Dr hab. Agnieszka Gniadek Kraków, 10 listopad 2018 r. Zakład Zarządzania Pielęgniarstwem i Pielęgniarstwa Epidemiologicznego Instytut Pielęgniarstwa i Położnictwa Wydział Nauk o Zdrowiu Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum Ocena rozprawy doktorskiej mgr Elżbiety Bartoń nt. Profesjonalizm i empatia pielęgniarek a satysfakcja pacjentów z opieki w oddziałach neurochirurgicznych. Zjawisko empatii interesuje przedstawicieli rożnych nauk, rozpatrywane jest w związku z rozwojem etycznym, emocjonalnym i społecznym człowieka. Okazywanie współczucia, zrozumienia, ciągłe bycie z pacjentem, niejednokrotnie cierpiącym, pozbawionym nadziei jest przypisane bezpośrednio pracy w zawodach medycznych. W ocenie niektórych autorów empatia jest doskonałym predykatorem wykonywania zawodów lekarza czy pielęgniarki. Jak podaje Wilczek Rużyczka, dojrzała empatia ma wpływ na budowanie należnej relacji terapeutycznej, która sprowadza się do współprzeżywania emocji doznawanych przez drugiego człowieka bez utraty własnej tożsamości. Powszechnie od członków zespołu terapeutycznego oczekuje się nie tylko fachowej wiedzy, ale także umiejętności towarzyszenia, zrozumienia i okazywania nadziei proporcjonalnej do stanu i możliwości osoby chorej. Osoba świadcząca opiekę winna zatem być profesjonalistą czyli kimś, kto zgodnie z angielskim terminem profession wykonuje zajęcia wymagające szerokiej i specjalistycznej wiedzy oraz długich ćwiczeń, dzięki którym podejmując je, uzyskuje sprawność i skuteczność działania. Cechami profesjonalisty są: kompetencja, niezawodność, szczerość, konsekwencja, szacunek, pozytywne nastawienie, chęć rozwoju, uważne słuchanie, skupienie na obowiązkach, udzielanie wsparcia innym. W Polsce uważa się, że pielęgniarka jako pracownik wysoko obdarzany zaufaniem społecznym (w rankingach zawodów zaufania publicznego), będzie doskonale i bezwarunkowo wykonywać swój zawód, pomimo różnych trudności, w tym adekwatnego wynagradzania czy licznego nakładania obowiązków nieprofesjonalnych bezpośrednio nie związanych ze specjalistyczną wiedzą. Potwierdzeniem takich stwierdzeń mogą być wyniki badań naukowych, które pozwolą dać odpowiedź na pytanie czy odzwierciedleniem profesjonalizmu zawodowego jest satysfakcja pacjentów ze świadczonej opieki. 1
Wobec powyższego podjęte przez Autorkę rozprawy doktorskiej badania oceniające relacje występujące pomiędzy profesjonalizmem pielęgniarek oddziałów neurochirurgicznych a empatycznym rozumieniem pacjentów odczuwających dolegliwości bólowe w zespole bólowym kręgosłupa lędźwiowego w kontekście ich satysfakcji z otrzymywanej opieki są niezwykle ważne dla rozwoju pielęgniarstwa i stanowią przyczynek do dyskursu naukowego w tym obszarze praktyki pielęgniarskiej. Przedstawiona do oceny rozprawa doktorska Pani mgr Elżbiety Bartoń stanowi naukowe opracowanie z typowym układem, obejmującym wstęp wraz z rozważaniami teoretycznymi, metodykę wraz z celem badań własnych, problemami, hipotezami badawczymi i zmiennymi, charakterystyką badanej grupy, opisem zastosowanej metody i narzędzi badawczych a także procedurę badawczą i przyjętymi w pracy metodami statystycznymi. Kolejne dwa rozdziały to wyniki badań, przedstawione oddzielnie, dla wyników uzyskanych w grupach pielęgniarek i pacjentów wraz z podsumowaniem wyników badań własnych. Ostatni rozdział stanowi podsumowanie wyników badań własnych zawierający: dyskusję, wnioski, piśmiennictwo, spis tabel, wykresów, streszczenie oraz wykaz skrótów. Dodatkowo Autorka umieszcza w aneksie załączniki, którymi są: narzędzia badawcze, formularze zgód na udział w badaniu oraz Uchwała Komisji Bioetycznej. Rozprawa liczy 184 strony maszynopisu (wraz z piśmiennictwem liczącym 220 pozycji), 81 tabel, 18 wykresów. Spisy tabel oraz wykresów nie stanowią maszynopisu (liczą one łącznie 8 stron), nie stanowi ich także ponumerowany aneks liczący 25 stron. Poprzedzający rozprawę wstęp, obejmujący 3 strony tekstu, wprowadza w tematykę pracy i stanowi element wyjaśniający, którego pełne uzasadnienie można odnaleźć w dalszych rozważaniach teoretycznych liczących 26 stron. Jest to dość dobrze opracowane wprowadzenie zawierające jasno opisane zagadnienia odnoszące się do profesjonalizmu zawodu pielęgniarki i pielęgniarstwa w Polsce, empatii, satysfakcji w kontekście zadowolenia z opieki pielęgniarskiej szczególnie względem chorych neurochirurgicznych a także informacji zawierających opisy pojęć takich jak: ból kręgosłupa lędźwiowego, czynności kręgosłupa oraz charakterystyki bólów kręgosłupa lędźwiowego. Rozdziały tej części dysertacji zostały przedstawione merytorycznie i stylistycznie poprawnie z właściwym powoływaniem się Autorki na liczne i aktualne piśmiennictwo naukowe tak polsko i anglojęzyczne. Pragnę zwrócić uwagę, że ta część rozprawy byłby bardziej przejrzysta, gdyby Autorka pominęła w rozdziale wstęp informacji o charakterze pracy, liczbie rozdziałów, które tworzą dysertację, informacji o założeniach pracy, doborze narzędzi ect. Wszystkie te dane po raz kolejny pojawiają się w innej części pracy tj. w streszczeniu. 2
W rozdziale nr 2: Metodyka, Doktorantka wykazuje zasadność podjęcia celu badań podając go w postaci dwóch niezależnych celów, których w mojej ocenie sformułowanie w postaci jednego zdania przyczyniłoby się do doprecyzowania myśli głównej, którą chciała Doktorantka w niniejszej dysertacji rozwinąć na drodze zaplanowanego badania naukowego. W dalszej części tego rozdziału Autorka wyszczególnia problemy badawcze, hipotezy a także zmienne z podziałem na zmienne wyjaśniane i wyjaśniające. Sam charakter sformułowanych problemów oraz postawionych hipotez z wyszczególnieniem zmiennych jest poprawny i w całości spójny, niemniej jednak odczytanie wszystkich intencji Autorki zawartych w tym rozdziale wymagało wnikliwej analizy. Język opisu jaki bardzo kwiecisty z dużą ilością zbędnych komentarzy oraz wprowadzeń. Nie ma to wpływu na wartość pracy ale skrócenie opisu zdecydowanie poprawiło by czytelność materiału naukowego. W dalszej części rozdziału Metodyka Doktorantka charakteryzując badane grupy: pielęgniarek oraz pacjentów, podaje dokładny opis grup z uwzględnieniem zmiennych socjodemograficznych, a dodatkowo w przypadku pielęgniarek między innymi posiadanych kursów i szkoleń czy specyfiki pracy. W przypadku pacjentów takich zmiennych jak: czas hospitalizacji oraz ocena pobytu w oddziale wraz z opinią na temat wyznaczenia pielęgniarki do opieki w trakcie hospitalizacji. Dobór osób do badań był prawidłowy i odpowiada założeniom badawczym, jednakże informacje przedstawione w pracy są niespójne, co być może wynika ze stosowania skrótów myślowych przez Autorkę. Brak informacji jaki był dobór grupy do badań: celowy czy losowy, czy wszystkie pielęgniarki pracujące w dwóch oddziałach szpitalnych zostały włączone do badania, kiedy badania przeprowadzono tej informacji nie zawarto także w streszczeniu pracy. Na stronie 42 pojawia się informacja, że przebadano 100 kobiet pracujących w zawodzie pielęgniarki w dwóch uniwersyteckich szpitalach klinicznych na terenie Polski, dopiero na stronie 57 Autorka wyjaśnia, że były to pielęgniarki i pacjenci dwóch tych samych Klinik leczących pacjentów neurochirurgicznych. W mojej ocenie, także wszystkie informacje o statusie pielęgniarek i pacjentów podane w tym rozdziale winny być przedstawione w innej części dysertacji w wynikach. Kolejnym rozdział pracy zawierał bardzo szczegółowo opisane charakterystyki narzędzi badawczych przyjętych w badaniu (Professional Nursing Image Survey (PNIS) w adaptacji Marcinowicz, Kwestionariusz Rozumienia Empatycznego Ludzi Węglińskiego, Skali Zadowolenia z Pielęgnacji Newcastle w adaptacji Dyk i Gutysz-Wojnickiej, Kwestionariusz Oceny Bólu McGilla oraz Skali Oceny Funkcjonalnej Konsekwencji Bólu oraz autorskie kwestionariusze ankiety) wraz ze szczegółowym omówieniem wskaźników definicyjnych przyjętych dla oznaczenia wybranych zmiennych niezależnych podlegających za ich pomocą 3
ocenie. W dalszej części tego rozdziału pojawia się szczegółowy opis procedury badawczej a także zapis zastosowanych metod statystycznych. Wyniki badań zostały przedstawione opisowo na 79 stronach maszynopisu, uzupełnione 60 tabelami oraz 12 rycinami (wykresami) z analizą statystyczną uzyskanych danych. Opis wyników został podzielony na dwa rozdziały: Wyniki badań profesjonalizm i empatia pielęgniarek oraz Wyniki badań - satysfakcja z opieki pielęgniarskiej i dolegliwości bólowe pacjentów. Każdy z rozdziałów został podzielony na odpowiednio 8 i 10 podrozdziałów. Wyniki czytelnie obrazują zależności pomiędzy wyznaczonymi zmiennymi. Autorka wywiązał się dobrze z tego zadania uwypuklając zwięźle i w sposób rzetelny zmiany i powiązania w zakresie badanych czynników oraz parametrów. Stosując testy statystyczne porównywała rozkład cech liczbowych najczęściej w dwóch grupach dla wybranych zmiennych np. miejsce pracy, przydatność szkoleń, rodzaj umowy ect. lub dla wielu zmiennych. Dla szczegółowych badań zastosowano modelowanie równań strukturalnych, które przedstawiono na wykresach w odniesieniu do relacji profesjonalizmu i empatii pielęgniarek mieszkających z dziećmi oraz oddzielnie dla profesjonalizmu i empatii pielęgniarek mieszkających bez dzieci. Podobnie modelowanie to zastosowano w przypadku satysfakcji z opieki pielęgniarskiej w kontekście dolegliwości bólowych odrębnie dla pacjentów różnych płci. Ten aspekt pracy jest ciekawy i został on jeszcze raz podkreślony w Rozdziale 5 gdzie Autorka podsumowała wyniki badań własnych przekonując, że profesjonalizm pielęgniarek, poziom empatycznego rozumienia pacjentów, a także satysfakcja pacjentów z opieki pielęgniarskiej to kluczowe elementy, które winny być brane pod uwagę w zapewnieniu należytej jakości opieki. W rozdziale dyskusja Doktorantka wnikliwie analizuje uzyskane wyniki w odniesieniu do piśmiennictwa naukowego. Cytuje badania polskie i anglojęzyczne krytycznie odnosząc się do nich, a także do wyników badań własnych. Dyskusja jest prowadzona w odniesieniu do postawionych hipotez badawczych. W tejże części rozprawy Autorka porusza ważne tematy miedzy innymi empatycznego rozumienia osób hospitalizowanych w związku z profesjonalizmem wyrażającym się umiejętnością rozwiazywania problemów, udzielaniem wsparcia, przekazywania informacji, a także doświadczania zadowolenia z pracy, mimo trudności związanej z jej wykonywaniem. Istotnym predykatorem empatycznego rozumienia pacjentów z zespołem bólowym w opinii badanych był awans zawodowy. Zadowolenie pacjentów z opieki pielęgniarskiej w kontekście bólu związanego z chorobą było związane z opieką pielęgniarską. Szkoda, że autorka nie połączyła dyskusji razem z rozdziałem podsumowanie wyników badań własnych, zdecydowanie poprawiłoby to czytelność tego fragmentu pracy. 4
Wnioski z badań przedstawione przez Autorkę w liczbie 9 a w rzeczywistości w liczbie 11 odpowiadają w pełni na założenia badawcze i wskazują na: istnienie związku pomiędzy profesjonalizmem pielęgniarek, przekonaniem na temat wykonywania zawodu a empatycznym rozumieniem pacjentów w zespole bólowym kręgosłupa odcinka lędźwiowego, brakiem związku z pełnieniem funkcji na stanowisku pielęgniarki a empatycznym rozumieniu pacjentów. Wyniki wskazują, że prawdopodobieństwo empatycznego rozumienia pacjentów było najwyższe wśród pielęgniarek, które miały przekonanie, że ich zawód wymaga ustawicznego kształcenia, posiadania umiejętności rozwiazywania problemów oraz stanowi dla nich wyzwanie i daje możliwość awansu. Ponadto pozytywne doświadczenie pacjentów z otrzymywanej opieki pielęgniarskiej w oddziałach neurochirurgicznych nie było powiązane z percepcją nasilenia odczuwanych dolegliwości oraz percepcją tych funkcjonalnych dolegliwości. W przypadku satysfakcji pacjentów z otrzymywanej opieki w oddziałach neurochirurgicznych pozostawała ona odwrotnie proporcjonalna w zakresie odczuwania okrutnego bólu, a w ogóle nie była powiązana z percepcją funkcjonalnych konsekwencji dolegliwości w zespole bólowym kręgosłupa lędźwiowego. Odczuwalnym niedosytem wobec wniosków przedstawionych przez Doktorantkę jest brak jakichkolwiek konkluzji odnoszących się do modeli wyjaśniających strukturę relacji zadowolenia z pielęgnacji i dolegliwości bólowych ze względu na płeć badanych chorych. Doktorantka w dysertacji w większości odwołuje się do piśmiennictwa polskiego i anglojęzycznego, które stanowi aż 65% pozycji piśmiennictwa. Liczną część z nich stanowią pozycje zwarte książkowe. Niemniej jednak aż 2/3 z nich są publikacjami, które ukazały się ponad 5 lat od daty napisania pracy. Co jednak ważne, w części dyskusja, Autorka odwołuje się do pozycji naukowych pochodzących w większości z ostatnich 5 lat. Wszystkie te źródła cytuje poprawnie podając przypisy zgodnie z systemem Harvard. Reasumując, praca ma wysoką wartość poznawczą i ważną dla praktyki pielęgniarskiej. Wyniki powinny zostać przedstawione pielęgniarkom świadczącym opiekę zarówno w oddziałach neurochirurgicznych, ale także w innych oddziałach zabiegowych i bezpośrednio przełożone na praktyczne działania. Z obowiązku recenzenta muszę jednak zwrócić uwagę na pewne nieścisłości językowe pojawiające się w pracy, które nie mają większego wpływu na wartość pracy ale nie do końca są one zrozumiałe dla czytelnika. Wątpliwość budzi używanie pojęć na stronie 57 tj. badania miały charakter indywidualny, dobrowolny i anonimowy. Jakie znaczenie w tym kontekście zdania ma słowo indywidulany? Na stronie 158, jak należy rozumieć słowo korelaty w stwierdzeniu: Istotnymi korelatami empatycznego rozumienia pacjentów są? Proszę także o wyjaśnienie pojęcia mediującego udziału, w kontekście 5
6