TERAPIA MA ONKÓW ZAGRO ONYCH KRYZYSEM WED UG MODELU 157 TEOLOGIA I MORALNOŒÆ TOM 9, 2011 BOGDAN PEÆ Uniwersytet Opolski Wydzia³ Teologiczny Kiedy terapia pomaga dobrze siê rozstaæ. Rzecz o rodzinnych narracjach When Therapy Helps to Separate Well. On Family Narrations Do gabinetu ma³ onkowie przychodz¹ zazwyczaj po poradê. To ona chcia³a tutaj przyjœæ i ona ma problem, rozpoczyna zwykle m¹. I ona zaczyna mówiæ. Opowiadanie jest d³ugie i przejmuj¹ce. On siedzi i s³ucha, ale nie uczestniczy w narracji, jakby by³ z innej bajki. Nie porusza go nawet widok ³ez, cicho sp³ywaj¹cych po jej policzkach. Kwituje wszystko komentarzem: Ja tu nie widzê adnego problemu. Na dodatek jest nieufny i, niczym na przes³uchaniu, wszystko trzeba z niego wyci¹gaæ. Zazwyczaj s¹ ma³ eñstwem z kilkuletnim sta em. Czêsto zg³aszaj¹ siê na terapiê, oczekuj¹c, e to terapeuta poradzi im jak maj¹ ze sob¹ yæ. A kiedy to oczekiwanie nie jest mo liwe do spe³nienia w czasie terapii, to bywaj¹ osoby, które z niej rezygnuj¹ albo dochodz¹ do wniosku, e ju im nikt nie pomo- e. Czêsto konflikt ma³ eñski trwa wiele lat, w tym czasie partnerzy bardzo oddalili siê od siebie, a ich relacja jest pe³na agresji i wrogoœci. I wtedy terapia staje siê czasem, w którym dochodz¹ do przekonania, e mog¹ ju tylko siê rozstaæ. Terapia rodzinna, w odró nieniu od terapii indywidualnej, opiera siê na za³o- eniu, e istota trudnoœci w funkcjonowaniu poszczególnych cz³onków rodziny najczêœciej nie tkwi w nich samych, lecz we wzajemnych relacjach. Przedmiotem zainteresowania terapeuty rodzinnego jest zatem ca³a rodzina, a nie poszczególne osoby. Specyfika tego spotkania polega na tym, e celem jest uzyskanie korzystnej zmiany w zakresie tego, co dzieje siê miêdzy cz³onkami rodziny. Do ust¹pienia objawów chorobowych u pacjenta, a raczej nale y powiedzieæ cz³onka rodziny, mo e dojœæ wraz ze zmian¹ (i dziêki zmianie) np. komunikacji, struktury czy procesów emocjonalnych w rodzinie 1. 1 S. Kratochvil, Terapia ma³ eñska, Gdañsk 2006, s. 1-3.
158 BOGDAN PEÆ W ostatnim pó³wieczu terapia rodzinna prze ywa³a bardzo intensywny rozwój. W latach piêædziesi¹tych XX wieku zaczê³a zajmowaæ wa ne miejsce wœród wielu kierunków w psychoterapii. Powstawa³y kolejne teorie dotycz¹ce dysfunkcji rodziny, szko³y terapeutyczne mówi¹ce, jak rodzinê zmieniæ, aby uzdrowiæ komunikacjê, relacje wewn¹trzrodzinne czy inne aspekty jej funkcjonowania. Wspólnym mianownikiem tych szkó³ by³o z jednej strony postrzeganie patologii rodzinnej (ró nych jej przejawów) jako przyczyny patologii jednostki, z drugiej strony zamiar usuwania tej patologii poprzez oddzia³ywanie terapeutyczne. Nieod³¹cznym elementem tych podejœæ by³o za³o enie wyjœciowe: patologia dotyczy³a jednostki, a do leczenia terapeuci potrzebowali ca³ej rodziny. Jednoczeœnie rodzice chorego dziecka bynajmniej nie kwapili siê do terapii ( Skoro chore jest dziecko, leczcie dziecko ). Mo na przyj¹æ, e terapeuta rodzinny koncentrowa³ siê wstêpnie na rozpoznaniu, w jaki sposób patologia rodziców wp³ynê³a na pojawienie siê objawów u dziecka 2. Na pocz¹tku lat siedemdziesi¹tych dla terapeutów rodzinnych sta³o siê oczywiste, e oskar anie wprost lub nie wprost kogokolwiek w rodzinie o spowodowanie problemów rodzinnych jest nieadekwatne z uwagi na z³o one zale noœci zachodz¹ce w systemie rodzinnym. Przyczynowoœæ bowiem nie przebiega jednokierunkowo (linearnoœæ), lecz ma charakter sprzê eñ zwrotnych (cyrkularnoœæ). Wskazywanie, wiêc kto jest winny, nie dotyka istoty problemu. Takie cyrkularne rozumienie zjawisk zachodz¹cych w rodzinie otworzy³o nowe mo liwoœci prowadzenia terapii. Adresatem oddzia³ywañ terapeutycznych nie by³y ju patologiczne jednostki w rodzinie, lecz dysfunkcjonalny system rodzinny. Dostrze enie sprzê eñ zwrotnych powodowa³o, e zanika³o polowanie na patologiê jednostki, a przez to wygasa³o negatywne nastawienie terapeutów do tych, których mo na by traktowaæ jako przyczynê problemu. Terapeuta stawa³ siê ekspertem, który wie, co by³oby dobrze zmieniæ w systemie rodzinnym, aby ten system sta³ siê bardziej funkcjonalny. Pozosta³ jednak pewien powa ny problem: terapeuta dobrze siê poczu³ w roli eksperta i uzna³, e wie lepiej od rodziny, co jest jej potrzebne. I chocia w wielu wypadkach mia³ racjê, to jednak sama rola eksperta tworzy³a okreœlon¹ skoœnoœæ relacji, w której tylko terapeuta posiada³ wiedzê, a rodzina mia³a pos³usznie wykonywaæ jego polecenia. Taka ekspercka wiedza w wielu wypadkach by³a pu³apk¹. Zak³ada³a bowiem przewidywalnoœæ zdarzeñ, podczas gdy rzeczywistoœæ rodzinna okazywa³a siê bardziej z³o ona ni najbardziej wyrafinowany umys³ terapeuty potrafi przewidzieæ 3. Pod koniec XX wieku, wraz z rozwojem podejœcia konstrukcjonistycznego, pojawi³o siê nowe rozumienie rodziny w terapii i nowe rozwi¹zania terapeutycz- 2 B. de Barbaro, B. Józefik, L. Dro d owicz, Terapia rodzin w zaburzeniach osobowoœci, Psychoterapia 1 (144) 2008, s. 7. 3 G. Cecchin, Mediolañska Szko³a Terapii Rodzin, Kraków 1995, s. 15-21.
KIEDY TERAPIA POMAGA DOBRZE SIÊ ROZSTAÆ 159 ne 4. Terapeuta w tej roli staje siê twórczym wspó³uczestnikiem dialogu. Przyjêcie takiego opisu nie oznacza jednak, e rola terapeuty jest ³atwa i wystarczy, aby pokornie s³ucha³, co mówi rodzina, a terapia bêdzie siê sama rozwijaæ ku pomyœlnemu zakoñczeniu. Na terapeutê nadal czyhaj¹ pu³apki: wejœcia w rolê czy to sêdziego, czy to eksperta. To, w jaki sposób terapeuta uczestniczy w dialogu poprzez wypowiadanie w³asnych wra eñ (z podkreœleniem ich subiektywnego charakteru) czy poprzez zadawanie pytañ, nie jest przypadkowe, lecz wynika z nabytych w tym zakresie umiejêtnoœci, z doœwiadczenia i z wra liwoœci na tu i teraz ka dego spotkania. Pojêcie eksperta nabiera tu nowego znaczenia: terapeuta staje siê ekspertem w zakresie umiejêtnoœci zadawania pytañ. Nast¹pi³o równie wzmocnienie dotychczasowej idei neutralnoœci, które pozwoli³o terapeucie bardziej zaciekawiæ siê 5. Utrzymywanie w trakcie spotkañ stanu zaciekawienia wobec rodziny pozwala terapeucie unikn¹æ pu³apki sêdziego. W tej sytuacji terapeuta jest zaciekawionym rozmówc¹, nie wie zbyt szybko, a najlepiej co paradoksalne w ogóle nie wie. Jest tym, który swoimi pytaniami pomaga cz³onkom rodziny poznaæ ich w³asne rozumienie sytuacji czy te pozornie sprzeczne ich opowieœci. Za tym idzie poszukiwanie nowych rozwi¹zañ i mo liwoœci na przysz³oœæ. Klimat wzajemnej akceptacji, jaki towarzyszy takim spotkaniom, sprzyja powstawaniu poczucia bezpieczeñstwa, co z kolei nastraja rodzinê do szukania nowych mo liwoœci. To myœlenie by³o pocz¹tkiem narodzin terapii narracyjnej 6. W terapii ma³ eñskiej zasadnicz¹ trudnoœci¹ jest rezygnacja przez partnerów z jêzyka walki i oskar ania na rzecz wzajemnego yczliwego zaciekawienia. Pomimo deklarowanej gotowoœci i motywacji do zmiany swych postaw, ma³ onkowie pozostaj¹ przywi¹zani do w³asnych krañcowo ró ni¹cych siê od siebie opisów sytuacji. W tych opowieœciach partnerzy obok oskar ania i wzajemnego obwiniania, zak³adaj¹ z³¹ wolê drugiego. Takie uprzedzenie uniemo liwia wzajemne ws³uchanie siê w siebie i ws³uchanie siê w perspektywê drugiej osoby. W tej sytuacji praca terapeutów polega miêdzy innymi na szukaniu wspólnie z uczestnikami terapii takich opisów, takich s³ów i takich metafor, które pozwoli³yby porzuciæ jêzyk ocen i walki. W praktyce jest to zmiana s³ów z tych, które krytykuj¹ i obni aj¹ drug¹ osobê na te, które wyra aj¹ afirmacjê, empatiê i rozumienie. W efekcie dochodzi do wzajemnego s³uchania. Terapiê zaœ mo na uznaæ za udan¹, gdy wraz ze zmian¹ s³ów i opowieœci nastêpuje zmiana w zachowaniach 7. 4 B. de Barbaro, Po co psychoterapii postmodernizm, Psychoterapia 3 (142) 2007, s. 9. 5 G. Cecchin, Mediolañska Szko³a Terapii Rodzin, dz. cyt., s. 46-47. 6 H. Goldenberg, I. Goldenberg, Terapia rodzin, Kraków 2006, s. 248-360. 7 B. de Barbaro, L. Dro d owicz, B. Janusz, K. Gdowska, Terapia ma³ eñska jako szukanie dobrych s³ów, Psychoterapia 4 (131) 2004, s. 29-30.
160 BOGDAN PEÆ Osoby pozostaj¹ce w konflikcie stosuj¹ specyficzny sposób rozmowy. Agresywnoœæ jednej wypowiedzi prowokuje odbiorcê do agresji, co z kolei prowokuje do nasilenia agresywnoœci itd. I tak powstaje pêtla wzajemnej pretensji. D³ugotrwa³a komunikacja wed³ug takiego wzorca mo e doprowadziæ do rozpadu zwi¹zku i ujawnia siê w trakcie spotkañ terapeutycznych. Ju w czasie pierwszego spotkania terapeuta stara siê byæ neutralny, tzn. nie przyznaje racji adnej z osób. Zachêca natomiast do zaciekawienia siê perspektyw¹ drugiego. Tak wiêc pierwsza konsultacja jest prób¹ wprowadzenia idei zmian w kierunku: od generalizowania do opisu konkretnych sytuacji; od skarg na drugiego do stawiania sobie pytañ, co drugi czuje; od koncentracji na sobie, do empatii i skupienia na drugim 8. Celem nastêpnych spotkañ jest utrwalenie tej tendencji. Dochodzi do zmiany w pos³ugiwaniu siê zdaniami, s³owami, opisami. Stopniowo zmianie ulegaj¹ postawy ma³ onków wobec siebie. Wspólnym celem staje siê wyprowadzenie z destruktywnej pêtli. Terapeuta pokazuje, jak poprzez otwarcie na perspektywê drugiej osoby mo na odnajdywaæ s³owa, które opisuj¹ uczucia, przekonania i postawy, ale nie obra aj¹ ani nie poni aj¹ partnera. Terapeuta w tym celu zachêca do cyrkularnego rozumienia relacji w ma³ eñstwie, poprzez wprowadzanie pozytywnych przeformu³owañ. Terapeuta mo e próbowaæ wprowadzaæ w rozmowê terapeutyczn¹ nowe s³owa dotycz¹ce relacji, pozbawione negatywnego, krytycznego czy agresywnego znaczenia 9. Pojawia siê tutaj w¹tpliwoœæ, czy pozytywne przeformu³owanie nie jest jedynie powierzchown¹ technik¹, polegaj¹c¹ jedynie na onglerce s³ów i dowolnym ich zamienianiu (z negatywnego na pozytywne)? Na przyk³ad, gdy ona czuje siê osaczona zaborcz¹ mi³oœci¹, to czy mo e coœ dobrego wynikn¹æ dla ma³ eñstwa, jeœli zachowania mê a zostan¹ przez terapeutê przeformu³owane: M¹ chcia³ mieæ Pani¹ jak najwiêcej dla siebie? albo jeœli m¹ boleœnie odczuwa napady z³oœci ze strony ony, to co wyniknie np. z przeformu³owania Pana onie trudno poradziæ sobie z napiêciem? Zachodzi obawa, e takie zmiany s³ów mog¹ zostaæ potraktowane jako arogancja terapeuty wobec cierpienia i bezradnoœci partnerów albo co najmniej jako nierozumienie problemu. Dlatego nale y pamiêtaæ o warunkach, jakie musz¹ byæ spe³nione, by zmiana s³ów by³a u yteczna 10. Aby unikn¹æ tego niebezpieczeñstwa terapeuta powinien pamiêtaæ o kilku wa nych sprawach. Podstawowym warunkiem przyjêcia takich nowych narracji jest przygotowanie przez terapeutê odbiorcy na zmianê. W szczególnoœci powi- 8 K. Deissler, Terapia systemowa jako dialog, Kraków 1998, s. 47-63. 9 M. de Barbaro, B. de Barbaro, Tom Andersen i jego koncepcja teamu reflektuj¹cego, Psychoterapia 4 (107) 1998, s. 65-76. 10 B. de Barbaro, Po co psychoterapii postmodernizm, Psychoterapia 3 (142) 2007, s. 12-13.
KIEDY TERAPIA POMAGA DOBRZE SIÊ ROZSTAÆ 161 nien pomóc odbiorcy zawiesiæ wrogoœæ wobec nadawcy. Stworzenie warunków jest swoistym zaproszeniem uczestnika rozmowy do dialogu. Zadaniem terapeuty jest uwa ne monitorowanie stopnia otwarcia poszczególnych uczestników spotkania oraz znajdowanie takich opisów, które pozwol¹ na zmianê. Stosowanie innej narracji nie mo e siê ograniczaæ do zwyk³ej techniki jêzykowej. Wa ne staje siê uwzglêdnienie kontekstu, czyli poszukanie w historii rodzinnej takich w¹tków, które pomieszcz¹ nowy opis. Du e znaczenie ma równie samo przekonanie terapeuty o adekwatnoœci danego przeformu³owania czy te opisu. Dlatego wa ne jest poznanie i wczuwanie siê w opowieœci rodzinne. Szczególn¹ wartoœæ ma szukanie nowych s³ów przez samych partnerów i zachêcanie ich, aby sami opisywali swój problem, bez negatywnej oceny wspó³ma³ onka 11. * W terapii ma³ eñskiej kluczowy jest kontrakt, który pozwala okreœliæ cele i sposoby terapii. Nie jest to zadanie ³atwe. Problem pojawia siê, gdy pomimo deklaracji gotowoœci do terapii, partnerzy postrzegaj¹ problemy ma³ eñskie w kategoriach winy i krzywdy. W tych opowieœciach partnerzy wzajemnie siê oskar aj¹, zak³adaj¹c, zwykle obronnie, z³¹ wolê drugiej strony. Tworzy to destruktywny uk³ad uniemo liwiaj¹cy zgodê. W terapii partnerzy s¹ zachêcani do zmiany narracji i nadawania im nowych znaczeñ. Te nowe s³owa stopniowo staj¹ siê ich w³asnymi. Idea wspólnego szukania dobrych s³ów ma zastosowanie nie tylko w terapii, znajdowanie dobrych s³ów jest bardzo pomocne np. wówczas, gdy chcemy kogoœ zrozumieæ lub kiedy chcemy daæ drugiemu wsparcie 12. SUMMARY The author represents one of the therapeutic interventions used in the therapy of married couples. The method of positive reformulation in a technique used by system therapists. It is based on social constructionism, in which language creates reality rather than represents it. In this context the role of a therapist changes, as he is no longer an expert with knowledge of dysfunctional family structures, but becomes the expert of a good talk. Key words: system therapy of the family, positive reformulation 11 B. de Barbaro, L. Dro d owicz, B. Janusz, K. Gdowska, Terapia ma³ eñska jako szukanie dobrych s³ów, art. cyt., s. 31. 12 Tam e, s. 35-36.