalifikowanych plantacji nasiennych (ha) Kol. 1: * odmiana chroniona krajowym lub wspólnotowym wyłącznym prawem hodowcy; kt/ odmiana o zmienionych proporcjach składu kwasów tłuszczowych podwyższona zawartość kwasu oleinowego i obniżona zawartość kwasu linolowego (HO) k/ odmiana o dużej odporności/tolerancji na patotypy kiły kapusty Plasmodiophora brassicae najczęściej występujące w Polsce; pk/ - odmiana półkarłowa; x/ odmiana niebadana w latach F 1 odmiana mieszańcowa Kol. 4: w latach kwalifikacją objęto również odmiany ze Wspólnotowego katalogu odmian roślin rolniczych (CCA)

97 95 Tabela 2 Rzepak ozimy. Plon nasion odmian przy 9% wilgotności oraz zawartość tłuszczu Lp. Odmiany Plon nasion (w % wzorca) Zawartość tłuszczu w % s.m Wzorzec; dt z ha 44,4 35,6 45,0 52,7 Średnia; % s.m. 48,5 48,4 47,6 49,4 populacyjne 1 Adriana ,4 49,5 48,7 50,0 2 Aixer ,5 48,8 3 Bazalt ,9 48,4 46,8 48,4 4 Bellevue ,9 47,6 46,8 49,4 5 Birdy ,9 48,8 48,3 49,6 6 Bogart ,5 48,3 7 Brendy ,1 47,9 47,4 48,9 8 Chagall 96 48,8 9 Chrobry ,2 48,4 46,8 49,3 10 DK Cadet 98 47,4 11 ES Scarlett ,3 49,9 12 ES Valegro ,6 49,4 48,7 50,7 13 Harry ,0 48,0 47,1 48,9 14 Lohana ,9 47,7 47,1 48,9 15 Marcelo ,2 48,1 47,4 49,1 16 Metys ,9 46,5 17 Monolit ,6 48,9 47,9 49,0 18 Pamela ,5 47,0 46,6 48,8 19 Polka ,7 47,8 20 Quartz ,5 47,4 46,8 48,2 21 Sherlock ,8 47,5 47,4 48,4 22 Sidney ,9 46,6 46,4 47,8 23 SY Ilona ,6 48,5 47,7 49,8 24 SY Rokas ,0 48,9 47,7 50,3 25 Vapiano ,2 48,6

98 96 cd. tabeli mieszańcowe 26 Abakus ,2 48,6 47,2 48,7 27 Acapulco ,7 48,8 47,8 49,5 28 Alasco ,8 47,2 29 Alessio ,4 30 Alvaro KWS ,4 48,1 47,8 49,3 31 Amazon ,3 48,0 47,8 49,2 32 Anderson ,0 47,9 47,5 48,7 33 Anniston ,9 47,6 34 Arango ,4 48,8 46,6 49,9 35 Archimedes ,2 48,6 47,4 48,5 36 Architect ,2 48,3 37 Arsenal ,0 48,9 48,0 50,2 38 Artoga ,4 49,8 39 Atora ,5 49,1 48,7 50,8 40 Bonanza ,1 49,2 48,1 50,1 41 Copernicus ,8 48,0 42 DK Exalte ,0 48,8 48,2 49,9 43 DK Exclusiv ,6 49,9 44 DK Exedo ,0 48,7 45 DK Exotter ,6 47,9 46 DK Expansion ,6 49,3 47 DK Expiro ,5 48,0 48,0 49,6 48 DK Expression ,1 49,3 48,3 49,8 49 DK Exquisite ,2 48,7 48,1 50,9 50 DK Exsor ,6 49,7 51 DK Exssence ,7 48,1 48,1 49,8 52 DK Exstorm ,1 48,8 48,4 50,1 53 DK Extract ,4 48,8 47,4 49,2 54 DK Impression CL ,8 50,2

99 97 cd. tabeli cd. mieszańcowe 55 DK Platinium ,2 48,2 47,7 48,9 56 Einstein ,8 50,1 48,8 50,6 57 ES Barocco ,4 47,8 58 ES Cesario ,1 48,2 46,9 49,2 59 ES Imperio ,0 48,3 47,3 48,5 60 ES Kamillo ,7 61 Finesse ,7 62 Garou ,8 48,4 47,9 50,0 63 Gladius ,1 49,2 64 Graf ,5 46,8 65 Hamilton ,0 48,3 48,6 50,0 66 Inspiration ,7 48,3 47,7 50,0 67 INV ,8 48,0 68 Kicker ,4 48,4 69 Konkret ,4 70 Kuga ,1 48,9 48,3 50,0 71 Marathon ,8 47,5 46,8 49,1 72 Marcopolos ,7 48,7 47,6 49,8 73 Mentor ,7 49,5 48,7 51,0 74 Mercedes ,8 49,2 48,7 51,6 75 Minerva ,1 49,5 49,2 51,6 76 NK Technic ,2 48,8 77 Oriolus ,5 47,2 46,2 49,0 78 Panama ,1 48,5 48,0 50,7 79 Popular ,9 49,5 48,8 51,4 80 Poznaniak ,9 49,0 81 PT ,3 50,6 49,5 50,9 82 Roberto KWS ,1 47,5 83 Rohan ,3 48,1 47,3 49,4 84 Rumba ,9 47,8 46,5 49,2

100 98 cd. tabeli cd. mieszańcowe 85 Sergio KWS ,1 47,7 47,1 49,5 86 Sherpa ,5 48,5 47,8 49,2 87 Shrek ,0 47,1 47,6 49,4 88 Stefano KWS ,0 48,3 46,8 48,9 89 SY Alister 96 48,1 90 SY Alistorm ,4 47,9 91 SY Carlo ,9 48,9 92 SY Cassidy ,7 47,3 46,6 49,1 93 SY Florida ,4 47,2 48,1 49,8 94 SY Kolumb ,0 47,6 47,5 49,0 95 SY Marten ,7 49,3 96 SY Medal ,1 47,6 47,0 49,7 97 SY Polana ,8 47,4 47,5 48,7 98 SY Samoa ,9 48,7 99 SY Saveo ,4 47,7 47,6 49,9 100 Taifun ,2 49,3 48,5 49,8 101 Thure ,5 47,3 46,3 48,8 102 Tigris ,6 47,9 47,8 50,0 103 Tores ,7 48,1 104 Trumpf ,9 46,8 46,2 47,8 105 Vectra ,1 106 Visby ,1 47,8 47,8 48,8 107 Xenon ,9 48,5 48,1 50,2 Liczba doświadczeń Kol. 2: Wzorzec (plon nasion): 2016, 2015 średnia z 18 badanych odmian populacyjnych w doświadczeniach PDO; 2014 średnia z 20 badanych odmian populacyjnych w doświadczeniach PDO

101 99 Tabela 3 Rzepak ozimy. Zawartość glukozynolanów w nasionach oraz przezimowanie odmian Lp. Odmiany Zawartość glukozynolanów w nasionach Martwe rośliny po zimie Stan roślin po zimie M/g nasion % skala 9 o / / Średnia 11,7 13,4 11,9 10, ,5 populacyjne 1 Adriana 10,2 11,9 9,8 8, ,7 2 Aixer 10,8 10, ,4 3 Bazalt 11,1 13,7 11,1 8,5 33 7,3 4 Bellevue 14,5 17,5 12,7 13, ,2 5 Birdy 13,0 14,5 12,9 11,5 59 7,1 6 Bogart 10,4 9,1 31 7,5 7 Brendy 14,5 17,2 14,2 12, ,5 8 Chagall 10,2 52 7,4 9 Chrobry 10,4 10,9 11,2 9,1 21 7,4 10 DK Cadet 11,1 37 7,4 11 ES Scarlett 14,5 11,6 54 7,5 12 ES Valegro 12,2 14,5 11,8 10, ,3 13 Harry 12,3 14,7 11,9 10, ,3 14 Lohana 11,5 13,1 11,4 10, ,4 15 Marcelo 12,7 14,4 12,8 10,9 34 7,3 16 Metys 13,0 13, ,2 17 Monolit 9,8 11,7 9,7 7, ,4 18 Pamela 12,4 14,3 12,6 10, ,2 19 Polka 13,1 10,7 7,2 20 Quartz 11,8 12,9 11,2 11, ,5 21 Sherlock 11,6 13,2 11,2 10, ,5 22 Sidney 9,9 12,0 9,9 8, ,4 23 SY Ilona 10,8 11,6 10,9 9,8 23 7,1 24 SY Rokas 8,0 9,4 8,2 6,4 33 7,0 25 Vapiano 10,6 9,3 7,8

102 100 cd. tabeli mieszańcowe 26 Abakus 9,5 10,3 9,7 8, ,6 27 Acapulco 12,3 13,0 13,5 10,3 48 7,3 28 Alasco 12,2 9,7 23 7,3 29 Alessio 11,6 7,6 30 Alvaro KWS 11,3 12,8 10,7 10,5 25 7,5 31 Amazon 11,9 14,8 11,3 9,6 28 7,5 32 Anderson 13,6 16,2 13,1 11, ,6 33 Anniston 12,5 12,5 22 7,8 34 Arango 9,0 9,7 9,5 7, ,6 35 Archimedes 10,7 11,3 12,5 8,3 41 7,3 36 Architect 13,4 13,4 14 7,7 37 Arsenal 10,5 11,9 10,6 9, ,7 38 Artoga 12,6 9,5 40 7,5 39 Atora 10,5 12,5 10,4 8,5 20 7,7 40 Bonanza 12,0 13,6 11,9 10, ,6 41 Copernicus 13,8 13,9 23 7,6 42 DK Exalte 13,5 15,8 12,9 11,9 27 7,4 43 DK Exclusiv 13,6 13,0 55 7,4 44 DK Exedo 11,2 10,1 7,7 45 DK Exotter 14,2 12,5 17 7,4 46 DK Expansion 12,8 12,7 33 7,6 47 DK Expiro 12,0 13,2 13,4 9,4 25 7,5 48 DK Expression 12,6 13,9 14,1 9,8 32 7,3 49 DK Exquisite 11,7 13,7 11,2 10, ,6 50 DK Exsor 13,7 13,6 7,6 51 DK Exssence 13,8 17,5 12,5 11, ,4 52 DK Exstorm 13,0 15,3 12,6 11, ,5 53 DK Extract 13,0 13,6 14,6 10,7 26 7,6 54 DK Impression CL 12,2 9,8 27 7,4

103 101 cd. tabeli cd. mieszańcowe 55 DK Platinium 12,3 13,2 12,8 11,0 38 7,6 56 Einstein 9,3 10,0 11,0 6,9 28 7,7 57 ES Barocco 12,8 11,6 16 7,4 58 ES Cesario 12,7 14,7 13,4 10,1 20 7,4 59 ES Imperio 13,1 13,2 14,4 11,8 24 7,6 60 ES Kamillo 12,2 60 7,6 61 Finesse 11,2 7,4 62 Garou 11,1 12,8 11,4 9, ,6 63 Gladius 12,5 10,4 41 7,6 64 Graf 16,3 12, ,2 65 Hamilton 10,5 14,0 9,7 7,9 27 7,3 66 Inspiration 14,0 16,1 12,7 13, ,5 67 INV ,1 14,3 15 7,5 68 Kicker 9,6 7,2 33 7,1 69 Konkret 10,9 34 7,2 70 Kuga 9,5 11,0 8,8 8,7 14 7,9 71 Marathon 11,5 13,0 10,9 10, ,4 72 Marcopolos 8,8 10,2 8,9 7, ,4 73 Mentor 12,0 14,2 10,9 10,9 20 7,5 74 Mercedes 12,2 13,5 12,7 10, ,7 75 Minerva 11,3 12,6 11,4 9, ,8 76 NK Technic 12,1 9,3 49 7,5 77 Oriolus 12,3 14,2 12,4 10, ,5 78 Panama 11,3 14,9 10,6 8,4 64 7,3 79 Popular 10,2 12,4 10,1 8, ,7 80 Poznaniak 9,8 7,6 36 7,4 81 PT248 10,3 12,2 11,0 7,7 20 7,4 82 Roberto KWS 13,7 12,2 29 7,3 83 Rohan 9,8 11,1 9,6 8, ,7 84 Rumba 11,6 13,0 11,2 10, ,5

104 102 cd. tabeli cd. mieszańcowe 85 Sergio KWS 13,6 14,6 14,6 11,7 25 7,5 86 Sherpa 12,2 12,9 13,5 10,3 23 7,5 87 Shrek 13,5 16,5 13,3 10, ,5 88 Stefano KWS 13,0 13,9 14,3 10,9 20 7,5 89 SY Alister 11,9 41 7,5 90 SY Alistorm 11,8 11,2 7,5 91 SY Carlo 12,3 10,2 52 7,5 92 SY Cassidy 10,6 13,1 10,5 8, ,3 93 SY Florida 13,4 17,6 12,3 10,2 32 7,5 94 SY Kolumb 9,3 11,2 9,3 7, ,5 95 SY Marten 13,3 10,5 26 7,5 96 SY Medal 13,9 16,6 13,8 11,3 28 7,2 97 SY Polana 11,9 14,7 12,1 8, ,3 98 SY Samoa 12,3 9,7 31 7,6 99 SY Saveo 11,8 14,1 12,1 9, ,3 100 Taifun 10,8 11,8 11,2 9,3 7,5 101 Thure /pk 13,2 14,6 13,5 11,6 28 7,3 102 Tigris 11,5 14,4 11,4 8,6 26 7,7 103 Tores 13,2 8,2 37 7,6 104 Trumpf 12,7 14,9 12,9 10, ,5 105 Vectra 10,1 52 7,6 106 Visby 10,3 11,6 10,6 8, ,5 107 Xenon 13,6 14,6 14,5 11, ,6 Liczba doświadczeń Kol. 3: procent martwych roślin oceny pochodzą z lat 2016 i 2012; w latach 2013, 2014 i 2015 straty roślin po zimie były bardzo małe (2014 średnio do 1%, 2013 i 2015 średnio do 3%); " brak danych

105 103 Tabela 4 Rzepak ozimy. Ważniejsze cechy rolnicze odmian Lp. Odmiany Wysokość roślin początku kwitnienia Termin Wyleganie dojrzałości technicz nej Odporność na choroby chorosucha by zgnipodlizna stawy kap. łodygi zgnilizna twardzikowa czerń krzyżowych cm % dzień roku; data % porażonych roślin skala 9 o Średnia (26.04) (6.07) populacyjne ,7 1 Adriana ,9 2 Aixer ,1 3 Bazalt ,5 4 Bellevue ,9 5 Birdy ,1 6 Bogart ,5 7 Brendy ,8 8 Chagall ,7 9 Chrobry ,3 10 DK Cadet ,4 11 ES Scarlett ,7 12 ES Valegro ,6 13 Harry ,3 14 Lohana ,6 15 Marcelo ,5 16 Metys ,6 17 Monolit ,4 18 Pamela ,8 19 Polka ,4 20 Quartz ,6 21 Sherlock ,5 22 Sidney ,4 23 SY Ilona ,9 24 SY Rokas ,8 25 Vapiano ,1

106 104 cd. tabeli mieszańcowe 26 Abakus ,4 27 Acapulco ,7 28 Alasco ,8 29 Alessio ,4 30 Alvaro KWS ,8 31 Amazon ,6 32 Anderson ,9 33 Anniston ,1 34 Arango ,9 35 Archimedes ,6 36 Architect ,6 37 Arsenal ,6 38 Artoga ,9 39 Atora ,9 40 Bonanza ,0 41 Copernicus ,9 42 DK Exalte ,6 43 DK Exclusiv ,4 44 DK Exedo ,7 45 DK Exotter ,6 46 DK Expansion ,8 47 DK Expiro ,7 48 DK Expression ,5 49 DK Exquisite ,9 50 DK Exsor ,5 51 DK Exssence ,5 52 DK Exstorm ,8 53 DK Extract ,4 54 DK Impression CL ,1

107 105 cd. tabeli cd. mieszańcowe 55 DK Platinium ,5 56 Einstein ,7 57 ES Barocco ,9 58 ES Cesario ,6 59 ES Imperio ,7 60 ES Kamillo ,4 61 Finesse ,9 62 Garou ,4 63 Gladius ,8 64 Graf ,6 65 Hamilton ,8 66 Inspiration ,7 67 INV ,7 68 Kicker ,3 69 Konkret ,4 70 Kuga ,6 71 Marathon ,7 72 Marcopolos ,8 73 Mentor ,9 74 Mercedes ,7 75 Minerva ,5 76 NK Technic ,9 77 Oriolus ,9 78 Panama ,1 79 Popular ,0 80 Poznaniak ,5 81 PT ,6 82 Roberto KWS ,9 83 Rohan ,4 84 Rumba ,7

108 106 cd. tabeli cd. mieszańcowe 85 Sergio KWS ,7 86 Sherpa ,7 87 Shrek ,0 88 Stefano KWS ,9 89 SY Alister ,4 90 SY Alistorm ,5 91 SY Carlo ,8 92 SY Cassidy ,7 93 SY Florida ,6 94 SY Kolumb ,7 95 SY Marten ,5 96 SY Medal ,7 97 SY Polana ,7 98 SY Samoa ,7 99 SY Saveo ,7 100 Taifun ,9 101 Thure ,0 102 Tigris ,5 103 Tores ,8 104 Trumpf ,7 105 Vectra ,6 106 Visby ,6 107 Xenon ,8 Liczba doświadczeń Kol. 3: wyleganie cecha określana jako wysokość łanu przed zbiorem do wysokości roślin, w procentach [100 (wysokość łanu / wysokość roślin x 100)]; mniejsza wartość oznacza mniejsze wyleganie Kol. 6-8: % porażonych roślin mniejsza wartość oznacza większą odporność

109 107 WŁÓKNISTE Konopie Znaczenie gospodarcze konopi (Cannabis sativa L.) w naszym kraju wynika głównie z możliwości ich wielostronnego wykorzystania przemysłowego. Włókno konopne jest mocne i odporne na procesy gnilne, toteż nadaje się do wyrobu przedmiotów narażonych na rozkład biologiczny w warunkach większego uwilgotnienia. Jego zawartość w słomie wynosi przeważnie 25-30%. Obecnie wykorzystywane jest przede wszystkim do wyrobu materiałów izolacyjnych, mat sanitarnych oraz różnego rodzaju materiałów kompozytowych (tzw. biokompozytów) stosowanych w budownictwie, przemyśle meblarskim i motoryzacyjnym. Pozyskiwana z włókna konopi celuloza jest cenionym surowcem papierniczym. Nasiona natomiast stanowią istotny ekonomicznie plon uboczny. Hodowcy coraz częściej jednak tworzą odmiany przeznaczone do uprawy na nasiona. Wykorzystuje się je do pozyskiwania bardzo wartościowego oleju, jako surowiec zielarski oraz karmę dla ptaków śpiewających. Olej konopny posiada liczne zalety konsumpcyjne i techniczne. Zawiera ponad 80% wielonienasyconych kwasów tłuszczowych omega 6 i omega 3, w związku z czym odznacza się korzystnymi właściwościami dietetycznymi. Zawarty w wiechach olejek eteryczny jest wykorzystywany do produkcji naturalnych repelentów. Paździerze mogą być używane do wyrobu płyt budowlanych, jako podłoże w uprawach szklarniowych, podściółka dla zwierząt lub jako materiał opałowy. Ogólnie, uzyskiwany z konopi duży plon biomasy może stanowić cenny, odnawialny surowiec energetyczny. Odrębnym zagadnieniem dotyczącym konopi są zawarte w roślinach kannabinole, a zwłaszcza tetrahydrokanabinol, oznaczany skrótem THC. Jest to substancja o działaniu narkotycznym, wykorzystywana w przemyśle farmaceutycznym. Uprawiane w Polsce konopie włókniste zawierają jedynie śladowe ilości THC (< 0,2%). Duże zainteresowanie wzbudza również kannabidiol (CBD), który wykazuje specyficzne właściwości lecznicze i nie działa psychoaktywnie (odurzająco). Pod względem rolniczym konopie silnie wpływają na inne rośliny. Wykazują właściwości retardantów hamujących rozwój niektórych chwastów. Działają również jak repelenty odstraszające owady, w tym również szkodniki, a także hamują rozwój nicieni glebowych. Badania Instytutu Włókien Naturalnych i Roślin Zielarskich potwierdziły, że

110 108 uprawa konopi sprzyja procesowi rekultywacji terenów zdegradowanych przez działalność gospodarczą człowieka. Konopie są gatunkiem o dużej zmienności i znacznych różnicach biologicznych, morfologicznych i użytkowych. W stanie naturalnym są rośliną rozdzielnopłciową, dwupienną i wiatropylną. Rośliny żeńskie nazywane są głowaczami, a męskie płaskoniami. W hodowli uzyskano i wprowadzono do uprawy konopie jednopienne, tworzące na tej samej roślinie kwiaty męskie i żeńskie. Pozwoliło to istotnie zwiększyć plon surowca i jego jakość. Występowanie w odmianach konopi jednopiennych osobników typowo męskich pogarsza przemysłową przydatność słomy. Konopie są zasadniczo rośliną dnia krótkiego. Najlepiej udają się na glebach żyznych i głębokich. W okresie intensywnego wzrostu potrzebują wysokiej temperatury i dużych ilości wody. Są dość odporne na przymrozki. Powierzchnia uprawy konopi w Polsce w ostatnich latach systematycznie się zwiększa. Według danych Głównego Inspektoratu PIO- RiN zwiększa się również areał plantacji nasiennych. W roku 2016 zakwalifikowano 116 ha plantacji nasiennych czterech odmian konopi (Białobrzeskie 48,6% ogólnej powierzchni, Tygra 46,8% Beniko 4,3%, i Wielkopolskie 0,3%). Natomiast dziewięć ha takich plantacji zostało zdyskwalifikowanych. W Krajowym rejestrze (KR) znajduje się osiem odmian. Najstarsza z nich Białobrzeskie, została zarejestrowana pod koniec lat sześćdziesiątych ubiegłego wieku, odmiana Beniko w połowie lat osiemdziesiątych, natomiast Tygra w roku 2007, Wielkopolskie w roku 2009, Wojko w roku 2011, Rajan w roku 2014, a w roku bieżącym do KR wpisano odmiany Glyana i Henola. Słowny opis tych ostatnich sporządzony na podstawie wyników doświadczeń rejestrowych z lat zamieszczono poniżej. Krajowe odmiany należą do formy pośredniej, tj. konopi środkowoeuropejskich. Wszystkie są odmianami jednopiennymi, włóknistymi, zawierającymi mniej niż 0,2% 9 THC (oznaczenie zmodyfikowaną metodą chromatografii gazowej w laboratorium IWNiRZ). Twórczą hodowlą odmian konopi w Polsce zajmuje się Instytut Włókien Naturalnych i Roślin Zielarskich w Poznaniu. Coraz częściej do KR zgłaszane są też odmiany pochodzące z zagranicznych ośrodków hodowli konopi. W pracach hodowlanych nad nowymi odmianami zwraca się dużą uwagę na zwiększenie wydajności i poprawienie jakości surowca (włókna). Dąży się także do zwiększe-

111 109 nia ogólnego plonu biomasy z ha. Poszukuje się również wcześnie dojrzewających odmian oleistych o dużym plonie nasion. Stałym elementem prac hodowlanych jest utrzymanie ustabilizowanej jednopienności oraz obniżanie zawartości 9 THC w roślinach. Poszukuje się natomiast form o większej zawartości kannabidiolu (CBD). W Polsce obowiązują administracyjne ograniczenia uprawy konopi, regulowane odpowiednimi przepisami dotyczącymi zwalczania narkomanii (znowelizowana Ustawa z dn. 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii). Zgodnie z nią, uprawa konopi włóknistych może być prowadzona na określonej powierzchni, w wyznaczonych rejonach, na podstawie zezwolenia na uprawę wydanego przez wójta lub burmistrza właściwego ze względu na miejsce położenia uprawy, przy zastosowaniu odpowiedniego materiału siewnego i zawarciu umowy kontraktacji z podmiotem posiadającym zezwolenie marszałka województwa na prowadzenie działalności w zakresie skupu konopi lub zobowiązania do przetworzenia konopi włóknistych we własnym zakresie na określone cele. Uprawa innych konopi niż włókniste jest w naszym kraju zabroniona. Charakterystyka odmian konopi wpisanych do Krajowego rejestru w roku 2017 Glyana Odmiana jednopienna, przeznaczona głównie do użytkowania na włókno. Plon słomy średni. Zawartość ogólna włókna w słomie średnia, włókna długiego dość duża. Zawartość celulozy w słomie poniżej średniej. Długość ogólna i techniczna słomy mniejsza od średniej. Plon nasion dość duży. Masa 1000 nasion większa od średniej. Zawartość tłuszczu w nasionach średnia. Zawartość 9 THC w suchej masie wiech śladowa (0,01%). Termin początku kwitnienia i dojrzałości technicznej wczesny. Rośliny dość niskie, o dużej odporności na wyleganie. Zdrowotność roślin ogólnie dobra.

112 110 Henola (d. IWN-P/08N) Odmiana jednopienna, przeznaczona do uprawy na nasiona. Plon nasion bardzo duży. Masa 1000 nasion większa od średniej. Zawartość tłuszczu w nasionach średnia. Zawartość 9 THC w suchej masie wiech śladowa (0,01%). Plon słomy mały. Zawartość celulozy w słomie dość mała. Termin początku kwitnienia i dojrzałości technicznej wczesny do bardzo wczesnego. Rośliny bardzo niskie, o dużej odporności na wyleganie. Zdrowotność roślin ogólnie dobra. Tabela 1 Konopie. Wykaz odmian zarejestrowanych Lp. Odmiana Rok wpisania do Krajowego rejestru Zachowujący/ reprezntant (numer adresowy) Udział w kwalifikacji polowej (%) Beniko ,3 10,0 2 Białobrzeskie ,6 35,9 84,3 76,8 3 *Glyana *Henola *Rajan x/ *Tygra ,8 53,6 15,7 9,3 7 *Wielkopolskie x/ ,3 8,5 8 *Wojko x/ ,9 3,9 Powierzchnia zakwalifikowanych plantacji nasiennych (ha) 116,3 104,1 19,8 25,9 Kol. 1: * odmiana chroniona krajowym wyłącznym prawem hodowcy, x/ odmiana niebadana w latach Kol. 4: wg danych PIORiN

113 111 Tabela 2 Konopie. Plon słomy i nasion odmian Lp. Odmiany Plon słomy Plon nasion % wzorca % wzorca Wzorzec, dt z ha 145,0 138,2 151,7 6,6 7,3 5,9 przeznaczone do uprawy głównie na włókno 1 Beniko Białobrzeskie Glyana Tygra przeznaczone do uprawy na nasiona 5 Henola Liczba doświadczeń Kol.1: wzorzec Beniko, Białobrzeskie, Tygra Tabela 3 Konopie. Ważniejsze cechy rolniczo-użytkowe odmian Lp. Długość słomy Odporność na choroby Wyleganie Odmiany tech- roślin szara zgnilizna ogólna niczna pleśń twardzik. cm skala 9 o % roślin porażonych Średnia ,2 8 9 przeznaczone do uprawy głównie na włókno 1 Beniko , Białobrzeskie , Glyana , Tygra ,7 5 4 przeznaczone do uprawy na nasiona 5 Henola ,9 6 5 Liczba doświadczeń Kol. 5-6: % roślin porażonych mniejsza wartość oznacza większą odporność

114 112 cd. tabeli 3 Lp. Odmiany Zawartość Zawartość 9 THC celulozy w s.m. wiech Masa 1000 nasion Zawartość tłuszczu w nasionach Początek kwitnienia Dojrzałość do zbioru % s.m.b. % g % s.m. data Średnia 46,4 0,020 15,1 34, przeznaczone do uprawy głównie na włókno 1 Beniko 48,6 0,015 14,5 32, Białobrzeskie 48,2 0,037 14,6 34, Glyana 46,2 0,006 16,0 33, Tygra 45,7 0,030 14,4 35, przeznaczone do uprawy na nasiona 5 Henola 43,5 0,013 15,9 34, Liczba doświadczeń Tabela 4 Konopie. Charakterystyka włókna odmian Lp. Odmiany Zawartość włókna w słomie ogólnego długiego krótkiego Udział włókna długiego w wł. ogólnym Jakość włókna długiego % % NS Średnia 30,6 9,2 21,5 28,9 9,1 przeznaczone do uprawy głównie na włókno 1 Beniko 31,5 8,5 23,3 25,4 8,7 2 Białobrzeskie 31,7 9,5 22,1 29,2 9,0 3 Glyana 28,6 9,5 19,1 32,0 9,7 Liczba doświadczeń Kol.2-6: Odmiana Tygra analiz technologicznych słomy nie zaplanowano (mniejsza obsada i rozstawa nasion do siewu)

115

116 114 BOBOWATE GRUBONASIENNE. WSTĘP W Polsce zainteresowanie uprawą bobowatych grubonasiennych wzrasta. Ożywienie to dotyczy wielu przestrzeni powiązanych z branżą rolniczą hodowców, producentów, a ostatnio także firm zajmujących się handlem nasionami i ich konfekcjonowaniem. Oczekuje się natomiast niezbędnych działań aktywujących wykorzystanie nasion ze strony przetwórców (zwłaszcza producentów pasz) będące istotą programu dotyczącego wykorzystania krajowych źródeł białka paszowego. Właściwa tendencja zmian ma szansę zaistnieć za sprawą wielokierunkowych działań na szczeblu centralnym. Jednym z kluczowych działań jest wsparcie finansowe oferowane rolnikom, a także wielokierunkowe upowszechnianie problematyki dotyczącej bobowatych grubonasiennych. Gatunki te odgrywają szczególną rolę w zmianowaniu, zwłaszcza w obliczu tzw. zmęczenia stanowiska, które na polskich polach jest coraz częściej widoczne. W obliczu konieczności poprawy dobrostanu gleby ta grupa roślin jest niezastąpiona. Rośnie świadomość rolników odnośnie negatywnych skutków zbyt dużego udziału zbóż oraz innych roślin towarowych w płodozmianie, które na przestrzeni wielu lat niezmiennego gospodarowania powodują degradację stanowiska. Grupa bobowatych grubonasiennych jest bardzo różnorodna, a gatunki, które mogą być uprawiane w Polsce cechują się odmiennymi wymaganiami przyrodniczymi i glebowymi, przydatnością oraz sposobem wykorzystania. Ta różnorodność pozwala na wybór gatunku, a nawet typu odmiany, najbardziej dostosowanych do sposobu i możliwości uprawy oraz późniejszego jej wykorzystania. Do ważnych cech różnicujących odmiany, poza warunkami siedliska, należą: typ wzrostu, cechy jakościowe nasion, zawartość związków swoistych i inne). Poza grochem siewnym wykorzystywanym częściowo na cele kulinarne, nasiona rodzimych bobowatych grubonasiennych umiejętnie zbilansowane są dobrym komponentem paszowym. Śruta pozyskiwana po wyekstrahowaniu tłuszczu z nasion soi, którą coraz częściej próbuje się uprawiać w naszym kraju jest niezastąpionym w żywieniu niektórych grup zwierząt hodowlanych. Uprawa soi w Polsce wiąże się z potrzebą aklimatyzacji odmian do naszych warunków pogodowych, a dalej stworzeniem możliwości jej przetworzenia, podobnie jak jest to realizowane w gospodarce światowej.

117 115 W roku 2015 rozmiary kwalifikacji nasiennej wzrosły skokowo, ale tendencja ta w roku 2016 się nie utrzymała. Areał plantacji nasiennych jest częściowym odzwierciadleniem zapotrzebowania na nasiona bobowatych zgłaszane przez producentów, a więc w pewnym zakresie świadczy o popularności uprawy, a w jego ramach konkretnych odmian. Według PIORiN w roku 2016 wniósł on 15 tys. ha, ale był o niespełna 8 tys. ha niższy w porównaniu do roku 2015, gdy sięgnął prawie 23 tys. ha. Największy spadek powierzchni reprodukcji nastąpił w soi, gdyż rok 2015 był bardzo dla niej niekorzystny. Część rolników nie uzyskawszy zadowalających plonów z powodu niekorzystnych warunków pogodowych, nie zdecydowała się na jej wysiew w kolejnym sezonie wegetacyjnym. Zmniejszeniu uległa także kwota dopłaty z powodu dużego wzrostu areału uprawy bobowatych grubonasiennych. Te czynniki, między innymi, mogły spowodować spadek zainteresowania ich uprawą. W związku z tymi skokowymi zmianami można stwierdzić, że rynek ich rynek nasienny jest jeszcze bardzo zmienny i niestabilny oraz, że trudne jest dokonanie wiarygodnych prognoz na najbliższe lata. Być może rolnicy chętni do uprawy bobowatych grubonasiennych nie są jeszcze zdecydowani, który gatunek w ich gospodarstwie sprawdzi się najlepiej. Z pewnością trzeba czasu, by na stałe bobowate grubonasienne weszły do płodozmianu, a ich pozycja ustabilizowała się. W gestii hodowców leży sprostanie wymaganiom producentów, by nowe odmiany w jak największym stopniu spełniały ich oczekiwania. W roku 2016 reprodukcja nasion w porównaniu do roku 2015 spadła w większości gatunków bobowatych grubonasiennych uprawianych w Polsce. Wzrost odnotowano jedynie dla wyki siewnej. Reprodukowano najwięcej nasion łubinu wąskolistnego, o 1,4 tys. ha więcej niż grochu siewnego. Reprodukcja wyki siewnej, łubinu żółtego i soi była na podobnym poziomie około 2 tys. ha i pomimo wzrostów, które odnotowano w roku 2015, wielkość kwalifikacji wróciła do poziomu z roku Skokowa tendencja wzrostowa także nie utrzymała się w odniesieniu do powierzchni kwalifikowanych plantacji bobiku i wyniosła tylko 754 ha (rys. 1).

118 116 Razem ha Rys. 1. Powierzchnia zakwalifikowanych plantacji nasiennych bobowatych grubonasiennych w roku 2016 wg PIORiN Dane statystyczne publikowane przez GUS pozwalają uchwycić jedynie pewne tendencje w uprawie dla całej grupy bobowatych, bo w ograniczonym zakresie pokazują zestawienia dla poszczególnych gatunków. W 2016 roku powierzchnia zasiewów bobowatych pastewnych na nasiona z mieszankami wynosiła około 226 tys. ha, a więc była mniejsza w porównaniu do roku 2015 o 87 tys. ha. Powierzchnia zasiewów bobowatych pastewnych na zielonkę wynosiła 34,2 tys. ha. Po wzroście, który odnotowano w 2015 roku, w kolejnym sezonie wegetacyjnym utrzymała się. Wysiano także 73,5 tys. ha bobowatych jadalnych, o około 20% mniej niż w roku 2015 choć do grupy tej dołączono także gatunki warzywne. W danych szczegółowych dotyczących zarówno zasiewów na nasiona jak i na zielonkę wynika, że największy udział miała powierzchnia uprawy łubinu wąskolistnego, żółtego i białego 147 tys. ha. Groch siewny uprawiano na powierzchni prawie 54 tys. ha, bobik zajął 33 tys. ha, wyka 16 tys. ha, a soja 7,5 tys. ha. Mieszanki bobowatych ze zbożami wysiano na powierzchni prawie 48 tys. ha, o 13% mniej niż w roku Zatem szacunkowa powierzchnia uprawy bobowatych w roku 2016 wynosiła nieco 258 tys. ha, wraz z areałem grochu przeznaczo-

119 117 nego na konsumpcję, który w pewnej części mógł być zwiększony o uprawę gatunku warzywnego, zbieranego na zielone nasiona. W opracowaniu przedstawiono dane tabelaryczne i wyniki najważniejszych cech dla gatunków bobowatych grubonasiennych, z którymi prowadzono doświadczenia w ramach PDO (bobik, groch siewny, łubin wąskolistny, łubin żółty, soja i wyka siewna). W tabeli 1 dla każdego zamieszczonego w opracowaniu gatunku, przedstawiono dodatkowo ważniejsze cechy morfologiczne odmian. Podano w niej wszystkie aktualnie zarejestrowane odmiany. W danych dotyczących udziału w kwalifikacji polowej miejsce puste oznacza, że w danym roku na terenie Polski nie zakwalifikowano plantacji nasiennych danej odmiany, bądź odmiana nie była zgłoszona do kwalifikacji. Wyniki plonowania odmian dotyczą z czterolecia , ze względu na dużą zmienność plonowania roślin bobowatych w latach. W ten sposób informacja dotycząca poszczególnych odmian jest pełniejsza, a możliwość jej oceny bardziej obiektywna. Średnie plony natomiast uwzględniają okres trzyletni. W nielicznych przypadkach były wyjątki, wtedy wyniki dla odmian pochodziły z trzech lub dwóch lat. Brak danych dotyczących plonu nasion plonu białka ogólnego i odznacza, że odmiana nie była badana w danym roku, a średnie wartości cech dla tych odmian odpowiednio przeliczono. W dalszych tabelach przedstawiono ważniejsze cechy rolniczo-użytkowe odmian. Wyniki pochodzą z trzylecia (lata ). Na średnią dla cech, wyrażanych w skali dziewięciostopniowej, składają się wyniki tylko z tych punktów doświadczalnych, w których dane zjawisko wystąpiło. Nie włączono do średniej wyników, które nie różnicowały odmian lub, gdy zjawisko oceniono na 9. W związku z tym nie ilustrują one występowania zjawiska, ale lepiej pokazują różnice między odmianami. W tabelach wynikowych uwzględniono te odmiany z Krajowego rejestru (KR), które w ostatnich czterech latach były badane choćby jeden rok w doświadczeniach PDO lub w roku bieżącym zostały zarejestrowane (wyniki z doświadczeń rejestrowych).

120 118 Bobik Bobik ma duże możliwości plonowania, ale wymaga żyznych gleb i znacznej ilości opadów. Preferowanymi rejonami jego uprawy są: północna i południowa część Polski. Uprawa bobiku w kilku ostatnich latach miała małe znaczenie. Natomiast stopniowo wzrastała powierzchnia kwalifikowanych plantacji tego gatunku, jednak w roku 2016 zmalała. W latach udział bobiku w stosunku do ogólnej powierzchni bobowatych grubonasiennych objętych kwalifikacją polową kształtował się od 3 do 9%. Choć znaczenie bobiku z powodu jego dużych wymagań siedliskowych zawsze będzie umiarkowane, jest nadzieja, że dzięki nowo zarejestrowanym odmianom na polach będzie się częściej pojawiał. Od roku 2013 wzrosło zainteresowanie badaniem nowych odmian. Do badań rejestrowych w latach zgłoszono 9 nowych odmian. W roku 2016 zarejestrowano dwie odmiany krajowe (Amigo i Fernando). Kolejnymi odmianami, wpisanymi w roku 2017 do Krajowego rejestru (KR), są odmiany niemieckie Fanfare i Julia. Obecny stan KR to 12 odmian, które dzielą się na trzy grupy, w zależności od cech morfologiczno-użytkowych roślin: sześć form niesamokończących o niskiej zawartości tanin, sześć niesamokończących o znacznej zawartości związków antyodżywczych i tylko jedna odmiana samokończąca wysokotaninowa. Pomimo cennej cechy jaką jest samokończenie wegetacji, liczba odmian tego typu w ostatnich latach zmniejszyła się do minimum. Wynika to głównie z większej podatności na choroby i mniejszego potencjału plonowania. Odmiany krajowe Ashleigh, Oena i Sonet nie były badane w ostatnich czterech latach. Wykaz odmian znajdujących się w KR w roku 2017 podano w tabeli 1, a dane dotyczące najważniejszych cech rolniczo-użytkowych w tabelach 2 i 3.

121 119 Charakterystyka odmian bobiku wpisanych do Krajowego rejestru w roku 2017 Fanfare Odmiana syntetyczna, niesamokończąca, wysokotaninowa, przeznaczona do uprawy na nasiona. Plon nasion bardzo duży, białka duży. Termin kwitnienia wczesny, dojrzewania dość wczesny. Okres kwitnienia średni. Równomierność dojrzewania dobra. Wysokość roślin średnia. Odporność na wyleganie w fazie końca kwitnienia i przed zbiorem dość duże. Odporność na choroby powodowane przez patogeny pochodzenia grzybowego (czekoladową plamistość i askochytozę bobiku) mała, na rdzę bobiku średnia. Masa 1000 nasion bardzo duża. Zawartość białka ogólnego w nasionach mała, zawartość włókna surowego duża. Odpowiednia do uprawy na glebach kompleksów pszennych. Optymalna obsada roślin około 50 szt./m 2. Julia Odmiana niesamokończąca, wysokotaninowa, przeznaczona do uprawy na nasiona. Plon nasion duży i białka bardzo duży. Termin kwitnienia średni, dojrzewania dość wczesny. Okres kwitnienia dość krótki. Równomierność dojrzewania dobra. Wysokość roślin średnia, odporność na wyleganie w fazie końca kwitnienia duża, przed zbiorem średnia. Odporność na choroby powodowane przez patogeny pochodzenia grzybowego (czekoladową plamistość, askochytozę i rdzę bobiku) średnia. Masa 1000 nasion bardzo duża. Zawartość białka ogólnego w nasionach bardzo duża, zawartość włókna surowego mała. Odpowiednia do uprawy na glebach kompleksów pszennych. Optymalna obsada roślin około 50 szt./m 2.

122 120 Tabela 1 Bobik. Wykaz odmian zarejestrowanych Lp. Odmiany Rok wpisania do Krajowego rejestru Zachowujący (numer adresowy) Barwa nasion po zbiorze Udział w kwalifikacji polowej (%) maks. przed rokiem niesamokończące niskotaninowe 1 *Albus bsz 13,1 34,9 33,7 37,1 2 *Amigo szbeż 2,0 3 *Amulet szbeż 14,9 9,4 15,6 27,4 4 *Fernando szbeż 1,9 5 *Olga bsz 3,7 11,2 35,5 niesamokończące wysokotaninowe 6 *Ashleigh x/ beż 1,9 0,3 0,6 7 *Bobas beż 48,1 31,0 22,0 45,6 8 Fanfare s/ beż 9 Julia beż 10 *Oena x/ beż 0,5 0,1 1,5 11 Sonet x/ beż 6,6 1,3 13,5 samokończąca wysokotaninowa 12 *Granit beż 2,6 6,9 17,6 23,3 Powierzchnia zakwalifikowanych plantacji nasiennych (tys. ha) 0,75 2,10 0,90 31,33 Kol. 1: * odmiana chroniona krajowym lub wspólnotowym wyłącznym prawem hodowcy, x/ odmiana niebadana w latach , s/ odmiana syntetyczna Kol. 4: beż beżowa, bsz białoszara, szbeż szarobeżowa; na podstawie badań OWT Kol. 5: wg danych PIORiN; w latach kwalifikacją objęto również odmiany ze Wspólnotowego katalogu odmian roślin rolniczych (CCA)

123 121 Tabela 2 Bobik. Plon nasion i białka ogólnego odmian (% wzorca) Lp. Odmiany Plon nasion (dt z ha) Plon białka ogólnego (kg z ha) Wzorzec 44,8 39,8 42,5 52,1 44, niesamokończące niskotaninowe 1 Albus Amigo Amulet Fernando Olga niesamokończące wysokotaninowe 6 Bobas Fanfare s/ Julia samokończąca wysokotaninowa 9 Granit Liczba doświadczeń Kol. 1: wzorzec średnia z wszystkich odmian badanych w danym roku w doświadczeniach PDO

124 122 Tabela 3 Bobik. Ważniejsze cechy rolniczo-użytkowe odmian Lp. Odmiany Wysokość roślin po zakończeniu kwitnienia Wyleganie Długość okresu od siewu do: przed zbiorem początku kwitnienia dojrzałości technicznej Długość fazy kwitnienia Równomierność dojrzewania cm skala 9º liczba dni skala 9º Średnia 122 7,9 7, ,9 niesamokończące niskotaninowe 1 Albus 121 7,9 7, ,9 2 Amigo 122 8,1 7, ,7 3 Amulet 136 7,9 7, ,6 4 Fernando 123 7,9 7, ,7 5 Olga 123 7,9 7, ,9 niesamokończące wysokotaninowe 6 Bobas 129 7,7 7, ,9 7 Fanfare s/ 123 7,6 7, ,2 8 Julia 127 7,9 7, ,1 samokończąca wysokotaninowa 9 Granit 106 7,8 7, ,0 Liczba 37 9 doświadczeń

125 123 cd. tabeli 3 Lp. Odmiany czekoladowa plamistość bobiku Odporność na choroby askochytoza bobiku Rdza bobiku Uszkodzenia nasion przez strąkowca Masa 1000 nasion białka ogólnego Zawartość włókna surowego tanin skondensowanych w nasionach z okrywą skala 9º % g % s.m. mg/g s.m Średnia 7,2 7,2 7,1 4, ,4 9,3 0,066 niesamokończące niskotaninowe 1 Albus 7,2 7,0 7,0 4, ,6 9,6 0,068 2 Amigo 7,4 7,4 7,0 4, ,3 9,3 0,065 3 Amulet 7,4 7,4 7,2 3, ,8 9,3 0,065 4 Fernando 7,4 7,5 7,2 4, ,1 9,4 0,066 5 Olga 7,3 7,1 7,2 4, ,7 9,2 0,067 niesamokończące wysokotaninowe 6 Bobas 7,2 7,3 7,4 3, ,9 8,7 0,723 7 Fanfare s/ 6,9 6,8 7,2 6, ,0 10,1 0,906 8 Julia 7,2 7,3 7,3 3, ,7 9,0 0,762 samokończąca wysokotaninowa 9 Granit 6,7 6,8 6,9 6, ,8 9,0 0,802 Liczba doświadczeń Kol. 16: średnia z odmian niskotaninowych

126 124 Groch siewny Groch siewny należy do najważniejszych gatunków bobowatych grubonasiennych. Nasiona grochu mogą być wykorzystane zarówno do bezpośredniej konsumpcji, jak i na paszę (jako komponent białkowy około 22% białka ogólnego). Odgrywa również dużą rolę w płodozmianie jako roślina fitosanitarna, przerywająca częste następstwo zbóż po sobie. Jest cennym przedplonem dla gatunków ozimych: rzepaku, jęczmienia i pszenicy. Odmiany grochu siewnego znajdujące się Krajowym rejestrze podzielone są na dwie grupy. Pierwszą grupę (ogólnoużytkowa) stanowią odmiany wyłącznie wąsolistne. Rośliny z tej grupy są średniowysokie, mają kwiaty białe, a nasiona żółte. Nasiona tych odmian przeznaczone są głównie na pasze, ale większość odmian nadaje się również na cele kulinarne. Miarą ich przydatności na cele kulinarne jest szybkość rozgotowywania się nasion. Drugą grupą są odmiany pastewne. Rośliny tej grupy różnią się między sobą wysokością, ulistnieniem, barwą kwiatów i nasion. Odmiany te cechują się także nieco większą zawartością białka w nasionach w porównaniu do grupy odmian ogólnoużytkowych. Odmiany pastewne, a także ogólnoużytkowe grochu wykorzystywane są często w mieszankach zbożowo-bobowatych (zbożowo-strączkowych). Mieszanki takie wierniej plonują, szczególnie na glebach lekkich. Mogą być uprawiane na nasiona na cele paszowe lub zielonkę. Ze względu na stosowanie niewielkich dawek nawozów i środków ochrony roślin, mieszanki z tą grupą roślin polecane są także do wykorzystania w rolnictwie zrównoważonym i ekologicznym. Aktualnie w Krajowym rejestrze jest 25 odmian, 17 odmian ogólnoużytkowych i 8 odmian pastewnych. Zdecydowana większość zarejestrowanych w Polsce odmian pochodzi z krajowych hodowli. Do roku 2014 groch siewny był gatunkiem reprezentowanym w Krajowym rejestrze przez największą liczbę odmian wśród bobowatych grubonasiennych. Obecnie największą liczbę odmian ma łubin wąskolistny (tabela poniżej).

127 125 Liczba odmian grochu siewnego i łubinu wąskolistnego w Krajowym rejestrze w latach Gatunek O K Z O K Z O K Z O K Z O K Z Groch siewny Łubin wąskolistny O liczba odmian ogółem, K krajowe, Z zagraniczne Wprowadzenie w ostatnich latach dodatkowych płatności do roślin wysokobiałkowych oraz wysokie ceny rynkowe komponentów białkowych spowodowały wzrost zainteresowania uprawą roślin bobowatych grubonasiennych, w tym grochu siewnego. W roku 2015 powierzchnia zakwalifikowanych plantacji nasiennych w porównaniu do roku 2014 wzrosła o 150% i wynosiła prawie 5 tys. ha. Niestety tendencja wzrostu w roku 2016 nie została utrzymana. Według danych Głównego Inspektoratu PIORiN, areał uprawy na kwalifikowane nasiona odmian grochu siewnego w roku 2016 był o 29% mniejszy w porównaniu do roku 2015 i wynosił 3,5 tys. ha. Rys.1. Powierzchnia plantacji nasiennych grochu siewnego zakwalifikowanych polowo w latach W grupie odmian ogólnoużytkowych największy areał rozmnożeń miały odmiany Batuta (522 ha), Tarchalska (357 ha), a w grupie odmian pastewnych Milwa (562 ha) i Hubal (242 ha). Z danych PIORiN wynika, iż

128 126 reprodukowana była większość odmian ogólnoużytkowych z KR i wszystkie odmiany pastewne. W ostatnich latach zgłaszane są do kwalifikacji także plantacje odmian pochodzących ze wspólnotowego katalogu CCA. W roku 2016 było ich osiem, co może świadczyć o większym zainteresowaniu sprzedażą nasion grochu w Polsce przez firmy zagraniczne. Począwszy od sezonu wegetacyjnego 2015 odmiany ogólnoużytkowe i pastewne grochu siewnego są testowane w ramach tej samej serii doświadczeń. Takie podejście daje możliwość pełnego porównania odmian, niezależnie od przynależności do grupy użytkowej. Dzięki temu możliwe jest wskazanie ich walorów, przekładające się na sposób wykorzystania w szerokiej praktyce. Obecnie jednym z głównych kierunków hodowli odmian jest ich wąsolistość. W grupie odmian ogólnoużytkowych nie ma już form liściastych, a wśród odmian pastewnych pozostały tylko dwie odmiany będące już od dawna w KR. Użytkownikom oferuje się odmiany o wyraźnie lepszej sztywności, a zatem łatwiejsze w zbiorze. Dodatkowo prowadzone są prace hodowlane nad skróceniem łodygi. Jedynie odmiany pastewne Muza i Roch cechują się nieco wyższymi roślinami, gdyż ich hodowla uwzględniała zapotrzebowanie na odmiany, które nadawałaby się jako komponent do mieszanek. W ostatnich czterech latach w doświadczeniach porejestrowych nie badano trzech odmian (Pomorska, Roch, Wenus), a w ostatnich dwóch latach odmian (Cysterski, Medal, Sokolik). W roku 2017 do Krajowego rejestru wpisano cztery odmiany ogólnoużytkowe: Olimp, Spot, Tytus (z krajowych hodowli) oraz odmianę Astronaute (z hodowli zagranicznej). Wykaz odmian znajdujących się w KR podano w tabeli 1, a dane dotyczące najważniejszych cech rolniczo-użytkowych w tabelach 2-3, z wyodrębnionym podziałem odmian zgodnie ze sposobem ich wykorzystania. Charakterystyka odmian grochu siewnego wpisanych do Krajowego rejestru w roku 2017 Astronaute Odmiana ogólnoużytkowa wąsolistna, o białych kwiatach, przeznaczona do uprawy na suche nasiona, do wykorzystania na paszę i konsumpcję.

129 127 Plon nasion duży do bardzo dużego, plon białka duży. Termin kwitnienia bardzo wczesny, dojrzewania wczesny do bardzo wczesnego, okres kwitnienia krótki do bardzo krótkiego. Równomierność dojrzewania bardzo dobra. Rośliny niskie. Odporność na wyleganie w czasie kwitnienia i przed zbiorem średnia do dużej. Odporność na mączniaka rzekomego średnia do dużej, na fuzaryjne więdnięcie, zgorzelową plamistość i mączniaka prawdziwego średnia. Nasiona żółte, masa 1000 nasion średnia do dużej. Zawartość białka ogólnego i włókna surowego w nasionach mała. Tempo rozgotowywania się nasion średnie do dobrego. Optymalna obsada roślin około 110 szt./m 2. Olimp (d.wtd 6514) Odmiana ogólnoużytkowa, wąsolistna, o białych kwiatach, przeznaczona do uprawy na suche nasiona, do wykorzystania na paszę i konsumpcję. Plon nasion duży, plon białka bardzo duży. Termin kwitnienia dość wczesny, dojrzewania wczesny Okres kwitnienia średni do dość długiego. Rośliny niskie do średnio wysokich. Odporność na wyleganie w czasie kwitnienia średnia do dużej, przed zbiorem duża do bardzo dużej. Odporność na fuzaryjne więdnięcie i mączniaka rzekomego średnia do dużej, na mączniaka prawdziwego średnia, na zgorzelową plamistość mała do średniej. Nasiona żółte, masa 1000 nasion średnia do dużej. Zawartość białka ogólnego w nasionach duża do bardzo dużej, włókna surowego średnia do dużej. Tempo rozgotowywania się nasion dobre. Optymalna obsada roślin około 110 szt./m 2. Spot (d.ds355) Odmiana ogólnoużytkowa, wąsolistna, o białych kwiatach, przeznaczona do uprawy na suche nasiona, do wykorzystania na paszę i konsumpcję. Plon nasion duży, plon białka średni do duży.

130 128 Termin kwitnienia bardzo wczesny, dojrzewania wczesny do bardzo wczesnego, okres kwitnienia średni do krótkiego. Równomierność dojrzewania duża. Rośliny niskie. Odporność na wyleganie w czasie kwitnienia średnia, przed zbiorem mała do średniej. Odporność na fuzaryjne więdnięcie, zgorzelową plamistość, mączniaka prawdziwego i mączniaka rzekomego średnia. Nasiona żółte, masa 1000 nasion duża. Zawartość białka ogólnego w nasionach mała, włókna surowego mała do średniej. Tempo rozgotowywania się nasion średnie do dobrego. Optymalna obsada roślin około 110 szt./m 2. Tytus (d. DS 355) Odmiana ogólnoużytkowa, wąsolistna, o białych kwiatach, przeznaczona do uprawy na suche nasiona, do wykorzystania na paszę i konsumpcję. Plon nasion średni, plon białka średni. Termin kwitnienia bardzo wczesny, dojrzewania wczesny, okres kwitnienia bardzo długi. Równomierność dojrzewania mała. Rośliny średnie do wysokich. Odporność na wyleganie w czasie kwitnienia średnia, przed zbiorem średnia do dużej. Odporność na mączniaka rzekomego duża, na fuzaryjne więdnięcie średnia do dużej, na zgorzelową plamistość i mączniaka prawdziwego średnia. Nasiona żółte, masa 1000 nasion bardzo duża. Zawartość białka ogólnego w nasionach mała do średniej, włókna surowego średnia. Tempo rozgotowywania się nasion małe do bardzo małego. Optymalna obsada roślin około 110 szt./m 2.

131 129 Tabela 1 Groch siewny. Wykaz odmian zarejestrowanych Lp. Odmiany Rok wpisania do Krajowego rejestru Zachowujący/ reprezentant (numer adresowy) Typ ulistnienia Barwa kwiatów/ nasion Udział w kwalifikacji polowej (%) ogólnoużytkowe 1 * Akord SL b/ż 3,1 2,0 3,1 1,1 2 * Arwena SL b/ż 0,4 3 Astronaute SL b/ż 0,2 4 * Audit SL b/ż 0,7 1,7 2,2 0,4 5 * Batuta SL b/ż 14,7 9,7 15,5 24,5 6 * Cysterski x/ SL b/ż 1,7 3,3 2,1 13,3 7 * Ezop SL b/ż 1,5 2,6 6,7 17,2 8 * Lasso SL b/ż 1,8 3,8 8,6 12,6 9 * Mecenas SL b/ż 2,1 6,1 1,9 2,0 10 * Medal x/ SL b/ż 5,1 14,9 11 * Mentor SL b/ż 1,2 4,9 4,5 3,4 12 Olimp SL b/ż 13 Spot SL b/ż 14 * Starski SL b/ż 0,0 maks. przed rokiem 2014

132 130 cd. tabeli cd. ogólnoużytkowe 15 * Tarchalska SL b/ż 10,1 7,5 20,3 54,5 16 * Tytus SL b/ż 17 * Wenus x/ SL b/ż 0,1 3,3 6,9 17,9 pastewne 18 * Hubal N LPP czp/bz 6,8 5,6 22,5 18,4 19 * Milwa N SL róż/br 15,8 12,9 34,0 47,1 20 * Model N SL czp/bz 5,7 4,9 15,3 8,4 21 * Muza N SL b/ż 3,6 2,0 12,4 12,6 22 * Pomorska x/ N SL czp/w 0,3 6,4 21,2 23 * Roch x/ NZ LPP czp/w 0,2 0,8 0,2 10,0 24 * Sokolik x/ N SL czp/bz 3,7 4,5 3,6 16,5 25 * Turnia N SL czp/br 5,8 5,8 5,6 4,8 Powierzchnia zakwalifikowanych plantacji nasiennych (tys. ha) 3,54 4,98 1,97 45,42 Kol. 1: * odmiana chroniona krajowym lub wspólnotowym wyłącznym prawem hodowcy, x/ odmiana niebadana w latach (pominięta w tab. 2,3), N odmiana nasienna, NZ odmiana nasienno-zielonkowa Kol. 4: SL wąsy czepne zamiast listków (typ afila), LPP liście parzysto-pierzaste Kol. 5: b biała, czp czerwonopurpurowa, róż różowa, ż żółta, br brązowa, bz brązowozielona, w wielobarwna, na podstawie badań OWT Kol. 6: wg danych PIORiN; w latach kwalifikacją objęto również odmiany ze Wspólnotowego katalogu odmian roślin rolniczych (CCA)

133 131 Tabela 2 Groch siewny. Plon nasion i białka ogólnego odmian (% wzorca) Lp. Odmiana Plon nasion (dt z ha) Plon białka ogólnego (kg z ha) Wzorzec 46,6 42,6 50, ogólnoużytkowe 1 Akord Arwena Astronaute Audit Batuta Cysterski 7 Ezop Lasso Mecenas Medal 11 Mentor Olimp

134 132 cd. tabeli cd. ogólnoużytkowe 13 Spot Starski Tarchalska Tytus pastewne 17 Hubal Milwa Model Muza Sokolik 22 Turnia Liczba doświadczeń Kol. 1: wzorzec 2016, 2015 większość odmian z KR Kol. 3: brak danych

135 133 Tabela 3 Groch siewny. Ważniejsze cechy rolniczo-użytkowe Lp. Odmiany Wysokość roślin Odporność na wyleganie po zakończeniu kwitnienia przed zbiorem Długość okresu od siewu do: początku kwitnienia dojrzałości technicznej Długość fazy kwitnienia fuzaryjne więdnięcie Odporność na choroby Równomierność dojrzewania zgorzelowa plamistość cm skala 9º liczba dni skala 9º mączniak prawdziwy mączniak rzekomy Średnia 79 7,7 5, ,0 7,8 7,9 8,3 8,0 ogólnoużytkowe 1 Akord 79 7,7 5, ,1 7,7 8,2 8,3 7,9 2 Arwena 71 7,8 5, ,0 7,9 8,0 8,3 8,1 3 Astronaute 76 7,9 5, ,5 7,7 8,1 8,3 8,3 4 Audit 79 7,7 5, ,3 7,5 7,9 8,3 8,0 5 Batuta 82 7,8 5, ,9 8,3 8,0 8,3 8,3 6 Ezop 80 7,9 5, ,7 8,0 8,1 8,2 7,9 7 Lasso 79 7,6 4, ,2 7,7 7,9 8,3 8,2 8 Mecenas 77 7,9 6, ,5 7,4 8,0 8,3 8,1 9 Mentor 82 7,7 5, ,1 7,9 8,0 8,3 8,3 10 Olimp 80 7,9 6, ,9 8,1 7,6 8,1 8,2

136 134 cd. tabeli cd. ogólnoużytkowe 11 Spot 76 7,5 4, ,1 7,7 7,9 8,1 8,0 12 Starski 79 8,0 5, ,0 7,6 7,7 8,2 8,1 13 Tarchalska 77 7,9 5, ,2 7,8 7,9 8,4 7,6 14 Tytus 85 7,9 5, ,8 8,1 8,0 8,3 8,7 pastewne 15 Hubal 80 6,3 3, ,9 7,8 8,0 8,2 7,7 16 Milwa 67 7,6 5, ,4 7,5 8,0 8,3 7,8 17 Model 77 8,1 6, ,9 8,0 7,7 8,1 8,2 18 Muza 101 8,0 5, ,5 8,5 8,1 8,2 7,4 19 Turnia 76 7,2 3, ,8 7,9 7,9 8,3 7,7 Liczba doświadczeń

137 135 cd. tabeli 3 Lp. Odmiany Masa 1000 nasion Udział nasion Zawartość bardzo dużych (ø>7 mm) dużych (ø 6-7 mm) białka ogólnego włókna surowego Intensywność pobierania wody przyrost masy nasion po określonym czasie moczenia (w godzinach) g % % s.m. % Średnia ,5 6, ogólnoużytkowe 1 Akord ,5 5, Arwena ,8 6, Astronaute ,2 6, Audit ,7 5, Batuta ,2 6, Ezop ,8 6, Lasso ,7 6, Mecenas ,6 5, Mentor ,0 6, Olimp ,6 6, Spot ,9 6, Starski ,5 6, Tarchalska ,5 6, Tytus ,4 6, pastewne 15 Hubal ,7 6,1 16 Milwa ,0 6,7 17 Model ,7 6,3 18 Muza Turnia ,8 6,4 Liczba doświadczeń Kol wyniki z lat

138 136 Łubin wąskolistny Od kilku lat reprodukcja odmian łubinu wąskolistnego w porównaniu do innych gatunków z grupy bobowatych grubonasiennych prowadzona jest na znacznie większym areale. W roku 2016 wyniósł on blisko 5 tys. ha (tab. 1). Nasiona większości odmian wpisanych do Krajowego rejestru (KR) są corocznie namnażane, przy czym wskazać można odmiany dominujące w reprodukcji. W roku 2016 największy udział w produkcji nasiennej miały: niesamokończąca odmiana Tango, samokończąca odmiana Regent, a także Karo odmiana o wysokiej zawartości alkaloidów. Uprawa łubinu wąskolistnego zyskuje na znaczeniu z wielu względów. Dość małe wymagania glebowo-wilgotnościowe tego gatunku pozwalają na jego produkcję w większości rejonów kraju. Różnorodność odmianowa w tym gatunku umożliwia wielokierunkowe jego wykorzystanie. Nasiona większości odmian (24) cechują się niską zawartością alkaloidów, dlatego mogą stanowić wartościowy komponent białkowy w produkcji pasz. Nasiona odmian o wysokiej zawartości alkaloidów (3) są przydatne do zasiewów poplonowych na przyoranie, szczególnie w tych rejonach, gdzie uprawy są niszczone przez dziką zwierzynę. Tab. 1. Produkcja nasienna łubinu wąskolistnego i odmiany w badaniach Wyszczególnienie Powierzchnia zakwalifikowanych plantacji nasiennych Suma bobowate 9,4 7,7 7,7 10,9 22,7 15,1 grubonasienne (tys.ha) Łubin wąskolistny tys.ha 2,8 2,8 2,6 3,5 6,9 4,9 % Liczba odmian w badaniach urzędowych Suma bobowate grubonasienne (szt.) Łubin wąskolistny szt %

139 137 Duże zróżnicowanie cech rolniczo-użytkowych odmian pozwala producentowi na optymalny wybór odmiany adekwatnie do potrzeb, w zależności od wczesności, typu wzrostu, barwy i jakości nasion oraz celu uprawy. Ostatnio w tym gatunku widoczny jest wyraźny postęp hodowlany. Choć liczba odmian nowo rejestrowanych nie jest bardzo duża, to cechują się one polepszonymi walorami gospodarczymi. Liczba odmian zarejestrowanych w ostatnim dziesięcioleciu wzrosła ponad dwukrotnie (rok odmian, rok odmian). W KR jest aktualnie 27 odmian, różniących się cechami morfologicznymi (typ wzrostu, barwa kwiatów, liści i nasion) oraz cechami użytkowymi (plonowanie, cechy jakościowe nasion i inne). Hodowla odmian łubinu wąskolistnego ma w Polsce długą tradycję, dlatego większość odmian z KR wyhodowano w krajowych firmach hodowlanych. Jedynie jedna odmiana samokończąca, nietermoneutralna Boruta pochodzi z zagranicy, ale jest zachowywana na terenie naszego kraju. Zdecydowana większość odmian (21) to formy o niskiej zawartości alkaloidów i niesamokończącym typie wzrostu. Grupę o samokończącym typie wzrostu stanowią trzy odmiany (Boruta, Regent, Sonet), których zasadniczym walorem jest wczesne i równomierne dojrzewanie, a także większa odporność na wyleganie. W gatunku tym, jako jedynym wśród rodzimych gatunków łubinów, dostępne są też trzy formy o wysokiej zawartości alkaloidów, cenne do zasiewów zielonkowych na przyoranie. Stan KR w okresie od opublikowania poprzedniego wydania LOO zwiększył się o trzy nowe odmiany pastewne, niesamokończące: Neron, Roland, Samba, pochodzące z dwóch różnych hodowli krajowych. W grupie odmian o wysokiej zawartości alkaloidów od pięciu lat nie ma ruchu odmianowego, dlatego w doświadczeniach PDO odmiany Karo i Oskar nie były badane w ostatnich dwóch latach, a odmiany Mirela nie testuje się od dłuższego czasu. W sezonie wegetacyjnym 2016 nie badano także dwóch odmian o niskiej zawartości alkaloidów i niesamokończącym wzroście Bojar i Kadryl. Wykaz odmian znajdujących się w KR podano w tabeli 1, a dane dotyczące najważniejszych cech rolniczo-użytkowych w tabelach 2 i 3.

140 138 Charakterystyka odmian łubinu wąskolistnego wpisanych do Krajowego rejestru w roku 2017 Neron (d. PRH 52/14) Odmiana niesamokończąca, niskoalkaloidowa przeznaczona do uprawy na nasiona paszowe. Plon nasion duży, plon białka średni do dużego. Termin kwitnienia i dojrzewania roślin średni. Okres kwitnienia średniej długości. Rośliny średniej wysokości. Odporność na wyleganie roślin w fazie końca kwitnienia i przed zbiorem średnia. Odporność na fuzaryjne więdnięcie dość duża, na antraknozę średnia. Dojrzewanie równomierne. Skłonność do pękania strąków i osypywania nasion bardzo mała. Masa 1000 nasion średnia. Zawartość w nasionach białka ogólnego mała, tłuszczu surowego średnia, włókna surowego duża. Zawartość alkaloidów mała. Optymalna obsada roślin w uprawie na nasiona około 100 szt./m 2. Roland (d. PRH 11/14) Odmiana niesamokończąca, niskoalkaloidowa przeznaczona do uprawy na nasiona paszowe. Plon nasion i białka duży. Termin kwitnienia wczesny do bardzo wczesnego, termin dojrzewania roślin wczesny. Okres kwitnienia średniej długości. Rośliny dość niskie. Odporność na wyleganie roślin w fazie końca kwitnienia i przed zbiorem średnia do dużej. Odporność na fuzaryjne więdnięcie dość duża, na antraknozę średnia. Dojrzewanie bardzo równomierne. Skłonność do pękania strąków i osypywania nasion mała. Masa 1000 nasion średnia. Zawartość białka ogólnego, tłuszczu surowego i włókna surowego w nasionach średnia. Zawartość alkaloidów bardzo mała. Optymalna obsada roślin w uprawie na nasiona około 100 szt./m 2.

141 139 Samba (d. WTD 2614) Odmiana niesamokończąca, niskoalkaloidowa przeznaczona do uprawy na nasiona paszowe. Plon nasion i białka bardzo duży. Termin kwitnienia dość późny. Termin dojrzewania roślin średni do późnego. Okres kwitnienia średniej długości. Rośliny średniej wysokości. Odporność na wyleganie roślin w fazie końca kwitnienia poniżej średniej i przed zbiorem średnia. Odporność na fuzaryjne więdnięcie dość duża, na antraknozę średnia. Dojrzewanie dość równomierne. Skłonność do pękania strąków i osypywania nasion bardzo mała. Masa 1000 nasion dość duża. Zawartość w nasionach białka ogólnego duża, tłuszczu surowego i włókna surowego średnia. Zawartość alkaloidów dość duża w porównaniu do innych odmian niskoalkaloidowych. Optymalna obsada roślin w uprawie na nasiona około 100 szt./m 2.

142 140 Tabela 1 Łubin wąskolistny. Wykaz odmian zarejestrowanych Lp. Odmiany Rok wpisania do Krajowego rejestru Zachowujący (numer adresowy) Barwa kwiatów Udział w kwalifikacji polowej (%) maks. przed rokiem niesamokończące wysokoalkaloidowe 1 *Karo nieb 20,0 10,6 11,9 14,3 2 Mirela x/ róż 33,3 3 *Oskar nieb-b 3,6 1,9 2,9 2,6 niesamokończące niskoalkaloidowe 4 *Bojar nieb 1,4 5,7 5 *Bolero nieb 0,1 6 *Dalbor nieb 6,7 9,1 13,0 9,6 7 *Graf jróż 1,7 3,8 1,1 13,4 8 *Heros nieb-b 1,0 2,8 0,9 0,1 9 *Jowisz nieb 0,0 10 *Kadryl nieb 3,0 1,3 0,7 11 *Kalif b 1,1 2,0 13,8 12 *Koral róż 0,3 13 *Kurant nieb 1,3 0,1 0,0 14 *Lazur nieb 1,8 0,3 15 *Neptun nieb 1,4 2,1 3,9 7,8 16 *Neron b 17 *Roland b 18 *Rumba b 0,9 0,1 19 *Salsa b 1,0 0,3 20 Samba b 21 *Tango b 13,0 21,1 5,4 0,7 22 *Tytan b 0,4 23 *Wars nieb 6,6 1,7 0,9 24 *Zeus bjróż 4,8 12,7 18,0 24,7 samokończące niskoalkaloidowe 25 *Boruta b 2,0 2,9 4,4 6,0 26 *Regent nieb 16,7 11,6 12,6 9,7 27 *Sonet nieb 12,5 8,7 14,3 42,9 Powierzchnia zakwalifikowanych plantacji nasiennych (tys. ha) 4,95 6,92 3,50 12,35 Kol. 1: * odmiana chroniona krajowym lub wspólnotowym wyłącznym prawem hodowcy, x/ odmiana niebadana w latach Kol. 4: b biała, bjróż bardzo jasnoróżowa, jróż jasnoróżowa, róż różowa, nieb niebieska, nieb-b niebieskobiała; na podstawie badań OWT Kol. 5: wg danych PIORiN; w latach kwalifikacją objęto również odmiany ze Wspólnotowego katalogu odmian roślin rolniczych (CCA)

143 Tabela 2 Łubin wąskolistny. Plon nasion i białka ogólnego odmian (% wzorca) Lp. Odmiany Plon nasion (dt z ha) Plon białka ogólnego (kg z ha) Wzorzec 29,7 26,1 28,1 35,0 32, niesamokończące wysokoalkaloidowe 1 Karo Oskar niesamokończące niskoalkaloidowe 3 Bojar Bolero Dalbor Graf Heros Jowisz Kadryl Kalif Koral Kurant Lazur Neptun Neron Roland Rumba Salsa Samba Tango Tytan Wars Zeus samokończące niskoalkaloidowe 24 Boruta Regent Sonet Liczba doświadczeń Kol. 1: wzorzec średnia z wszystkich lub większości odmian zarejestrowanych niskoalkaloidowych badanych w doświadczeniach PDO danego roku 141

144 142 Tabela 3 Łubin wąskolistny. Ważniejsze cechy rolniczo-użytkowe Lp. Odmiany Wysokość roślin Odporność na wyleganie Długość okresu od siewu do: Długość fazy po zakończeniu kwitnienia przed zbiorem początku kwitnienia dojrzałości technicznej kwitnienia Równomierność dojrzewania Udział roślin zielonych przed zbiorem cm skala 9º liczba dni skala 9º % Średnia 60 7,5 7, ,2 2,5 niesamokończące wysokoalkaloidowe 1 Karo 61 8,7 8, ,1 5,3 2 Oskar 64 7,7 7, ,1 2,1 niesamokończące niskoalkaloidowe 3 Bojar 58 8,1 7, ,3 1,7 4 Bolero 60 6,8 6, ,2 2,9 5 Dalbor 55 8,0 7, ,6 1,5 6 Graf 60 7,4 7, ,0 2,0 7 Heros 52 7,7 7, ,3 1,6 8 Jowisz 60 7,9 7, ,3 3,5 9 Kadryl 65 7,2 7, ,1 2,1 10 Kalif 59 7,6 7, ,6 4,9 11 Koral 62 8,0 7, ,0 3,5 12 Kurant 63 7,1 6, ,9 2,5 13 Lazur 57 6,9 7, ,4 2,3 14 Neptun 56 6,7 6, ,5 1,2 15 Neron 60 7,4 7, ,3 2,3 16 Roland 58 7,9 7, ,6 1,2 17 Rumba 64 7,1 6, ,9 4,4 18 Salsa 61 6,8 6, ,3 1,0 19 Samba 62 7,0 7, ,9 3,3 20 Tango 65 7,3 7, ,6 4,5 21 Tytan 61 8,0 7, ,1 2,1 22 Wars 58 8,0 7, ,1 2,8 23 Zeus 66 7,1 7, ,3 1,5 samokończące niskoalkaloidowe 24 Boruta 60 7,4 7, ,3 2,0 25 Regent 58 7,4 7, ,4 1,4 26 Sonet 54 7,3 7, ,8 0,2 Liczba doświadczeń

145 143 cd. tabeli 3 Lp. Odmiany fuzarioza Odporność na choroby Masa antraknoza 1000 białka termin II termin III nasion ogólnego tłuszczu surowego Zawartość włókna surowego alkaloidów skala 9º g % s.m Średnia 7,8 8,8 8, ,1 6,6 16,1 0,017 niesamokończące wysokoalkaloidowe 1 Karo 7,4 8,7 8, ,4 6,7 16,0 1,171 2 Oskar 7,7 8,3 8, ,5 6,8 16,6 0,989 niesamokończące niskoalkaloidowe 3 Bojar 7,7 8,7 8, ,8 6,7 16,4 0,014 4 Bolero 8,0 8,7 8, ,2 6,2 15,5 0,018 5 Dalbor 7,4 8,9 8, ,3 6,4 15,1 0,015 6 Graf 8,3 8,8 8, ,6 6,5 16,4 0,015 7 Heros 7,6 8,9 8, ,2 6,1 16,2 0,017 8 Jowisz 7,8 8,8 8, ,3 6,5 15,1 0,008 9 Kadryl 8,2 8,8 8, ,7 6,5 16,2 0, Kalif 8,1 8,8 8, ,4 7,1 16,5 0, Koral 8,2 8,9 8, ,3 7,0 16,3 0, Kurant 7,4 8,6 8, ,0 6,7 16,0 0, Lazur 7,6 8,9 8, ,4 7,2 16,3 0, Neptun 7,0 8,4 8, ,6 6,7 15,2 0, Neron 7,8 9,0 8, ,8 6,5 16,5 0, Roland 8,1 8,8 8, ,9 6,0 15,8 0, Rumba 8,2 8,8 8, ,7 6,8 16,2 0, Salsa 7,3 8,7 8, ,9 6,6 16,0 0, Samba 8,1 9,0 8, ,3 6,0 15,9 0, Tango 8,0 8,9 8, ,1 6,8 16,6 0, Tytan 8,4 8,8 8, ,6 6,3 16,8 0, Wars 7,9 8,8 8, ,7 6,6 16,3 0, Zeus 7,6 8,8 8, ,7 7,2 15,8 0,015 samokończące niskoalkaloidowe 24 Boruta 8,2 8,9 8, ,6 6,8 16,3 0, Regent 8,3 8,9 8, ,0 6,7 16,1 0, Sonet 6,8 8,9 8, ,5 6,3 16,1 0,021 Liczba doświadczeń Kol. 11: obserwację przeprowadzono w fazie zawiązanych strąków na pędzie głównym Kol. 12: obserwację przeprowadzono w fazie dojrzewania strąków na pędzie głównym Kol. 16: średnia z odmian niskoalkaloidowych

146 144 Łubin żółty Uprawa łubinu żółtego jest ważna głównie z punktu widzenia jego małych wymagań względem stanowiska. Jako roślina gleb lekkich i bardzo lekkich może być wprowadzona do zmianowania tam, gdzie dobór gatunków jest ograniczony ze względu na słabe stanowisko. Dzięki temu możliwa jest poprawa kultury gleby, a następnie utrzymanie dobrego jej stanu oraz poprawa wydajności roślin następczych. Produkcja materiału siewnego odmian łubinu żółtego jest mniejsza niż łubinu wąskolistnego. W roku 2016 odmiany łubinu żółtego reprodukowano na areale niespełna 2 tys. ha, czyli o 1 tys. ha mniejszym niż w roku W porównaniu do łubinu wąskolistnego, czołowego gatunku w nasiennictwie, była ona mniejsza o 3 tys. ha. Także hodowla twórcza odmian tego gatunku jest bardziej wymagająca, między innymi z powodu większego zawężenia puli genowej. W procesie hodowlanym twórca musi mieć na uwadze nie tylko jak najlepsze i stabilne w latach plonowanie, ale także cechy jakościowe nasion, odporność na choroby zwłaszcza na najważniejszą dla omawianego gatunku antraknozę. Łubin żółty w porównaniu do łubinu wąskolistnego cechuje się większą podatnością na tę chorobę, a jej wystąpienie w fazie kwitnienia roślin niejednokrotnie powoduje całkowite zniszczenie roślin. Dotychczas nie znaleziono genetycznego źródła odporności roślin na patogena ją wywołującego. Trudne jest połączenie w ramach jednej odmiany cech dobrego i stabilnego plonowania, jak najlepszych parametrów jakościowych nasion oraz dobrej odporności na niekorzystne czynniki, zarówno pochodzenia biotycznego jak i abiotycznego. Ruch odmianowy w łubinie żółtym jest dość mały. Do badań urzędowych zgłaszane są pojedyncze odmiany. Rzadziej są także wpisywane do KR nowe odmiany. Przez ostatnie dziesięć lat liczba odmian w KR utrzymywała się na podobnym poziomie. Aktualnie Krajowy rejestr obejmuje dziewięć polskich odmian. Wszystkie odmiany cechują się niską zawartością alkaloidów w nasionach. Siedem odmian charakteryzuje się niesamokończącym typem wzrostu, a dwie są samokończące Taper i Perkoz. Po raz pierwszy od wielu lat, największej powierzchni w reprodukcji nie miała bardzo popularna w uprawie odmiana Mister. W roku 2016 największy procentowy udział w reprodukcji osiągnęła niesamokończąca odmiana Baryt, wpisana do KR w roku Stan KR w okresie od opublikowania poprzedniego wydania LOO zmienił się nieznacznie. Na ostatnim posiedzeniu komisji ds. rejestracji odmian

147 145 pozytywnie zaopiniowano niesamokończącą odmianę Puma i była to jedyna rejestracja w ostatnich trzech latach. W ostatnich pięciu latach nie badano najpóźniej dojrzewającej odmiany niesamokończącej Parys, a w latach 2015 i 2016 odmiany Dukat. Wykaz odmian znajdujących się w KR zamieszczono w tabeli 1, a dane dotyczące najważniejszych cech rolniczo-użytkowych w tabelach 2 i 3. Charakterystyka odmiany łubinu żółtego wpisanej do Krajowego rejestru w roku 2017 Puma (d. PRH 221/14) Odmiana niesamokończąca, niskoalkaloidowa przeznaczona do uprawy na nasiona paszowe. Plon nasion i białka bardzo duży, stabilny w latach badań. Termin kwitnienia i dojrzewania roślin dość późny. Okres kwitnienia średniej długości. Rośliny wysokie. Odporność na wyleganie roślin w fazie końca kwitnienia duża, przed zbiorem nieco poniżej średniej. Odporność na fuzaryjne więdnięcie dość duża, na antraknozę średnia. Równomierność dojrzewania przeciętna. Udział roślin zielonych przed zbiorem jednofazowym dość duży. Masa 1000 nasion duża. Zawartość białka ogólnego, tłuszczu surowego i włókna surowego w nasionach średnia. Zawartość alkaloidów bardzo mała. Optymalna obsada roślin w uprawie na nasiona około 90 szt./m 2.

148 146 Tabela 1 Łubin żółty. Wykaz odmian zarejestrowanych Lp. Odmiany Rok wpisania do Krajowego rejestru Zachowujący (numer adresowy) Barwa kwiatów Udział w kwalifikacji polowej (%) maks. przed rokiem niesamokończące 1 *Baryt pżół 47,8 25,1 14,3 10,2 2 *Bursztyn pżół 4,5 0,5 0,1 3 *Dukat pżół 0,1 12,3 4 *Lord pżół 1,8 4,0 2,4 6,9 5 *Mister pżół 39,1 59,1 70,4 77,5 6 Parys x/ GR pżół 1,6 0,1 29,2 7 *Puma pżół samokończące 8 *Perkoz pżół 4,1 6,7 6,5 7,7 9 *Taper pżół 1,3 1,6 5,9 11,0 Powierzchnia zakwalifikowanych plantacji nasiennych (tys. ha) 1,94 3,04 1,85 30,94 Kol. 1: * odmiana chroniona krajowym wyłącznym prawem hodowcy, GR odmiana z dominującym udziałem alkaloidu gramina, x/ odmiana niebadana w latach Kol. 4: pżół pomarańczowo żółta, na podstawie badań OWT Kol. 5: wg danych PIORiN; w roku 2015 kwalifikacją objęto również odmiany ze Wspólnotowego katalogu odmian roślin rolni czych (CCA)

149 147 Tabela 2 Łubin żółty. Plon nasion i białka ogólnego odmian (% wzorca) Lp. Odmiany Plon nasion (dt z ha) Plon białka ogólnego (kg z ha) Wzorzec 20,1 19,7 18,7 21,8 20, niesamokończące 1 Baryt Bursztyn Dukat Lord Mister Puma samokończące 7 Perkoz Taper Liczba doświadczeń Kol. 1: wzorzec: - średnia z wszystkich odmian badanych w doświadczeniach PDO w danym roku

150 148 Tabela 3 Łubin żółty. Ważniejsze cechy rolniczo-użytkowe Lp. Odmiany Wysokość roślin Odporność na wyleganie Długość okresu od siewu do: po zakończeniu kwitnienia przed zbiorem początku kwitnienia dojrzałości technicznej Długość fazy kwitnienia Równomierność dojrzewania Udział roślin zielonych przed zbiorem cm skala 9º liczba dni skala 9º % Średnia 49 7,8 7, ,0 6,8 niesamokończące 1 Baryt 48 8,1 7, ,0 6,9 2 Bursztyn 50 7,4 7, ,7 9,5 3 Dukat 49 7,4 6, ,8 7,5 4 Lord 49 8,1 7, ,8 9,5 5 Mister 48 8,3 7, ,1 6,0 6 Puma 52 8,1 6, ,5 12,4 samokończące 7 Perkoz 51 7,2 6, ,6 1,4 8 Taper 47 8,1 7, ,9 1,1 Liczba doświadczeń

151 149 cd. tabeli 3 Lp. Odmiany Odporność na choroby Masa antraknoza 1000 białka fuzarioza II termin III termin nasion ogólnego tłuszczu surowego Zawartość włókna surowego skala 9º g % s.m alkaloidów Średnia 5,6 8,5 7, ,7 5,9 16,3 0,014 niesamokończące 1 Baryt 5,7 8,7 7, ,2 5,5 16,4 0,013 2 Bursztyn 5,6 8,7 7, ,8 5,4 16,5 0,016 3 Dukat 5,6 8,6 7, ,1 6,0 15,6 0,012 4 Lord 5,5 8,4 7, ,4 5,5 16,3 0,011 5 Mister 5,5 8,7 7, ,9 5,9 16,5 0,011 6 Puma 5,9 8,5 7, ,6 6,1 16,2 0,011 samokończące 7 Perkoz 5,8 8,0 6, ,8 7,1 16,8 0,013 8 Taper 5,6 8,5 7, ,5 5,9 16,1 0,022 Liczba doświadczeń Kol. 11: obserwację przeprowadzono w fazie zawiązanych strąków na pędzie głównym Kol. 12: obserwację przeprowadzono w fazie dojrzewania strąków na pędzie głównym

152 150 Soja Jest to gatunek, którego uprawa w Polsce do niedawna nie miała żadnego znaczenia gospodarczego, natomiast w świecie jest jedną z czołowych roślin uprawnych. Z punktu widzenia botanicznego należy do grupy bobowatych grubonasiennych, ale z punktu widzenia jej przeznaczenia jest traktowana jako roślina oleista, a śruta poekstrakcyjna wykorzystywana jako cenny produkt białkowy w przemyśle paszowym. Jeszcze kilka lat temu uprawa soi w Polsce z wielu powodów nie istniała, a jednym z nich były problemy aklimatyzacyjne tego gatunku, a także łatwy dostęp do importowanej na cele paszowe śruty pochodzącej z odmian genetycznie modyfikowanych (GMO). Tendencją ostatnich latach jest więc wzrost zainteresowania uprawą tego gatunku w Polsce, wynikający z dążenia do ograniczenia jej importu. Począwszy od 2010 roku obserwuje się tendencję wzrostową w powierzchni plantacji nasiennych. Odnotowano także wzrost liczby odmian, których nasiona są reprodukowane w kraju. Było ich 5 w roku 2012, a już 20 w roku 2016, choć zdecydowana ich większość pochodzi z katalogu wspólnotowego CCA i nie były zarejestrowane w Polsce. Powierzchnia plantacji objętych kwalifikacją polową w 2016 roku wynosiła niespełna 2 tys. ha., z czego około 40% stanowiły odmiany z KR. Mimo, że nie udało się powtórzyć wyniku z roku 2015 (wyprodukowano wtedy nasiona z powierzchni 4 tys. ha), to w porównaniu do wyników sprzed zaledwie kilku lat można mówić o dużym postępie. Rynek nasion soi wykazuje tendencję rozwojową, choć nie ma jeszcze cech stabilności i trudno jest przewidzieć, jaki będzie dalszy jego kierunek. Odnotowuje się też tendencję zgłaszania większej liczby odmian zgłaszanych do badań urzędowych. Odmiany te w najbliższych latach mają szansę na zaistnienie w KR (rys. 1). W opracowaniu zamieszczono wyniki badań dla odmian zarejestrowanych w Polsce. Stan KR z początkiem roku 2017 uległ podwojeniu, gdyż zarejestrowano sześć nowych odmian, pochodzących zarówno z hodowli zagranicznych, jak i krajowych, różniących się między innymi długością okresu wegetacji: dwie wczesne Erica, Paradis; dwie średniowczesne Maja, Sculptor oraz jedną późną GL Melanie, a także jedną bardzo późną Petrina. Popularyzacja uprawy danego gatunku zależy w dużej mierze od poszerzania doboru odmian, z których może korzystać rolnik. W przypadku soi powinny być to odmiany przystosowane do uprawy w wa-

153 151 runkach przyrodniczych Polski. Aktualna sytuacja pokazuje, że nadal większość odmian będących w kwalifikacji nasiennej pochodzi z hodowli zagranicznych. Choć ich reprodukcja zwiększa dostępność nasion soi na polskim rynku, to w obliczu rosnącego zainteresowania jej uprawą ważna jest jak najpełniejsza informacja na temat wartości gospodarczej odmian oferowanych do uprawy. W związku ze znaczącym udziałem w produkcji materiału kwalifikowanego odmian z CCA, a także obrotem nasionami tych odmian, które reprodukowane są w innych krajach europejskich, podjęto decyzję o tymczasowym ich dołączeniu do szerokiej sieci doświadczeń PDO, lokalizowanych w różnych warunkach agrotechniczno-przyrodniczych naszego kraju. Cenne będzie poznanie ich właściwości, sprawdzenie możliwości ich przystosowania między innymi pod kątem terminu osiągnięcia dojrzałości żniwnej pozwalającej na uzyskanie oczekiwanych plonów z plantacji. Wykaz odmian znajdujących się w KR podano w tabeli 1, a dane dotyczące najważniejszych cech rolniczo-użytkowych w tabelach 2 i 3. Rys. 1. Liczba odmian soi w badaniach urzędowych w Polsce w latach

154 152 Charakterystyka odmian soi wpisanych do Krajowego rejestru w roku 2017 Erica (d. DS33S) Odmiana wczesna. Plon nasion i białka wyraźnie powyżej odmian o podobnej wczesności. Termin kwitnienia roślin bardzo wczesny, okres kwitnienia średni. Termin osiągnięcia dojrzałości technicznej i żniwnej wczesny. Rośliny średnie do niskich. Osadzenie najniższych strąków średnie do niskiego. Odporność na wyleganie w końcu kwitnienia i przed zbiorem średnia. Odporność na bakteryjną ospowatość i na zgorzelową plamistość średnia. Równomierność dojrzewania średnia. Odporność na pękanie strąków średnia. Masa 1000 nasion średnia. Zawartość białka ogólnego, tłuszczu surowego i włókna surowego w nasionach, średnia. Optymalna obsada roślin około 70 szt./m 2. GL Melanie (d. GL ) Odmiana późna. Plon nasion duży, plon białka bardzo duży. Termin kwitnienia roślin i okres kwitnienia średni. Termin osiągnięcia dojrzałości technicznej i żniwnej późny. Rośliny średniej wysokości. Osadzenie najniższych strąków średnie. Odporność na wyleganie w końcu kwitnienia i przed zbiorem dość duża. Odporność na bakteryjną ospowatość i na zgorzelową plamistość średnia. Równomierność dojrzewania średnia. Odporność na pękanie strąków średnia. Masa 1000 nasion średnia. Zawartość w nasionach białka ogólnego duża, tłuszczu surowego i włókna surowego średnia do małej. Optymalna obsada roślin około 70 szt./m 2. Maja (d. 148/14) Odmiana średniowczesna. Plon nasion nieco poniżej wzorca, plon białka duży. Termin kwitnienia roślin średni, okres kwitnienia krótki. Termin osiągniecia dojrzałości technicznej i żniwnej średni. Rośliny wysokie. Osadzenie najniższych strąków dość wysokie. Odporność na wyleganie w końcu kwitnienia mała, przed zbiorem dość mała. Odporność na

155 153 bakteryjną ospowatość i na zgorzelową plamistość średnia. Równomierność dojrzewania średnia. Odporność na pękanie strąków średnia do małej. Masa 1000 nasion średnia. Zawartość w nasionach białka ogólnego bardzo duża, tłuszczu surowego średnia do dużej, włókna surowego mała do bardzo małej. Optymalna obsada roślin około 70 szt./m 2. Paradis Odmiana wczesna. Plon nasion i białka powyżej odmian o podobnej wczesności. Termin kwitnienia roślin bardzo wczesny, okres kwitnienia dość krótki. Termin osiągniecia dojrzałości technicznej i żniwnej wczesny do bardzo wczesnego. Rośliny dość niskie. Osadzenie najniższych strąków średnie do dość niskiego. Odporność na wyleganie w końcu kwitnienia duża, przed zbiorem dość duża. Odporność na bakteryjną ospowatość średnia i zgorzelową plamistość średnia. Równomierność dojrzewania średnia do małej. Odporność na pękanie strąków średnia. Masa 1000 nasion bardzo duża. Zawartość w nasionach białka ogólnego duża, tłuszczu surowego dość duża, włókna surowego średnia. Optymalna obsada roślin około 70 szt./m 2. Petrina Odmiana bardzo późna. Plon nasion i białka duży. Termin kwitnienia roślin i okres kwitnienia średni. Termin osiągnięcia dojrzałości technicznej i żniwnej bardzo późny. Rośliny średniej wysokości. Osadzenie najniższych strąków średnie. Odporność na wyleganie w końcu kwitnienia duża, przed zbiorem średnia. Odporność na bakteryjną ospowatość średnia do dużej, na zgorzelową plamistość średnia. Równomierność dojrzewania dość mała. Odporność na pękanie strąków średnia do dość małej. Masa 1000 nasion dość mała. Zawartość w nasionach białka ogólnego mała, tłuszczu surowego dość duża, włókna surowego średnia. Optymalna obsada roślin około 70 szt./m 2.

156 154 Sculptor (d. SOJ-133) Odmiana średniowczesna. Plon nasion i białka średni. Termin kwitnienia roślin i okres kwitnienia średni. Termin osiągniecia dojrzałości technicznej i żniwnej średni. Rośliny wysokie. Osadzenie najniższych strąków średnie. Odporność na wyleganie w końcu kwitnienia i przed zbiorem średnia. Odporność na bakteryjną ospowatość i zgorzelową plamistość średnia. Równomierność dojrzewania średnia. Odporność na pękanie strąków średnia do małej. Masa 1000 nasion bardzo duża. Zawartość w nasionach białka ogólnego tłuszczu surowego i włókna surowego średnia. Optymalna obsada roślin około 70 szt./m 2.

157 155 Tabela 1 Soja. Wykaz odmian zarejestrowanych Lp. Odmiany Rok wpisania do Krajowego rejestru Zachowujący/ reprezentant (numer adresowy) Wczesność / barwa znaczka Udział w kwalifikacji polowej (%) maks. przed rokiem bardzo wczesne i wczesne 1 Aldana w / c-br 0,3 0,2 100,0 2 Augusta bw / c-br 1,5 1,0 0,3 50,0 3 * Erica w / żół 4 Paradis w / c-br średniowczesne 5 * Abelina św / cz 7,3 2,9 6 Maja św / j-br 7 * Mavka św / żół 18,8 25,8 36,7 26,2 8 Sculptor św / j-br późne i bardzo późne 9 * Aligator p / c-br 4,4 1,0 10 GL Melanie p / żół 11 Madlen p / j-br 2,9 6,3 12 * Petrina bp / c-br 1,7 Powierzchnia zakwalifikowanych plantacji nasiennych (tys. ha) 1,72 4,07 1,98 0,60 Kol. 1: * odmiana chroniona krajowym lub wspólnotowym wyłącznym prawem hodowcy Kol. 4: bp bardzo późna, bw bardzo wczesna, p późna, św średniowczesna, w wczesna; barwa znaczka: c-br ciemnobrązowa, cz prawie czarna, j-br jasnobrązowa, żół żółta; na podstawie badań OWT Kol. 5: wg danych PIORiN; w latach kwalifikacją objęto również odmiany ze Wspólnotowego katalogu odmian roślin rolniczych (CCA)

158 156 Tabela 2 Soja. Plon nasion i białka ogólnego odmian (% wzorca) Lp. Odmiana Plon nasion (dt z ha) Plon białka ogólnego (kg z ha) Wzorzec 27,2 31,1 19,3 31,2 26, bardzo wczesne i wczesne 1 Aldana Augusta Erica Paradis średniowczesne 5 Abelina Maja Mavka Sculptor późne i bardzo późne 9 Aligator GL Melanie Madlen Petrina Liczba doświadczeń Kol. 1: wzorzec: 2016 i 2015 większość odmian zarejestrowanych; 2014 Aldana, Mavka; 2013 Aldana, Augusta, Mavka

159 157 Tabela 3 Soja. Ważniejsze cechy rolniczo-użytkowe odmian Lp. Odmiana roślin Wysokość Odporność na wyleganie Długość okresu od siewu do: osadzenia najniższych strąków po zakończeniu kwitnienia przed zbiorem początku kwitnienia dojrzałości technicznej dojrzałości żniwnej Długość fazy kwitnienia Równomierność dojrzewania cm skala 9º liczba dni skala 9º Średnia 82 10,7 7,8 7, ,9 bardzo wczesne i wczesne 1 Aldana 73 8,7 8,2 8, ,3 2 Augusta 75 10,1 6,6 6, ,2 3 Erica 78 9,6 7,9 7, ,1 4 Paradis 75 10,1 8,3 8, ,8 średniowczesne 5 Abelina 93 12,0 7,9 7, ,8 6 Maja 89 11,9 6,8 6, ,8 7 Mavka 95 12,4 7,8 7, ,9 8 Sculptor 90 11,0 7,6 7, ,9 późne i bardzo późne 9 Aligator 82 11,4 8,6 8, ,8 10 GL Melanie 83 11,4 8,1 8, ,9 11 Madlen 73 10,7 7,3 6, ,5 12 Petrina 83 10,8 8,4 7, ,6 Liczba doświadczeń

160 158 cd. tabeli 3 Lp. Odmiana Liście pozostałe na roślinach przed zbiorem Odporność na choroby bakteryjna ospowatość zgorzelowa plamistość Masa 1000 nasion Pękanie strąków białka ogólnego Zawartość tłuszczu surowego % skala 9º g skala 9º % s.m Średnia 4,2 8,4 8, ,5 36,7 22,9 8,1 bardzo wczesne i wczesne 1 Aldana 1,4 8,1 7, ,7 36,6 23,2 8,8 2 Augusta 2,0 8,1 7, ,6 36,7 22,2 8,0 3 Erica 3,5 8,2 8, ,7 36,9 22,8 8,3 4 Paradis 4,5 7,9 8, ,2 37,4 23,5 8,2 średniowczesne 5 Abelina 3,9 8,2 8, ,5 35,8 24,2 8,5 6 Maja 3,8 8,3 7, ,2 38,9 23,2 7,4 7 Mavka 4,5 8,6 8, ,8 35,6 23,3 8,3 8 Sculptor 2,5 8,6 7, ,8 36,6 23,0 8,5 późne i bardzo późne 9 Aligator 5,5 8,5 8, ,8 35,8 23,9 8,4 10 GL Melanie 1,6 8,3 8, ,8 37,7 22,5 7,8 11 Madlen 10,1 8,8 8, ,8 36,6 20,6 7,8 12 Petrina 7,1 8,6 8, ,3 35,2 23,2 8,1 Liczba doświadczeń włókna surowego

161 159 Wyka siewna Oba gatunki wyki (siewna i kosmata) nadają się do uprawy na zieloną masę. Najkorzystniej jest je wysiewać w mieszankach np. ze zbożami, gdyż cechują się one wiotką łodygą. Siew w mieszance z innym gatunkiem stanowiącym podporę, pozwala na ograniczenie wylegania roślin. Wykę siewną można uprawiać na nasiona paszowe zarówno w czystym siewie, jak i mieszankach oraz na zielonkę. Wyka kosmata jest jedynym gatunkiem ozimym w grupie bobowatych grubonasiennych uprawianych w Polsce i wysiewa się ją na zielonkę. Liczba odmian wyki siewnej w KR jest niewielka i od lat utrzymuje się na podobnym poziomie. W roku 2016 do KR wpisano samokończącą odmianę Greta i była to rejestracja po wielu latach przerwy. W ostatnich trzech latach widoczny jest wyraźny wzrost areału kwalifikowanych plantacji nasiennych wyki siewnej. W roku 2015 odnotowano jego podwojenie w stosunku do roku wyniósł on wtedy 1,6 tys. ha. Natomiast w roku 2016 kwalifikowane nasiona wyprodukowano na powierzchni 2 tys. Kwalifikacją objęto wszystkie zarejestrowane odmiany, a także niewielkie powierzchnie odmian z CCA. Aktualny stan KR to pięć odmian, różniących się typem wzrostu. Dwie z nich są samokończące o typem wzrostu. Odmiana Ina cechuje się podwyższoną zawartością związków cyjanogennych w nasionach, a odmiana Greta ma tych związków wyraźnie mniej. Pozostałe odmiany cechują się niesamokończącym typem wzrostu. Rok 2016 był trzecim sezonem realizacji doświadczeń PDO. Wykaz odmian znajdujących się w KR zamieszczono w tabeli 1, a dane dotyczące najważniejszych cech rolniczo-użytkowych w tabelach 2 i 3.

162 160 Tabela 1 Wyka siewna. Wykaz odmian zarejestrowanych Lp. Odmiany Rok wpisania do Krajowego rejestru Zachowujący (numer adresowy) Barwa nasion Udział w kwalifikacji polowej (%) maks. przed rokiem niesamokończące 1 Hanka sz-brąz 52,4 65,1 83,5 68,7 2 Jaga sz-brąz 35,0 23,6 15,6 11,5 3 Kwarta sz-brąz 8,9 3,8 0,5 12,1 samokończące 4 * Greta sz-ziel 0,6 5 * Ina CY b 3,1 0,8 0,4 1,5 Powierzchnia zakwalifikowanych plantacji nasiennych (tys. ha) 2,06 1,55 0,71 0,34 Kol. 1: *- odmiana chroniona krajowym wyłącznym prawem hodowcy, CY wysoka zawartość związków cyjanogennych Kol. 4: nk niesamokończący, sk samokończący; na podstawie badań OWT Kol. 4: b biała, sz-brąz szarobrązowa, sz-ziel szarozielona; na podstawie badań OWT Kol. 5: wg danych PIORiN; w roku 2015 kwalifikacją objęto również odmiany ze Wspólnotowego katalogu odmian roślin rolniczych (CCA)

163 161 Tabela 2 Wyka siewna. Plon nasion i białka ogólnego odmian (% wzorca) Lp. Odmiany Plon nasion (dt z ha) Plon białka ogólnego (kg z ha) Wzorzec 39,1 33,1 44,1 40, niesamokończące 1 Hanka Jaga Kwarta samokończące 4 Greta Ina Liczba doświadczeń Kol. 1: wzorzec: odmiany zarejestrowane, badane w danym roku

164 162 Tabela 3 Wyka siewna. Ważniejsze cechy rolniczo-użytkowe odmian Lp. Odmiany Wysokość roślin Odporność na wyleganie Długość okresu od siewu do po zakończeniu kwitnienia przed zbiorem początku kwitnienia dojrzałości technicznej Długość fazy kwitnienia Równomierność dojrzewania cm skala 9º liczba dni skala 9º % Średnia 112 5,2 2, ,9 3,1 niesamokończące 1 Hanka 120 5,5 2, ,8 3,9 2 Jaga 123 5,4 2, ,7 3,7 3 Kwarta 119 5,4 2, ,8 4,4 samokończące 4 Greta 101 5,2 2, ,8 3,4 5 Ina 98 4,8 2, ,5 0,0 Liczba doświadczeń Udział roślin zielonych przed zbiorem

165 163 cd. tabeli 3 Lp. Odmiany zgorzelowa plamistość Odporność na choroby mączniak prawdziwy rdza Masa 1000 nasion Pękanie strąków białka ogólnego Zawartość włókna surowego glukozydów cyjanogennych skala 9º g skala 9º % s.m. mg% s.m Średnia 7,5 8,2 6,8 59 8,0 30,5 4,7 4,0 niesamokończące 1 Hanka 7,9 8,3 7,5 59 8,1 31,2 4,7 4,1 2 Jaga 7,7 8,5 7,8 61 8,1 30,0 4,9 3,5 3 Kwarta 7,7 8,4 8,0 58 8,2 29,8 4,8 2,5 samokończące 4 Greta 7,6 8,0 5,5 63 7,8 31,1 4,6 1,9 5 Ina 6,5 8,0 5,2 56 7,6 30,4 4,6 7,9 Liczba doświadczeń

166 164 BOBOWATE DROBNONASIENNE. WSTĘP Cenne walory gospodarcze roślin bobowatych (motylkowatych) drobnonasiennych wynikają przede wszystkim z ich dużej wartości pastewnej, a także przedplonowej. Są one źródłem wartościowej paszy dla zwierząt gospodarskich, zwłaszcza przeżuwaczy, która pozyskiwana jest w ciągu całego sezonu wegetacyjnego poprzez wielokrotny zbiór zielonki. Możliwość jej konserwowania w postaci siana, sianokiszonki lub kiszonki, zapewnia paszę w gospodarstwie przez cały rok. Uprawa roślin bobowatych daje możliwość pozyskiwania dużych plonów wartościowego białka, przy zredukowanym do minimum stosowaniu nawozów azotowych. Wynika to ze zdolności do syntetyzowania azotu atmosferycznego dzięki symbiozie korzeni tej grupy roślin z bakteriami brodawkowymi z rodzaju Rhizobium. Dlatego nakłady na ich uprawę są zdecydowanie mniejsze w porównaniu do innych roślin pastewnych. Włączenie roślin motylkowatych drobnonasiennych w zmianowanie pozwala zmniejszyć dawki nawożenia azotowego również pod rośliny następcze, gdyż azot jest w glebie gromadzony i następnie stopniowo uwalniany z resztek pożniwnych. Dodatni wpływ na plonowanie innych roślin uwidacznia się jeszcze dość wyraźnie w ciągu kolejnych dwóch, trzech lat. Ze względu na korzystny wpływ roślin bobowatych na żyzność i strukturę gleby, w której pozostawiają duże ilości masy organicznej, azotu i wapnia, są bardzo ważnym elementem płodozmianu. Przy bardzo dużym udziale zbóż w strukturze zasiewów, wprowadzenie ich do zmianowania działa korzystnie na rozwój mikroflory i fauny glebowej, a tym samym na stan fitosanitarny gleb i polepsza zdrowotność roślin po nich uprawianych. Prócz siewów jednogatunkowych (czystych), rośliny niektórych bobowatych drobnonasiennych wykorzystuje się w uprawie polowej w mieszankach z trawami. Mieszanki takie wierniej plonują niż poszczególne ich komponenty wysiane osobno. Uzyskana pasza jest bardziej zrównoważona pod względem wartości energetycznej oraz zawartości białka i chętnie zjadana przez zwierzęta. Zasiewy mieszane uprawiane w plonie głównym można włączyć do zmianowania na jeden, dwa, a nawet kilka lat użytkowania. Możliwym rozwiązaniem stosowanym w praktyce jest wsiewka mieszanek motylkowato-trawiastych w zboża jare, zwłaszcza w jęczmień. Niektóre gatunki, takie jak: koniczyna biała, komonica zwyczajna, koniczyna białoróżowa (szwedzka), stanowią bardzo wartościowy składnik runi trwałych łąk i pastwisk.

167 165 W Polsce największe znaczenie w uprawie mają koniczyna łąkowa (koniczyna czerwona) i lucerna siewna. Wybór odmian w obrębie tych gatunków jest stosunkowo największy, a odmiany są znacznie zróżnicowane. Odmiany koniczyny białej, będące składnikiem mieszanek do obsiewania pastwisk i niektórych rodzajów łąk, różniące się między sobą plennością, wielkością liści i zimotrwałością, są incydentalnie namnażane w kraju. Szacuje się, że przedsiębiorstwa nasienne potrzebują rocznie około 200 ton nasion koniczyny białej do konfekcjonowania mieszanek z trawami. Zatem duża ilość taniego materiału siewnego jest importowana aż z Nowej Zelandii, Australii i Bliskiego Wschodu. W roku 2016 największą powierzchnię (3454 ha) zajmowały plantacje nasienne koniczyny łąkowej ponad 95% ogólnej powierzchni zakwalifikowanych plantacji nasiennych bobowatych drobnonasiennych (rys. 1). Pozostałe gatunki (esparceta, koniczyna biała, koniczyna krwistoczerwona, komonica zwyczajna, lucerna siewna i mieszańcowa) reprodukowano na powierzchni mniejszej niż 5%. Rozmiary uprawy na nasiona podawane przez PIORiN dotyczą jedynie terytorium naszego kraju. W danych tych nie znajduje odzwierciedlenia produkcja nasienna prowadzona na zlecenie polskich jednostek hodowli za granicą. W przypadku odmian zagranicznych jest mało prawdopodobne, aby ich reprodukcję lokalizowano w Polsce. Nasiona tych odmian dostępne na naszym rynku, w większości przypadków pochodzą z importu. Przykładem gatunków, których rozmiary produkcji nasiennej nie Rys. 1. Powierzchnia zakwalifikowanych plantacji nasiennych roślin bobowatych drobnonasiennych w roku 2016 wg PIORiN

168 166 odzwierciedlają faktycznego zapotrzebowania rynku na nasiona są lucerna siewna i koniczyna biała, reprezentowane prawie w całości przez odmiany zagraniczne. Innymi przyczynami takiego stanu nasiennictwa w tej grupie roślin są: mała opłacalność i duże ryzyko ekonomiczne produkcji nasiennej. Komonica zwyczajna W naturalnych siedliskach rosną pospolicie ekotypy komonicy. Spotyka się je na wieloletnich łąkach i pastwiskach oraz przydrożnych rowach. Rozprzestrzeniają się głównie poprzez samosiewy. Mają małe wymagania glebowe i duże możliwości adaptacyjne do różnych warunków siedliskowych. Rośliny komonicy tolerują dobrze ostre zimy i rosną nawet na dużych wysokościach. Jeżeli zima jest mroźna, rośliny zamierają aż do szyjki korzeniowej. Komonica zwyczajna rośnie dobrze na gruntach mineralnych, jak i torfowych. Silnie rozwinięty system korzeniowy sięga do 1,5 m w głąb gleby, dlatego rośliny dobrze wykorzystują wodę gruntową. Dzięki temu komonica toleruje stanowiska słabo uwilgotnione, a także okresy posuszne. Wykazuje jednak wrażliwość na nadmiar wody w glebie, a także jak na silne zacienienie. Liczne, drobno ulistnione pędy, których liczba wzrasta z wiekiem rośliny, tworzą luźne i rozłożyste kępy. Łodygi są stosunkowo cienkie, młodsze rozesłane lub pochyłe, a starsze wzniesione, najczęściej słabo owłosione, a wewnątrz wypełnione. Odmiany uprawne, których ogólnie jest mało w Europie (około 30, w tym 1/3 stanowią odmiany włoskie), mogą być uprawiane na lekkich i uboższych, ale nie kwaśnych gruntach ornych. Na takich glebach szczególnie dobrym komponentem są późno kłoszące się odmiany kupkówki pospolitej (8-10 kg/ha) przy współrzędnym wysiewie komonicy w ilości kg/ha. Na bardziej wilgotne gleby odpowiednim składnikiem do mieszanki z komonicą są odmiany kostrzewy łąkowej (14-16 kg/ha). W wieloskładnikowych mieszankach na łąki trwałe stosuje się 1-2 kg/ha, a na pastwiska 2-3,5 kg/ha nasion komonicy. Uprawiając komonicę w siewie czystym można zebrać w roku siewu jeden pokos. Pełnię rozwoju uzyskuje w 2-3 roku po siewie, dając najczęściej dwa pokosy w sezonie. Przy dobrych warunkach agrotechnicznych i pogodowych możliwy jest zbiór trzech pokosów. Typ odmiany (Empire, Europe) przejawia się w pokroju roślin. Oba typy są określane jako "szerokolistne" (trefoils). W Europie znanych jest kilkanaście odmian uprawnych, w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie w uprawie znajduje się 25 odmian, w przewadze typu Empire. Odmiany

169 167 typu Empire są lepiej przystosowane do wypasu, ponieważ mają silnie płożące się łodygi. Rośliny wolniej rosną po zasiewie i odrastają wolniej po zbiorach niż rośliny typu Europe. Odmiany europejskie są przystosowane do użytkowania kośnego i nadają się do produkcji siana. Rośliny są wysokie i bardziej wyprostowane, szybciej rozwijają się po siewie i szybciej odrastają po skoszeniu. Zawartość białka ogólnego w roślinach wynosi średnio dla odmian g w 1 kg suchej masy pierwszego pokosu, zebranego w początku kwitnienia roślin. Aktualnie w KR są dwie odmiany komonicy, w tym polska Skrzeszowicka (tab. 1). W roku 2017 do Krajowego rejestru wpisano odmianę Bruce, wyhodowaną w Kanadzie. Dane dotyczące najważniejszych cech rolniczo-użytkowych podano w tabelach 2 i 3. Charakterystyka odmiany komonicy zwyczajnej wpisanej do Krajowego rejestru w roku 2017 Bruce (d. NB90-109) Odmiana w typie pastwiskowym. Plon suchej masy roślin w drugim roku użytkowania duży. Rozkład plonowania w sezonie wegetacji dobry. Rośliny w pierwszym odroście wysokie, w drugim średniej wysokości, o dużej odporności na wyleganie. Tabela 1 Komonica zwyczajna. Wykaz odmian zarejestrowanych Lp. Odmiana Rok Zachowu- wpisania jący/re- prezentant do Krajowego (numer rejestru adresowy Typ Udział w kwalifikacji polowej (%) Bruce Em 2 Skrzeszowicka Eu Powierzchnia zakwalifikowanych plantacji 9,3 14,8 0,0 nasiennych (ha) Kol. 4: Em Empire (amerykański), Eu europejski Kol. 5: wg danych PIORiN

170 168 Tabela 2 Komonica zwyczajna. Plon suchej i świeżej masy odmian Lp. Odmiana Wzorzec, dt z ha Plon suchej masy (% wzorca) Plon świeżej masy (% wzorca) lata użytkowania pierwszy pokos wszystkie pokosy (3) ,3 57,0 96,2 101,6 118,0 219, Bruce Skrzeszowicka Liczba doświadczeń Kol. 1: wzorzec średnia z odmian badanych w danym roku w doświadczeniach Tabela 3 Komonica zwyczajna. Ważniejsze cechy rolniczo-użytkowe odmian Lp. Stan Gęstość runi Odrastanie roślin roślin po I po pokosach po zimie wiosną wiosną pokosie I II Odmiana skala 9 o rok użytkowania Średnia 6,9 7,2 6,4 7,1 6,5 7,2 7,7 8,1 8,4 8,1 8,5 8,2 1 Bruce 6,6 7,1 6,1 7,0 6,2 7,0 6,7 8,0 7,7 7,4 8,0 7,7 2 Skrzeszowicka 7,2 7,3 6,7 7,2 6,8 7,3 8,7 8,2 9,0 8,8 9,0 8,7 Liczba doświadczeń

171 169 cd. tabeli 3 Lp. Odmiana Początek kwitnienia roślin dzień roku; data Wysokość roślin Odporność na wyleganie pokos I II I II II I II cm skala 9 o rok użytkowania Średnia ,5 7,5 7,5 1 Bruce ,0 8,0 8,0 2 Skrzeszowicka ,0 7,0 7,0 Liczba doświadczeń cd. tabeli 3 Lp. Odmiana białka ogólnego Zawartość (% suchej masy) pokos włókna surowego I II III I II III I II III I II III rok użytkowania Średnia 21,0 17,1 15,9 18,8 19,1 16,4 18,9 23,4 19,1 23,7 23,6 21,7 1 Bruce 22,4 17,1 16,6 19,1 20,0 15,1 18,0 25,0 20,7 24,1 23,4 20,7 2 Skrzeszowicka 19,6 17,0 15,2 18,4 18,1 17,8 19,7 21,7 17,5 23,3 23,9 22,7 Liczba doświadczeń

172 170 Koniczyna biała Jest to powszechnie znana i ceniona wieloletnia roślina pastewna o dużej wartości pokarmowej. Dostarcza bogatą w białko, dobrze strawną i smaczną paszę. Jest typową rośliną pastwiskową, która dobrze wytrzymuje częste wypasanie i udeptywanie, a także koszenie. Ma zdolność do silnego zadarniania dzięki wytwarzaniu płożących się pędów, które dobrze zakorzeniają się. Wiosną rośliny zakwitają wcześnie i pozostają żywo zielone do późnej jesieni. Gatunek dobrze przystosowuje się do różnych warunków przyrodniczo-glebowych, stąd cechuje się szerokim zasięgiem ekologicznym. Najbardziej naturalnym siedliskiem dla koniczyny białej jest pastwisko. Nadaje się też do mieszanek motylkowato-trawiastych na krótkotrwałe pastwiska polowe. Na łąki jest mniej przydatna, gdyż słabo toleruje zacienienie wysokich gatunków traw. Wśród odmian koniczyny białej wyróżnia się formy: drobnolistne, wielkolistne i średniolistne pośrednie. Odmiany drobnolistne tworzą wiele długich i delikatnych pędów silnie zadarniających glebę, mają drobne listki i liczne główki kwiatowe. Wykazują dużą trwałość, dlatego są najbardziej przydatne na długotrwale użytkowane pastwiska. Aktualnie w krajowym rejestrze nie ma zarejestrowanej odmiany tej formy koniczyny. Odmiany wielkolistne wytwarzają mniej rozłogów, a ich rośliny są wyższe, mają duże listki oraz większe i mniej liczne kwiatostany. Cechują się z reguły większą plennością, szybciej się rozwijają i szybciej odrastają, a w mieszankach bardziej konkurują z trawami. Można je stosować do krótkotrwałych upraw polowych w mieszankach z trawami. Odmiany średniolistne łączą w sobie cechy botaniczne i właściwości użytkowe form drobno- i wielkolistnych. Wykazują dobrą zdolność do zadarniania, lecz nie są tak trwałe jak formy drobnolistne. Są przydatne do mieszanek z trawami na trwałe i przemienne użytki zielone. W roku 2017 zarejestrowano dwie odmiany wielkolistne polską Mazovia i duńską Silvester. Aktualnie w KR znajduje się 9 odmian, w tym pięć krajowych. Ich wykaz odmian zamieszczono w tabeli 1, a dane dotyczące najważniejszych cech rolniczo-użytkowych w tabelach 2 i 3.

173 171 Charakterystyka odmian koniczyny białej wpisanych do Krajowego rejestru w roku 2017 Mazovia (d. UR3) Odmiana wielkolistna. Plony świeżej i suchej masy duże w pierwszym i drugim roku użytkowania. Tempo odrastania roślin wiosną dobre, po zbiorze kolejnych pokosów bardzo dobre. Rośliny wysokie w pierwszym i drugim odroście. Zdrowotność roślin dobra. Silvester Odmiana wielkolistna. Plony świeżej i suchej masy bardzo duże w pierwszym i drugim roku użytkowania. Tempo odrastania roślin wiosną i po pokosach bardzo dobre. Rośliny średnio wysokie w pierwszym i drugim odroście. Zdrowotność roślin dobra. Tabela 1 Koniczyna biała. Wykaz odmian zarejestrowanych Lp. Odmiana Rok Zachowujący/reprezen maks. Udział w kwalifikacji polowej (%) wpisania do tant Forma przed Krajowego (numer rokiem rejestru adresowy) Astra s 66,7 2 * Cyma w 0,9 3 Lirepa x/ s 4 Mazovia w 5 Rawo s 6 Riesling s 7 Romena w 1, Silvester w 9 Sonja Wo/ 2006 s 10 * Tasman s Powierzchnia zakwalifikowanych plantacji nasiennych (ha) 26,5 10,0 3,9 26,1 Kol. 1: * odmiana chroniona krajowym wyłącznym prawem hodowcy; x/ odmiana niebadana w latach ; Wo/ odmiana skreślona, dopuszczona do obrotu do Kol. 4: s średniolistna, w wielkolistna Kol. 5: wg danych PIORiN

174 172 Tabela 2 Koniczyna biała. Plon suchej i świeżej masy odmian Plon suchej masy (% wzorca) Plon świeżej masy (% wzorca) Lp. Odmiana lata użytkowania pierwszy pokos wszystkie pokosy Wzorzec, dt z ha 15,8 6,3 22,1 85,0 81,1 166, Astra Cyma Mazovia Rawo Riesling Romena Silvester Sonja Wo/ Tasman Liczba doświadczeń Kol. 1: wzorzec średnia z wszystkich odmian badanych w danym roku w doświadczeniach PDO; Wo/ odmiana skreślona z KR w roku 2015

175 173 Tabela 3 Koniczyna biała. Ważniejsze cechy rolniczo-użytkowe Stan Odrastanie roślin Wysokość roślin roślin po pokosach pokos po zimie wiosną I II I II Lp. Odmiana skala 9 o cm rok użytkowania Średnia 7,5 7,1 8,0 7,5 8,0 8,0 8,1 8, Astra 7,5 6,9 7,7 6,8 7,4 7,8 7,4 7, Cyma 7,4 6,6 8,1 6,9 8,3 7,9 8,2 8, Mazovia 7,0 6,7 7,9 7,9 8,6 8,4 8,3 7, Rawo 6,9 6,6 7,0 6,6 7,2 7,7 7,2 7, Riesling 7,7 7,3 8,4 7,6 8,2 8,3 7,6 8, Romena 7,7 7,4 8,3 8,1 8,4 8,4 8,2 8, Silvester 7,8 7,4 8,3 8,2 8,4 8,4 8,8 8, Sonja Wo/ 7,7 7,7 8,2 7,9 8,0 7,8 7,8 7, Tasman 7,8 7,5 8,5 8,3 7,7 7,8 8,0 8, Liczba doświadczeń Kol. 1: Wo/ odmiana skreślona z KR w roku 2015

176 174 cd. tabeli 3 Zawartość (% suchej masy) białka ogólnego włókna surowego pokos Lp. Odmiana I II III IV V I II III IV V I II III IV V I II III IV V rok użytkowania Średnia 28,5 26,7 22,2 23,5 25,3 27,5 24,1 22,1 25,1 25,0 10,9 14,4 17,3 15,5 12,8 10,4 14,1 17,4 15,8 13,3 1 Astra 28,7 26,7 22,4 23,6 26,2 27,4 23,9 22,4 25,6 25,9 10,9 13,9 17,8 15,5 12,0 10,2 14,9 17,8 14,8 12,8 2 Cyma 29,6 26,5 21,7 23,3 25,3 27,3 24,2 21,7 24,7 25,4 10,8 14,5 17,1 16,2 12,3 10,3 14,2 18,1 15,7 12,9 3 Mazovia 27,9 25,9 21,0 22,2 24,1 27,3 23,1 21,7 23,4 23,3 11,1 14,9 16,8 15,8 14,2 10,2 13,7 17,8 16,9 15,0 4 Rawo 29,6 27,0 22,6 25,0 27,1 27,7 24,7 23,1 25,3 26,1 10,9 13,9 17,4 14,0 11,7 10,6 14,5 16,9 15,9 13,2 5 Riesling 27,7 27,4 21,6 22,9 24,1 28,1 24,0 21,7 25,3 24,7 11,0 14,5 18,0 16,0 13,6 10,4 14,1 18,4 16,0 13,4 6 Romena 29,1 26,9 22,4 23,3 26,3 27,3 24,3 22,2 25,1 25,6 10,8 14,3 17,2 15,9 12,4 10,2 13,7 17,5 16,2 12,6 7 Silvester 27,6 25,6 22,0 23,4 24,6 27,2 24,1 22,8 25,0 25,0 11,2 14,7 17,0 15,2 12,6 10,7 14,8 16,6 15,0 13,0 8 Sonja Wo/ 28,8 26,5 23,1 24,4 25,6 27,4 24,2 22,7 27,0 25,1 11,2 14,7 17,1 15,1 12,5 10,6 14,1 17,0 15,2 13,1 9 Tasman 27,8 27,5 22,7 23,1 24,5 27,7 24,5 22,0 24,4 24,5 11,0 14,4 16,7 15,6 13,5 10,5 13,3 16,4 16,2 13,5 Liczba doświadczeń Kol. 1: Wo/ odmiana skreślona z KR w roku 2015

177 175 Koniczyna łąkowa (koniczyna czerwona) Największą powierzchnią uprawy na zielonkę charakteryzują się województwa mazowieckie, lubelskie, podlaskie i warmińsko-mazurskie (stanowią łącznie 50% całkowitej powierzchni). W roku 2016 koniczynę łąkową uprawiano na powierzchni około 43 tys. ha. Stanowiło to zaledwie 54% powierzchni uprawy w roku 2010 (rys. 2). Porównując do roku 2013 powierzchnia ta zmniejszyła się ponad dwukrotnie. Rys. 2. Powierzchnia uprawy koniczyny łąkowej w latach wg GUS Koniczyna łąkowa daje duże plony zielonej i suchej masy, zasobne w białko, sole mineralne i witaminy. Wiosną rośliny rozwijają się wcześnie, a po skoszeniu szybko odrastają. Wzbogacają glebę w azot i polepszają strukturę, wskutek czego pozostawiają po sobie dobre stanowisko dla innych roślin. Odmiany tego gatunku koniczyny są stosunkowo krótkotrwałe. Załamanie plonowania następuje już po drugim sezonie wegetacyjnym. Uprawia się je najczęściej na gruntach ornych w siewie czystym (jednogatunkowym) lub w mieszankach z trawami na zbiór zielonki do bezpośredniego skarmiania oraz na sianokiszonki. W wyniku prac hodowlanych powstały interesujące formy tetraploidalne (4x) i diploidalne (2x). Różnią się one cechami morfologicznymi, a także właściwościami rolniczo-użytkowymi. Odmiany tetraploidalne cechują się wyższymi roślinami, większymi listkami i kwiatostanami. Są też produktywniejsze i bardziej trwałe, szybciej odrastają po koszeniu. W mieszankach z trawami lepiej rosną, są także bardziej odporne na porażenie przez raka koniczynowego. Odmiany diploidalne lepiej plonują w uprawie na nasiona, cechują się większą zawartością suchej masy w zielonce i są mniej podatne na porażenie przez mączniaka prawdziwego.

178 176 Młode rośliny przed i w okresie pąkowania zawierają dużo białka ( g/kg s.m.), a mało włókna surowego ( g/kg s.m.). Białko koniczyny czerwonej, zgromadzone głównie w liściach, jest stosunkowo łatwo i szybko rozkładane w żwaczu zwierząt przeżuwających. Masa liściowa bogata jest także w składniki mineralne, a jednocześnie zawiera o połowę mniej włókna niż łodygi. Odpowiednią porą zbioru koniczyny łąkowej na zielonkę dla bydła jest początek okresu kwitnienia. Po tym okresie rośliny szybko drewnieją, przez co obniża się strawność suchej masy i wartość pokarmowa. W porównaniu do roku 2009 powierzchnia kwalifikowanych upraw nasiennych koniczyny łąkowej zwiększyła się w 2016 roku prawie trzykrotnie. Największy udział mają odmiany Rozeta i Dajana. Aktualnie zarejestrowanych jest 13 odmian. Spośród nich 12 stanowią odmiany diploidalne. W roku 2017 do Krajowego rejestru wpisano dwie odmiany zagraniczne Hegemon i Himalia. Charakterystyka odmian koniczyny łąkowej wpisanych do Krajowego rejestru w roku 2017 Hegemon Odmiana diploidalna. Plony świeżej i suchej masy duże w pierwszym, a szczególnie w drugim roku użytkowania. Dobry rozkład plonowania w sezonie wegetacji. Tempo odrastania roślin na wiosnę dobre, po zbiorze kolejnych pokosów bardzo dobre. Rośliny w pierwszym odroście średnio wysokie i niskie w drugim odroście. Reprezentant zachowującego: 161 Himalia Odmiana diploidalna. Plony świeżej i suchej masy duże w pierwszym i drugim roku użytkowania. Dobry rozkład plonowania w okresie wegetacji. Dobre zagęszczenie runi wiosną i po pierwszym pokosie. Tempo odrastania roślin wiosną dobre, po zbiorze kolejnych pokosów bardzo dobre. Rośliny niskie w pierwszym i drugim odroście. Reprezentant zachowującego: 161

179 177 Lucerna siewna Gatunek bardzo dobrze plonuje na terenie prawie całej Polski (z wyjątkiem rejonów nadmorskich i górskich). Największe nasilenie uprawy i jednocześnie największe plony zielonki (około 60 ton z ha w roku) są osiągane w środkowo-zachodniej części kraju. W roku 2016 powierzchnia uprawy lucerny na zielonkę wzrosła prawie o 20% w porównaniu do roku 2015 i była wyraźnie większa niż w poprzednich latach (rys. 3). Rys. 3. Powierzchnia uprawy lucerny w latach wg GUS Jako wysokobiałkowa pasza objętościowa w postaci zielonki, siana lub sianokiszonki lucerna cieszy się dużym uznaniem rolników w żywieniu bydła mlecznego i opasowego, a także owiec. Relatywnie najwięcej białka znajduje się w liściach i kwiatostanach (25-32%), natomiast dwukrotnie mniej w łodygach, które zawierają aż 40-50% włókna. Produkując siano lub sianokiszonki z lucerny, szczególnie warto ograniczać straty najwartościowszych części roślin, tzn. liści. Duże korzyści daje uprawa lucerny w mieszankach z trawami. W ten sposób zmniejsza się zawodność plonowania oraz zwiększa wartość energetyczną paszy poprzez lepsze zbilansowanie składników pokarmowych mieszanki (zwłaszcza białka oraz węglowodanów). Na dużych plantacjach lucernę użytkuje się najczęściej trzy lata, choć w sprzyjających warunkach przyrodniczych można i dłużej. Po zaoraniu lucerny uzyskuje się bardzo dobre stanowisko, o wyraźnie poprawionej żyzności gleby. Na zaoranym 1 ha pola pozostaje w glebie około 8 ton masy korzeniowej. Plonowanie i trwałość plantacji lucerny zależą w dużym stopniu od wysianych odmian. Niestety, niektóre przedsiębiorstwa

180 178 handlowe oferują do uprawy słaby jakościowo materiał siewny odmian, nieprzebadanych w warunkach przyrodniczych Polski. Podaż nasion oferowanych do sprzedaży ogranicza się do najtańszych odmian, a przecież różnią się one plennością, skłonnością do wylegania roślin oraz zimotrwałością i odpornością na choroby uwiądowe. W porównaniu do roku 2010 powierzchnia upraw nasiennych nie zmieniła się i jest nadal znikoma. Największy udział w sprzedaży materiału siewnego mają odmiany holenderskie, niemieckie i francuskie. W kraju zarejestrowanych jest aktualnie 19 odmian. Wśród nich trzy stanowią amerykańskie odmiany wielolistkowe (Legend, Legendairy, Perfecta). W roku 2017 do Krajowego rejestru wpisano trzy odmiany francuskie Nectarine, Nutrix i Riana. Scharakteryzowano je w porównaniu do wzorca złożonego z odmian: Perfecta, Sanditi i Symphonie. Charakterystyka odmian lucerny siewnej wpisanych do Krajowego rejestru w roku 2017 Nectarine (d. L0642) Plony świeżej i suchej masy roślin duże w pierwszym i drugim roku użytkowania. Rozkład plonowania w sezonie wegetacji dobry. Rośliny średniej wysokości w pokosach i o dużej odporności na wyleganie. Zachowujący: 442 Nutrix (d. L8161) Plony świeżej i suchej masy roślin bardzo duże w pierwszym i drugim roku użytkowania. Rozkład plonowania w sezonie wegetacji dobry. Rośliny średniej wysokości w pokosach i o dużej odporności na wyleganie. Zachowujący: 442 Riana (d. L9423) Plony świeżej i suchej masy roślin duże w pierwszym i drugim roku użytkowania. Rozkład plonowania w sezonie wegetacji dobry. Rośliny nieco niższe od wzorca w pokosach, o dużej odporności na wyleganie. Zachowujący: 442

181 179 WIECHLINOWATE. WSTĘP W warunkach europejskich podstawową powierzchnię paszową dla przeżuwaczy stanowią użytki zielone (trwałe i przemienne). Uprawiane na nich rośliny wiechlinowate (trawy) stanowią i niewątpliwie będą stanowić paszową podstawę w żywieniu przeżuwaczy. Użytki zielone to najlepsze źródło wartościowych i najtańszych pasz dla bydła. Wzrost produkcji bydła może być zrealizowany przede wszystkim poprzez zwiększenie produkcji pasz z użytków zielonych w wyniku powiększenia ich powierzchni, podniesienia wydajności i polepszenia jakości paszy. Łąki i pastwiska stanowią prawie 10% całej powierzchni naszego kraju. Według danych GUS powierzchnia łąk trwałych w roku 2016 wynosiła 2691,6 tys. ha i w porównaniu do roku 2015 była większa o 33,5 tys. ha. Areał pastwisk trwałych wynosił 396,5 tys. ha i w porównaniu do roku 2015 zmalał o 38,2 tys. ha. Począwszy od roku 2011 powierzchnia trwałych użytków zielonych nieznacznie maleje (rys. 1). Rys. 1. Powierzchnia trwałych użytków zielonych w latach wg GUS Krajowa produkcja kwalifikowanych nasion wiechlinowatych wzrosła z ok. 8 tys. ha w roku 2004 do ponad 16 tys. ha w roku Ze względu na przeznaczenie, prawie 70% kwalifikowanych plantacji nasiennych stanowią odmiany pastewne, a największe znaczenie mają życica trwała, życica wielokwiatowa westerwoldzka i życica wielokwiatowa. W roku 2016 areał uprawy na kwalifikowane nasiona był większy o 11% w porównaniu do roku 2015, głównie za sprawą odmian życicy wielokwiatowej westerwoldzkiej. Według PIORiN w 2016 roku powierzchnia kwalifikowanych plantacji nasiennych tego gatunku wynosiła 3115 ha, co stanowiło 19% powierzchni ogólnej wiechlinowa-

182 180 tych. Podobnie jak w latach poprzednich, najwięcej reprodukowano nasion życicy trwałej (42%). Wzrost areału upraw na nasiona odnotowano w przypadku życicy wielokwiatowej westerwoldzkiej o 1685 ha i kostrzewy czerwonej o 75 ha, natomiast w pozostałych gatunkach nastąpił spadek powierzchni kwalifikowanych plantacji nasiennych. W porównaniu do roku 2015 największy spadek w reprodukcji nasion odnotowano dla życicy wielokwiatowej (o 707 ha), kostrzewy łąkowej (o 270 ha) i tymotki łąkowej (o 235 ha). Niewielkie znacznie w produkcji nasiennej mają wiechlina łąkowa, kostrzewa trzcinowa oraz festulolium (rys. 2). W latach 2015 i 2016 zwiększyła się reprodukcja nasion odmian zagranicznych (spoza Krajowego rejestru) w następujących gatunkach: życica trwała, życica wielokwiatowa i życica wielokwiatowa westerwoldzka. Niestety na rynku coraz częściej u niektórych dystrybutorów pojawia się materiał nasienny wiechlinowatych słaby jakościowo (znacznie tańszy od materiału pochodzenia krajowego) i nieprzebadany w warunkach przyrodniczych Polski. W dłużej perspektywie może to mieć bardzo niekorzystny wpływ na produktywność i trwałość odmian wykorzystywanych w produkcji pasz objętościowych, zarówno w uprawie polowej, jak i na trwałych użytkach zielonych. Rys. 2. Powierzchnia zakwalifikowanych plantacji nasiennych wiechlinowatych w roku 2016 wg PIORiN