Michał TRZĘSIOK 1, Krzysztof ZOWADA 2 Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach Rola klientów rynku TSL w rozwoju innowacyjności usługodawców logistycznych 3 Wprowadzenie Innowacyjność to podstawowy czynnik wzrostu konkurencyjności przedsiębiorstw, także tych świadczących szeroko rozumiane usługi logistyczne [1, 2]. Możliwość szybkiego i elastycznego dostosowywania się do potrzeb klientów poprzez tworzenie i wdrażanie innowacji nabiera coraz większego znaczenia także na rynku TSL. Innowacje logistyczne nie powstają bowiem na skutek formalnych planów, ale tworzone są ad hoc jako odpowiedź na zgłoszone lub ustalone zapotrzebowanie klientów [3]. Można mówić zatem o szczególnej, choć nie do końca zbadanej roli klientów w tworzeniu innowacyjności usługodawców logistycznych, jako wciąż aktualnym problemie badawczym. W kontekście tego problemu celem artykułu jest próba dokonania klasyfikacji klientów rynku TSL ze względu na ich postawę wobec inicjowania innowacji wdrażanych przez usługodawców logistycznych. Innowacyjność usługodawców logistycznych przegląd literatury Pojęcie innowacyjności w odniesieniu do przedsiębiorstw świadczących różnego typu usługi logistyczne było przedmiotem wielu opracowań i prac naukowo-badawczych (przykładowo: Chapman, Soosay and Kandampully 2003, Sauvage 2003, Flint, Larsson, Gammelgaard and Mentzer 2005, Panayides and So 2005, Soosay 2005, Wu, Lin 2006, Panayides 2007, Deepen, Goldsby, Knemeyer and Wallenburg 2008, Flint, Larsson, and Gammelgaard 2008, Lai, Li, Wang, and Zhao 2008, Wagner 2008). Próby syntezy dotychczas prowadzonych rozważań na temat innowacyjności przedsiębiorstw świadczących usługi logistyczne dokonali Ch. Busse oraz C.M. Wallenburg [4] wskazując jednocześnie dalszą potrzebę prowadzenia badań w tym zakresie. W prostym ujęciu innowacyjność usługodawców logistycznych sprowadza się do oferowania klientom nowych usług lub poszerzania zakresu usług świadczonych dotychczas [2]. Większość przedsiębiorstw nie postrzega innowacji logistycznej tylko jako absolutnej nowości w sposobie świadczenia usług. Jako innowacje odnotowuje wszystkie, nawet niewielkie zmiany w sposobie świadczenia usług swoim klientom [5]. Mowa jest zatem o radykalizmie innowacji [6], jako jednym z kryteriów wyodrębnienia typów innowacji wdrażanych przez usługodawców logistycznych. Warto zauważyć, iż jeszcze zaledwie kilka lat temu innowacją było samo korzystanie z usług oferowanych przez zewnętrznych partnerów. W dniu dzisiejszym outsourcing usług logistycznych jest czymś powszechnie znanym i wykorzystywanym (w Polsce ponad 80% przedsiębiorstw korzysta z różnego typu usług logistycznych [7]), innowacyjność natomiast to ciągłe poszukiwanie możliwości oferowania zaawansowanych rozwiązań w zakresie obsługi logistycznej [8], której podstawowym celem jest przede wszystkim: poprawa jakości oferowanych usług, redukcja kosztów, zwiększenie wydajności pracy oraz dostosowywanie oferty do potrzeb i oczekiwań klientów [9]. W tym ostatnim przypadku podkreśla się szczególne znaczenie klientów dla rozwoju innowacyjności usługodawców logistycznych. Zdaniem C.M. Wallenburga można wyodrębnić dwa typy innowacji logistycznych wdrażanych przez firmy świadczące usługi logistyczne [10] (rys. 1). Pierwszy typ to innowacje wewnętrzne, niezauważalne z zewnątrz dla klienta i nie mające na niego bezpośredniego wpływu. Pozwalają one przede wszystkim zwiększyć efektywność operacji usługodawców logistycznych, co może, ale tylko pośrednio, wpłynąć na klienta (przykładowo poprzez obniżkę ceny świadczonych usług). Drugi typ innowacji to te, które bezpośrednio związane są z obsługą klienta. Można w tym przypadku mówić o innowacjach skierowanych do szerszego grona odbiorców lub innowacjach skierowanych tylko i wyłącznie do pojedynczego klienta. Dalszy podział zakłada dwa typy innowacji, ze względu na postawę usługodawcy logistycznego wobec inicjowania innowacji innowacje reaktywne, które wynikają wprost z zapotrzebowania zgłoszonego przez klienta, oraz innowacje proaktywne tworzone z inicjatywy usługodawcy. Pierwszy wspomniany typ zdaniem D.J. Flinta (i in.) [5] jest o wiele częściej spotykanym rozwiązaniem w praktyce, drugi z kolei zdaniem J.M. Deepena (i in.) występuje znacznie rzadziej [11]. Bez względu jednak na liczbę odbiorców innowacji w zakresie oferowanej obsługi logistycznej, w literaturze przedmiotu podkreśla się konieczność zwiększania wartości tworzonej przez usługodawców dla klientów, aby skutecznie konkurować na rynku [5, 8]. Istotnym zatem źródłem możliwości innowacyjnych usługodawców logistycznych wg badań P. Panayidesa [12] jest tworzenie odpowiednich relacji z klientem. Prowadzi to do poprawy jakości świadczonych usług dzięki lepszemu zrozumieniu jego potrzeb, a co za tym idzie usprawnieniu procesów obsługi. 1 2 3 Dr M. Trzęsiok, adiunkt, Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach, Wydział Zarządzania, Katedra Analiz Gospodarczych i Finansowych. Mgr K. Zowada, asystent, Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach, Wydział Zarządzania, Katedra Logistyki Ekonomicznej. Artykuł recenzowany. 5827
Rys. 1. Typy innowacji usługodawców logistycznych Źródło: [10]. Założenia i wykorzystane metody badawcze Na podstawie analizy literatury, w szczególności w oparciu o klasyfikację innowacji wdrażanych przez usługodawców logistycznych zaproponowaną przez C.M. Wallenburga (innowacje proaktywne i reaktywne) zakłada się, iż można mówić o pewnej różnorodności klientów usługodawców logistycznych, pod względem ich wpływu na rozwój innowacji wdrażanych przez firmy świadczące różnego typu usługi logistyczne. Założony przez autorów cel badawczy zrealizowany zostanie w drodze analizy wyników badań empirycznych z wykorzystaniem analizy korelacji i metody drzew klasyfikacyjnych. Badania empiryczne przeprowadzono w grupie 101 przedsiębiorstw w III kwartale 2013 roku, przy użyciu elektronicznego kwestionariusza ankietowego. W próbie największy udział miały najmniejsze przedsiębiorstwa. Celem autorów było odzwierciedlenie struktury popytowej strony polskiego rynku TSL. Typologia klientów rynku TSL wyniki badań Punktem wyjścia procesu klasyfikacji klientów rynku TSL ze względu na ich postawę wobec inicjowania innowacji wdrażanych przez usługodawców logistycznych były uzyskane w toku badań empirycznych odpowiedzi na dwa pytania, wobec których w pięciostopniowej skali ustosunkowywali się ankietowani. Pierwsze z pytań zmierzało do oceny faktu bycia inicjatorem innowacji wdrażanych przez LSP 4, drugie pytanie dotyczyło oceny faktu bycia beneficjentem innowacji wdrażanych przez LSP. Uzyskane wyniki prezentuje rysunek 2. Analiza odpowiedzi uzyskanych od przedstawicieli badanych przedsiębiorstw pozwala wysnuć wniosek, iż istnieje silna zależność pomiędzy faktem jednoczesnego bycia (lub nie) inicjatorem i beneficjentem innowacji usługodawców logistycznych. Obliczony współczynnik korelacji rang Spearmana wyniósł 0,704 (korelacja jest istotna na poziomie 0,01 dwustronnie). W dalszej kolejności wyodrębniono dwa skrajne typy ankietowanych przedsiębiorstw, ze względu na oceny wystawione wobec przedstawionych stwierdzeń. Typ A reprezentowany był przez 42 ankietowane przedsiębiorstwa, które jednocześnie nie czują się ani inicjatorem, ani beneficjentem innowacji wdrażanych przez usługodawców. Drugi typ (Typ B) to mniej liczna grupa firm, które jednocześnie inicjują innowacje, jak również są ich beneficjentami. Ostatni etap prowadzonej analizy zmierzał do odpowiedzi na pytanie, czy można przy pomocy innych cech, opisać różnice pomiędzy wyodrębnionymi typami przedsiębiorstw. Tabela 1 zawiera proponowany zestaw cech, które poddano analizie przy wykorzystaniu metody drzew klasyfikacyjnych opisanej po raz pierwszy przez Breimana i in. [13]. Drzewo klasyfikacyjne będące efektem przeprowadzonego modelowania zaprezentowano na rysunku 3. 4 LSP z ang. Logistics Service Provider, usługodawca logistyczny. 5828
Rys. 2. Typy klientów ze względu na stosunek do wdrażania innowacji przez LSP Źródło: badania własne. Tab. 1. Zestaw cech wykorzystanych do analizy metodą drzew klasyfikacyjnych 1. Typ usługi zlecanych / zamawianych na zewnątrz przez Państwa firmę 1.1 Transport krajowy 1.7 Transport międzynarodowy 1.13 Spedycja 1.2 Magazynowanie 1.8 Zarządzanie łańcuchem dostaw 1.14 Usługi pocztowo-kurierskie 1.3 Usługi celne 1.9 Logistyka zwrotów 1.15 Cross-docking 1.4 Usługi green logistics 1.10 Usługi co-packingu 1.16 Usługi typu in house 1.5 Usługi co-manufacturingu 1.11 Dostawy Just-in-Time 1.17 Usługi finansowe 1.6 Transport intermodalny 1.12 Doradztwo logistyczne 1.18 Inne 2. Jakie znaczenie według Państwa mają następujące elementy obsługi przy wyborze operatora? 2.1 Cena usługi 1 2 3 4 5 2.2 Jakość usługi 1 2 3 4 5 2.3 Indywidualizacja usługi 1 2 3 4 5 2.4 Rozwiązania intralogistyczne, w tym IT 1 2 3 4 5 2.5 Kompleksowość świadczonych usług 1 2 3 4 5 2.6 Zasięg działania 1 2 3 4 5 2.7 Doświadczenie 1 2 3 4 5 2.8 Reputacja 1 2 3 4 5 2.9 Kompetencje pracowników 1 2 3 4 5 3. Miesięczny budżet przeznaczony na usługi logistyczne 3.1. Do 10 tys. zł 3.2. (10 20 tys. zł> 3.3. (20 30 tys. zł> 3.4. (30 50 tys. zł> 3.5. (50 100 tys. zł> 3.6. (100 200 tys. zł> 3.7. (200 500 tys. zł> 3.8. Ponad 500 tys. zł Źródło: badania własne. 5829
Rys. 3. Drzewo klasyfikacyjne graficzne przedstawienie zbudowanego modelu Źródło: badania własne. Zbudowany model wykazuje bardzo dobre dopasowanie do danych. Błąd klasyfikacji tego modelu to zaledwie 3,5%, co oznacza, że reguły klasyfikacyjne poprawnie identyfikują przynależność do klas 96,5% rozważanych przedsiębiorstw. Nadmienić należy, że najpierw zbudowany został model idealnie dopasowany do danych (z zerowym błędem klasyfikacji), jednak model ten składał się ze zbyt wielu reguł klasyfikujących. Jest to typowy przypadek w modelowaniu z wykorzystaniem drzew klasyfikacyjnych, które mają tendencję do nadmiernego dopasowania się do analizowanych danych, co skutkuje zmniejszeniem interpretowalności wyników [14]. W celu uproszczenia modelu wykorzystano technikę przycinania drzewa, która doprowadziła do zbudowania modelu o nieco gorszym, choć wciąż bardzo dobrym dopasowaniu i ten uproszczony model został zaprezentowany. Z graficznej postaci modelu odczytać możemy (idąc po krawędziach drzewa z góry w dół) m.in., że zidentyfikowano trzy reguły przynależności przedsiębiorstw do grupy oznaczonej jako Typ B. Najkrótsza z tych reguł głosi, że są to przedsiębiorstwa, których miesięczny budżet przeznaczony na usługi logistyczne jest nie większy niż 30 tys. zł (odpowiadając na pytanie 3. wskazały: 1, 2 lub 3), ale jednocześnie typ usług zlecanych na zewnątrz to Zarządzanie łańcuchem dostaw. Patrząc na inną ścieżkę (schodząc krawędzią drzewa znajdującą się skrajnie po prawej stronie) odczytać można drugą regułę przynależności do tej grupy są to przedsiębiorstwa, które wskazały następujące odpowiedzi: na pytanie 3. co najmniej 4, i jednocześnie: na pytanie 2.3 co najmniej 4, na pytanie 1. nie wskazały usług celnych, ale na pytanie 2.4 co najmniej 3. Analogicznie można odczytać trzecią regułę przynależności do grupy przedsiębiorstw typu B, a także 8 reguł przynależności do grupy typu A. Klienci rynku TSL jako inicjatorzy innowacji logistycznych Innowacyjność jest kluczem do sukcesu wielu firm, w tym także tych świadczących usługi logistyczne. Polski rynek TSL rozwija się dynamicznie. Kołem zamachowym wspomnianego rozwoju jest zauważalny w ostatnim czasie wzrost świadomości znaczenia realizowanych procesów i czynności logistycznych dla osiąganych wyników ekonomicznych przedsiębiorstw oraz nierzadko brak odpowiedniego zaplecza techniczno-finansowego umożliwiającego realizację funkcji logistycznych we własnym zakresie. W konsekwencji przedsiębiorstwa pozyskują odpowiednie kompetencje logistyczne z rynku w drodze współpracy z różnego typu przedsiębiorstwami oferującymi różnorodne usługi logistyczne. Nie bez znaczenia dla funkcjonowania dziesiątek dużych i kilkudziesięciu tysięcy małych i średnich usługodawców logistycznych na polskim rynku TSL jest kwestia nasilającej się konkurencji. Wymusza ona ciągłe dopasowanie oferty do zmieniających się potrzeb klientów. Warto zatem podkreślić szczególne znaczenie szeroko rozumianych innowacji w działalności usługodawców logistycznych oraz specyficzną rolę klientów rynku TSL w ich tworzeniu. Jak wcześniej podkreślono, punktem wyjścia każdej innowacji w zakresie obsługi logistycznej są potrzeby klientów. Potrzeby te mogą być wyartykułowane przez klientów i wówczas w odpowiedzi na nie generowane są innowacje reaktywne z punktu widzenia usługodawców logistycznych lub potrzeby klientów w zakresie pożądanych zmian mogą być w pierwszej kolejności zidentyfikowane przez usługodawców logistycznych i wówczas mówimy o innowacjach proaktywnych. Wyniki badań autorów pozwalają wysnuć wniosek, iż na polskim rynku TSL dominują innowacje reaktywne nad innowacjami proaktywnymi; zaledwie kilku ankietowanych nie czując się inicjatorami innowacji, postrzegało siebie jako beneficjentów innowacji wdrożonych przez usługodawców logistycznych. 5830
Z punktu widzenia klientów fakt wyartykułowania swojej potrzeby odnośnie postulowanej zmiany w zakresie oferowanej przez zewnętrznych dostawców obsługi logistycznej, oznacza pełnienie roli inicjatora konkretnej innowacji, a w konsekwencji (jak pokazały to wyniki badań) jeżeli inicjatora innowacji, to w większości przypadków również ich beneficjenta. Większość ankietowanych nie widzi siebie jednak w żadnej z opisywanych ról. Taka sytuacja wynika z faktu, iż jak pokazują badania [15] większość procesów realizowanych przez usługodawców logistycznych na rzecz swoich klientów szczególnie z sektora MŚP (a więc najliczniejszej grupy klientów usługodawców logistycznych) ma charakter powtarzalny, co pozwala usługodawcom realizować przychody przy ograniczonym zaangażowaniu (również innowacyjnym). Ponadto warto wskazać na obecne także na polskim rynku TSL zjawisko dyfuzji innowacji, które występuje wtedy, gdy po pierwszym udanym zastosowaniu nowego rozwiązania następuje proces jego adaptacji i wykorzystania przez inne przedsiębiorstwa [16]. W takiej sytuacji niektóre nowe rozwiązania po pewnym czasie stają się powszechnie obowiązującym standardem, co w dłuższym okresie czasu może powodować negatywną ocenę w zakresie faktu bycia beneficjentem konkretnych innowacji wdrażanych przez usługodawców logistycznych. Wnioski W wyniku coraz większych wymagań klientów, kastomizacja usług tworzących wartość dodaną dla klienta stała się podstawą działalności usługodawców logistycznych [17]. Rola klientów w tworzeniu nowej lub modyfikacji istniejącej oferty usługodawców logistycznych jest więc bezdyskusyjna. Nie wszyscy klienci odgrywają jednak taką samą rolę w rozwoju oferty rynku TSL. Jak pokazały wyniki przeprowadzonych badań empirycznych, istnieje wąska grupa przedsiębiorstw nadających ton innowacjom wdrażanym przez firmy świadczące szeroko rozumiane usługi logistyczne. Zdaniem autorów to właśnie potrzeby tych klientów wyznaczają nowe trendy w zakresie oferowanej na rynku TSL obsługi logistycznej. Dalsze badania podejmowane w omawianym zakresie powinny zatem skupić się na szerszej analizie właśnie tej grupy przedsiębiorstw. Streszczenie Artykuł podejmuje problem związany z określeniem roli, jaką odgrywają klienci rynku TSL w rozwoju innowacyjności przedsiębiorstw świadczących usługi logistyczne. Celem artykułu jest próba dokonania klasyfikacji klientów rynku TSL ze względu na ich postawę wobec inicjowania innowacji wdrażanych przez usługodawców logistycznych. Aby zrealizować założony cel badawczy dokonano analizy wyników badań empirycznych przeprowadzonych na grupie klientów usługodawców logistycznych z wykorzystaniem analizy korelacji oraz metody drzew klasyfikacyjnych. W wyniku przeprowadzonej analizy ustalono, iż szczególną rolę w zakresie rozwoju innowacyjności usługodawców logistycznych pełni niewielka grupa klientów, którzy aktywnie inicjują innowacje usługodawców logistycznych w zakresie oferowanej obsługi logistycznej. The role of the TSL sector s clients in the growth of innovation among logistics service providers Abstract The paper deals with the problem of assessing the role played by the TSL sector s clients in the growth of innovation among logistics service providers. The main goal of the paper is to make an attempt to classify the TSL sector s clients with respect to their attitude to initiating innovation introduced by logistics service providers. The problem is approached by conducting empirical study based on a random sample of enterprises the logistics service providers clients. The research employs correlation analysis and classification trees. The study results in identifying classes of the TSL sector s clients. A more thorough class description of the group of leaders the companies which consciously initiate innovations introduced by logistics service providers, is presented. This small group should attract special attention, since its needs set new directions in the development of logistics services offered in the TSL sector. LITERATURA / BIBLIOGRAPHY [1] Ho L-H., Chang P-Y., Innovation capabilities, service capabilities and corporate performance in logistics services, International Journal of Organizational Innovation 2015, Vol. 7, No. 3, January. [2] Zagożdżon B., Innowacyjność usług logistycznych a konkurencyjność przedsiębiorstw na rynku TSL, [w:] Innowacje w transporcie. Organizacja i Zarządzanie, Niedzielski P., Tomanek R. (red.), Zeszyty Naukowe nr 602, Problemy transportu i logistyki nr 12, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2010. [3] Franklin J.R., Wagner S.M., Why LSPs don't leverage innovation, Supply Chain Quarterly 2008, No. 4. [4] Busse Ch., Wallenburg C.M., Innovation management of logistics service providers. Foundations, review, and research agenda, International Journal of Physical Distribution & Logistics Management 2011, Vol. 41, No. 2. 5831
[5] Flint D.J., Larsson E., Gammelgaard B., Mentzer J.T., Logistics innovation: a customer value-oriented social process, Journal of Business Logistics 2005, Vol. 26, No. 1. [6] Wagner S.M., Sutter R., A qualitative investigation of innovation between third-party logistics providers and customers, Int. J. Production Economics 2012, No. 140. [7] Zowada K., Outsourcing logistyki w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw, Gospodarka Materiałowa & Logistyka 2012, nr 10. [8] Hanus P., Factors affecting the relationship between logistics operators and commercial companies that use their services, [in:] Trade Perspectives 2014, Knego N., Renko S., Knezevic B. (ed.), Zagreb 2014. [9] Dziekoński K., Chwiećko J., Innowacyjność przedsiębiorstw z branży TSL, Economics and Management 2013, nr 2. [10] Wallenburg C.M., Innovation in logistics outsourcing relationships: proactive improvement by logistics service providers as a driver of customer loyalty, Journal of Supply Chain Management 2009, Vol. 45, No. 2, April. [11] Deepen J.M., Goldsby T.J., Knemeyer A.M., Wallenburg C.M., Beyond Expectations: an Examination of Logistics Outsourcing Goal Achievement and Goal Exceedance, Journal of Business Logistics 2008, Vol. 29, Issue 2. [12] Panayides P., Enhancing innovation capability through relationship management and implications for performance, European Journal of Innovation Management 2006, Vol. 9, Issue 4. [13] Breiman L., Friedman J.H., Olshen R.A., Stone C.J., Classification and Regression Trees, Chapman & Hall, New York 1984. [14] Gatnar E., Nieparametryczna metoda dyskryminacji i regresji, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001. [15] Zowada K., Obsługa logistyczna małych i średnich przedsiębiorstw w działalności usługodawców logistycznych, [w:] Innowacje w zarządzaniu i inżynierii produkcji, Knosala R. (red.), Oficyna Wydawnicza Polskiego Towarzystwa Zarządzania Produkcją, t. 1, Opole 2015. [16] Krawczyk-Sokołowska I., Innowacje w przedsiębiorstwach logistycznych, Logistyka 2001, nr 5. [17] Świtała M., Marketing in the activities of logistics service providers selected direct survey results, Journal of Economics & Management 2013, Vol. 12. 5832