Wiesław Borszowski nauczyciel mianowany Internat SOSW w Tarnowie DIAGNOZA WYCHOWANKA W ŚWIETLE ŚRODOWISKA RODZINNEGO I RÓWIEŚNICZEGO (Opracowanie zagadnienia jest wynikiem mojego uczestnictwa w kursie: Diagnoza wychowawcza przeprowadzonym przez mgr Małgorzatę CuŜytek z Małopolskiego Niepublicznego Ośrodka Doskonalenia Zawodowego Nauczycieli przy Ośrodku Twórczej Edukacji Kangur oraz doświadczeń nabytych w trakcie wieloletniej pracy opiekuńczo wychowawczej w Internacie SOSW w Tarnowie) Rozpoznanie środowiska wychowanka: Chcąc skutecznie wychowywać naszych podopiecznych, powinniśmy ich dobrze poznać. WaŜne jest aby posiadać informacje nie tylko o ich cechach psychicznych, ale teŝ o warunkach w jakich zostali wychowani, ich sytuacji rodzinnej i otoczeniu. Działania nasze mające na celu poznanie wychowanka powinniśmy opierać na: - analizie cech psychicznych wychowanka, - obserwacji jego zachowania w internacie i poza nim, - orientacji w jego Ŝyciowych aspiracjach i planach, - diagnozie jego środowiska rodzinnego i rówieśniczego. Na zachowanie wychowanka w internacie mogą mieć wpływ nie tylko czynniki tkwiące w nim samym, ale w osobach i zjawiskach spoza internatu. Dlatego warto zwrócić uwagę, Ŝe działania wychowawcze nie poprzedzone wnikliwą obserwacją i wieloaspektową analizą mogą okazać się mało efektywne czy wręcz nieskuteczne. W planowaniu i wdraŝaniu działań wychowawczych waŝnym zadaniem wychowawcy jest poznawanie nie tylko samego wychowanka, ale takŝe jego otoczenia diagnoza środowiskowa. Jej przedmiotem są wpływy środowiskowe na wychowanka, ich rodzaj, kierunek, ich natura i siła, wspomaganie lub hamowanie rozwoju. Celem diagnozy środowiskowej moŝe być (za A. Janowski) Zbieranie i wykorzystywanie informacji o wychowanku a w szczególności: - Zgromadzenie informacji o warunkach rozwoju wychowanka w celu zapobiegania problemom wychowawczym lub ich usuwania, - Rozpoznanie i ocena niepokojącej wychowawcę sytuacji, - Sprawdzenie skutków oddziaływań wychowawczych (monitorowanie, ewaluacja). Dzięki zastosowaniu diagnozy środowiskowej poznajemy wychowanka w jego otoczeniu rówieśniczym lub rodzinnym. Pomaga nam to zrozumieć niektóre jego zachowania, elastycznie dostosowywać nasze działania i modyfikować wpływy środowiska.
Diagnoza środowiska rodzinnego: Najbardziej wpływowym środowiskiem wychowanka jest jego rodzina. Czerpane z niej wzorce więzi emocjonalnych oraz doświadczenia w ogromnym stopniu kształtują rozwój emocjonalny i umysłowy dziecka. Środowisko rodzinne naleŝy więc do waŝnych dla wychowawcy obiektów zainteresowania. Poznając środowisko rodzinne wychowanka bierzemy pod uwagę róŝne aspekty kształtujące jego poziom emocjonalny, moralny i intelektualny: Czynnik materialny zwracamy przy nim uwagę na: - stopień zamoŝności, warunki materialne i higieniczne, - stan społeczny rodziny: czy jest pełna, czy niepełna (kto wychowuje dziecko?), - ilość członków rodziny, moŝliwe obszerne informacje na ich temat. Ocena atmosfery emocjonalnej panującej w rodzinie: - wzajemne stosunki między rodzicami, problemy domowe i ich wpływ na dziecko, - udział dzieci w rodzinnych konfliktach, - stosunek rodziców do dziecka i wymagań wobec niego, - pozycja dziecka w rodzinie, - sposób kierowania dzieckiem, - stosunek opiekunów do nauki dziecka, - zgodność norm lansowanych w rodzinie z wymaganiami w internacie. Poziom intelektualny i kulturalny środowiska rodzinnego: - wykształcenie rodziców, - zainteresowania rodziców, - ich sposób spędzania wolnego czasu, - kultura języka rodziców i ich kultura ogólna. Czynniki zagroŝenia w rodzinie (wszelkie uwarunkowania mogące skłaniać dziecko do postaw patologicznych lub destrukcyjnych): - rozbicie rodziny lub nieoczekiwana śmierć jednego z rodziców, - psychopatologia matki lub ojca, - uzaleŝnienie jednego lub dwojga rodziców, - częste konflikty rodzinne, - brak więzi emocjonalnych między rodzicami lub między rodzicami a dziećmi, - brak jasnego określenia ról rodzinnych jeden rodzic niezaangaŝowany, drugi nadmiernie zaangaŝowany; koalicja z rodzicem przeciw drugiemu rodzicowi. Techniki skuteczne przy zdobywaniu informacji o rodzinie: - techniki autoekspresyjne wypracowania, listy, swobodna twórczość
literacka i plastyczna, wypowiedzi na łamach gazetki, udział w dyskusjach (dają pojęcie emocjonalnych powiązań wewnątrzrodzinnych), - wywiady i ankiety informacje o prostych faktach dotyczących rodziny, - wywiad środowiskowy z członkami rodziny wychowanka daje moŝliwość włączenia pozostałych członków rodziny, umoŝliwia orientację w warunkach i atmosferze wychowawczej domu wychowanka, - metoda genogram stosowana w szczególnych przypadkach, po przeszkoleniu moŝe słuŝyć do skomplikowanych zaleŝności rodzinnych, Środowisko rówieśnicze wychowanka DuŜą pomocą w rozumieniu zachowania wychowanka jest ocena jego środowiska rówieśniczego. Zrozumienie zjawisk, jakie nim kierują pomaga wychowawcy określić czynniki ryzyka dla danego wychowanka. Źródłem informacji o środowisku rówieśniczym podopiecznego moŝe być wiedza o jego kontaktach interpersonalnych na terenie internatu i poza nim, zainteresowaniach, sposobie spędzania wolnego czasu. Metody zdobywania informacji o środowisku: - Obserwacja jest to podstawowa metoda zdobywania informacji, polegająca na systematycznym rejestrowaniu zachowań osoby obserwowanej, a następnie interpretacji uzyskanych danych. Daje oczekiwane rezultaty, jeśli jest uporządkowana i systematyczna. Sposób prowadzenia obserwacji zaleŝy od tego, czy wychowawca szuka odpowiedzi na konkretne pytanie o przebieg lub przyczynę zdarzeń, czy obserwuje całokształt zjawisk w procesie wychowawczym. Najbardziej znana jest obserwacja luźna, polegająca na swobodnym, niezamierzonym zbieraniu danych w trakcie codziennych i przypadkowych kontaktów z wychowankiem. Jest zwykle stosowana nieświadomie i zaleŝy od spostrzegawczości wychowawcy i jego zdolności zapamiętywania. Jej skuteczność zaleŝy od wiedzy o obserwowanych zjawiskach i umiejętności wyodrębniania istotnych dla badanego problemu zjawisk. - Obserwacja celowa jest stosowana wybiórczo. Zwraca się tu uwagę na wszystkie zjawiska związane z badanym problemem, np. sposoby identyfikowania się z grupą rówieśniczą. Odrzuca się informacje nie mające związku z przedmiotem badań. Zwykle zapisuje się jej wyniki w postaci arkuszy spostrzeŝeń lub notatek. - Wywiad rozmowa badającego z respondentem lub respondentami według opracowanych wcześniej pytań (dyspozycji). Wywiad moŝe być
swobodny nie kierowany przygotowaniami wcześniej pytaniami lub kierowany pytania są przygotowane wcześniej a następnie zadane. Jest to dobra technika, gdy celem jest uzyskanie wiedzy o przyczynach jakiegoś zjawiska, motywach postępowania, czynnikach wywołujących problem. Jest jednak czasochłonny i nie zawsze rzetelny. Wyniki wywiadu mogą zaleŝeć w pewnym stopniu od osoby prowadzącej wywiad, jej umiejętności prowadzenia wywiadu, oceny i akceptacji w oczach respondenta, nastawienia respondenta do celu i przebiegu rozmowy. - Wywiad środowiskowy róŝni się od wywiadu ogólnego zakresem i celem: - przeprowadza się go u rozmówcy, - łączy się go z informacją miejsca zamieszkania wychowanka, - stosowany przy poznawaniu układów, zaleŝności środowiska wychowawczego. - włącza się do niego inne osoby z rodziny lub środowiska, - Ankieta jest typem wywiadu. Pytania ankiety dotyczą jednego problemu, są konkretne i ścisłe. Zwykle jest anonimowa, co moŝe wpłynąć pozytywnie na szczerość osoby ankietowanej. Pozwala uzyskać dane na temat pewnych faktów, oceny zjawisk obecnych lub przeszłych, oczekiwań. Stosujemy ją, gdy musimy szybko zebrać więcej odpowiedzi, w sprawie zaś orientujemy się na tyle, Ŝe umiemy formułować pytania. Opiera się na kwestionariuszu, napisanym specjalnie dla jej potrzeb. Powinien być trafny, to znaczy pozwalający uzyskać wiedzę o tych sprawach, do których zbadania został napisany. Kwestionariusz moŝe składać się z pytań otwartych lub zamkniętych. Pytania zamknięte dają moŝliwość szybkiego uzyskania wyników ilościowych (np. danych statystycznych). Pytania otwarte mogą nam pomóc w opracowaniu wyników jakościowych. - Socjometria jest metodą przydatną szczególnie wtedy, gdy chcemy pozyskać informacje o środowisku rówieśniczym wychowanka. Test socjometryczny polega równieŝ na zadawaniu pytań i wyciąganiu wniosków z odpowiedzi. Pytania z reguły dotyczą interakcji międzyludzkich: stosunków koleŝeńskich, akceptacji lub nieakceptacji i wzajemnych sympatii i antypatii. Np. z kim najchętniej spędzasz czas wolny? Z kolegami z internatu? Z kolegami spoza internatu? Z rodziną? Sam? Postuluje się maksymalną ilość pytań 5. Jest łatwy do sprawdzania gdyŝ wykorzystuje się tabele. Sposób formułowania pytań i uzyskane odpowiedzi zaleŝą od poziomu badanego, jego nastawienia do badania i osoby prowadzącego oraz umiejętności wychowawcy. - Analiza dokumentów: - dokumenty osobiste: (listy, kroniki, pisemne prace uczniów, artykuły do gazetek, rysunki), - dokumenty urzędowe: (opinie wychowawców i nauczycieli ze szkoły, pedagogów, poradni, kuratora, świadectwa szkolne).
W badaniach wykorzystuje się te dokumenty, które bezpośrednio dotyczą przedmiotu badań. Traktuje się je jako uzupełnienie innych metod badawczych. Pierwszy etap rozpoznania moŝna zamknąć postawieniem diagnozy klasyfikacyjnej: przyporządkowującej wychowanka do grupy potencjalnie problemowej lub nieproblemowej. Dopiero przy ujawnieniu się konkretnych zagroŝeń wychowawczych lub edukacyjnych wychowanka warto wykorzystać zgromadzoną dokumentację i rozszerzyć ja o dalsze badania (np. pełną diagnozę środowiska rodzinnego). Wychowawca ma zwykle duŝe moŝliwości zarejestrowania objawów niepokojącego zachowania, natomiast stosunkowo niewielkie moŝliwości ich interpretacji. Jest to bowiem zwykle rola psychologa z racji jego przygotowania i kompetencji. Psycholog nie tylko lepiej zrozumie zaleŝności między obserwowanymi objawami i ich podłoŝem i znaczeniem, posiada takŝe konkretne uprawnienia do prowadzenia szczegółowych badań, formułowania diagnozy i podejmowania decyzji o terapii. Rozpoznawanie wychowanka przez wychowawcę doprowadzić powinno do podjęcia decyzji (wspólnie z pedagogiem szkolnym) o skierowaniu sprawy bądź nie do poradni psychologiczno-pedagogicznej. Poradnia ma obowiązek udzielić wychowawcy pełnej pomocy w opracowaniu diagnozy wychowawczej i wskazać dalsze postępowanie. A oto przykładowy wzór rozmowy wywiadu wg Gerstmana: - Pytania zawęŝające - zadawane na kształt pnia od ogólnych, obojętnych do szczegółowych, - Pytania progresywne odwróconego lejka od luźnych do intymnych, - Unikanie pytań sugerujących, szczególnie w trakcie rozmowy z małoletnim, - Pytania tematy bardziej dopełnienia niŝ rozstrzygnięcia: jaki jest Twój stosunek do? Co myślisz o? - Unikanie zbyt długich pytań oraz podwójnych odpowiedzi, - Unikanie podwójnych zaprzeczeń mogą być niezrozumiałe, - Unikanie pytań rozpoczynających się od: dlaczego? często określane są jako trudne. Zamiast tego pytania naprowadzające: jak się wtedy czułeś? - Pomaganie pamięci, odtworzenie kolejności wydarzeń, wspomnień towarzyszących, - Pytania projekcyjne określają postawę ocen wobec siebie oraz innych ludzi: gdybyś to czy? - Pytania naprowadzające: zamiast: czy bijesz kolegów? To: gdybyś nie bił się z chłopcami, czy uwaŝaliby - Nie podawać zbyt długiego okresu czasu, odwoływać się do doświadczeń z ostatniego okresu czasu, - Przejścia z jednego tematu do drugiego powinny być łagodne,
- Rozmowa nie powinna być nagle przerywana, - Bardzo pomocnymi są zdania niedokończone. Zasady zadawania pytań i budowania całości wywiadu: - najwaŝniejszym jest nawiązanie kontaktu, - jedno pytanie na raz, - sprawdzanie zrozumienia, - przewaga pytań otwartych, - nie naleŝy zaburzać logiki badanego, - uwraŝliwić się na problemy etyczne (np. poszanowanie prawa do prywatności), - zmienianie tematów powinno być łagodne i uzasadnione, - zakończenie powinno być zapowiedziane, - naleŝy pilnować czasu rozmowy.
Bibliografia: 1. Filipczuk H.: Czy znamy swoich uczniów? Warszawa 1964 2. Gerstman S.: Rozmowa i wywiad w psychologii. Warszawa 1972 3. Eliot J., Place M.: Dzieci i młodzieŝ w kłopocie. Poradnik nie tylko dla psychologów. Warszawa 2000 4. Kelm A.: Diagnoza wstępna potrzeb i sytuacji dziecka. W. Problemy Opiekuńcze i Wychowawcze 1992 nr 7 5. Harwitch A.: Obserwacja psychologiczno pedagogiczna jako element diagnozy wychowawczej. Problemy Opiekuńczo Wychowawcze 1988 nr 2