lek. med. Elżbieta Walczak 1 prof. dr hab. inż. Joanna Lecewicz-Bartoszewska 2 1. SPZOZ Łask Oddział Rehabilitacji 2. Akademia Sztuk Pięknych im. Wł. Strzemińskiego w Łodzi POTRZEBA ERGONOMICZNEGO PROJEKTOWANIA WZORNICZEGO DLA USPRAWNIANIA DZIECI Z CHOROBAMI ZAPALNYMI STAWÓW Streszczenie: Osoby niepełnosprawne to nie margines społeczeństwa, ale ogromna ustawicznie wzrastająca grupa społeczna. Znajdują się w niej także dzieci, a ich rehabilitacja powinna budzić szczególną troskę nas wszystkich. Dużym problemem są choroby zapalne stawów, które prowadzą do ograniczeń ruchomości, a to przeszkadza naturalnemu prawidłowemu rozwojowi dziecka i eliminuje radość płynącą z jego aktywności ruchowej. Odpowiednio przystosowany dom, zabawki, przedmioty codziennego użytku, to droga do sukcesu w procesie rehabilitacyjnym. Osoby niepełnosprawne to nie margines społeczeństwa, ale ogromna, ustawicznie wzrastająca grupa społeczna. Znajdują się w niej także dzieci, a one powinny budzić szczególną troskę nas wszystkich. Jedną z częstszych przyczyn niepełnosprawności są choroby zapalne stawów o różnej etiologii: m.in. młodzieńcze przewlekłe zapalenie stawów i zapalne układowe choroby tkanki łącznej. Zapalenie stawów towarzyszą także wielu innym chorobom, a odczyny są różne od przelotnych lub nawracających, do przewlekłych prowadzących do trwałego kalectwa narządu ruchu (6,8,10). Najczęstszą atropatią wieku rozwojowego jest m.p.z.s. Może wystąpić w każdym wieku i jest obserwowane na całym świecie u przedstawicieli rasy białej częstsza jest postać nielicznostawowa, w Afryce Poł.i Indiach postać wielostawowa; częściej u płci żeńskiej, w Polsce zachorowalność oceniana jest na 2/100000. Przyczyny choroby nadal są nieznane(2).najczęściej zajęty jest staw kolanowy, a u małych dzieci staw biodrowy (7). Zapalenie stawów okresu dziecięcego zawsze niesie ryzyko trwałego upośledzenia. Ból i proces zapalny odgrywają zasadniczą rolę w niebezpiecznym oddziaływaniu sił deformujących. Początkowo reakcje bólowe stawów prowadzą jedynie do odruchowego przyjmowania nieprawidłowych postaw uśmierzających ból, które stopniowo się utrwalają w drodze powtarzanych na co dzień czynności fizycznych.
zap. stawów Bolesny stan zapalny Zniekształcenie i zniszczenie stawu Położenie stawu sprzyjające uśmierzeniu odczuwanego bólu Stałe nieprawidłowe obciążenie podczas wykonywania czynności dnia codziennego Rys.1 Cykl oddziaływania sił zniekształcających. Wynikiem zapalenia wielostawowego z zajęciem większych i mniejszych stawów jest ogólne ograniczenie ruchomości. Proces taki przeszkadza naturalnemu, prawidłowemu rozwojowi dziecka. Naszym zadaniem jest zatem zintegrowana praca: rodziców, lekarzy, fizjoterapeutów oraz przedstawicieli wielu dziedzin nauki na rzecz chorych dzieci. Celem wspólnych działań leczniczych, rehabilitacyjnych i pedagogicznych jest stworzenie takich warunków dziecku i danie mu takich możliwości, aby jego życie mogło przebiegać w sposób jak najbardziej zbliżony do życia zdrowych rówieśników (1,9,11). Znaczące miejsce w codziennym życiu i rehabilitacji zajmuje ergonomia, która przystosowuje otoczenie niepełnosprawnego dziecka i pomaga pokonać trudy codzienności. Chore dziecko potrzebuje pomocy zarówno w domu rodzinnym, szpitalu, przychodni czy szkole. Ze względu na ból, obrzęki i ograniczenie ruchomości stawów konieczne jest 2
przygotowanie takich środków lokomocji, które służyłyby przemieszczaniu się, a jednocześnie zgodnie z regułą leczenia częściowo odciążałyby ciężar ciała. Należałoby skonstruować np. odpowiednie chodziki, kojce na kółeczkach, drewniane koniki, rowerki, hulajnogi, które dziecko zaakceptowałoby i bez żenady w środowisku rówieśników stosowałoby do przemieszczania się. Rys.2 Rys.2 przedstawia prowizoryczne rozwiązania w tym zakresie. Obecne wymagania estetyczne naszych pociech wychodzą poza w/w propozycje, ale to zadanie dla Państwa. Inną propozycją mogą być zabawki dla chorych dzieci klocki, piłki, lalki itd. wykonane z odpowiednio przygotowanych materiałów, tak, by kształtem mogły dopasować się do dłoni i do siły uchwytu chorego dziecka. Również przybory szkolne: długopisy, kredki, pisaki odpowiednio pogrubione, np. specjalną pianką lub innym tworzywem ułatwiają proces ich użytkowania. Ważne jest także, aby przedmioty codziennego użytku, np. urządzenia ułatwiające ubieranie się, czesanie bądź artykuły higieny osobistej zaopatrzone w przedłużone uchwyty, kompensujące ograniczoną ruchomość stawową, były zaprojektowane z myślą o dzieciach, gdyż z reguły są skonstruowane dla dorosłych. Większość zaś dzieci odczuwa zakłopotanie podczas używania w/w akcesoriów, zwłaszcza w obecności przyglądających się badawczo osób dorosłych lub ich rówieśników. Choroby zapalne stawów prowadzą także do zaburzeń statyki ciała, co w konsekwencji daje wady postawy. U dzieci z chorobami kręgosłupa niezwykle istotne jest zachowanie prawidłowej postawy zarówno podczas pracy jak i w domu. Należy zatem pamiętać o przystosowaniu rozmiarów krzeseł, biurek do wzrostu, czy zastosowaniu, np. pochyłych blatów do pisania lub ukośnych poduszek powodujących przechył miednicy, przyczyniających się do wyprostowania postawy i utrzymania wygodnej pozycji kręgosłupa. Często chore dzieci muszą w czasie swej choroby używać przedmiotów dodatkowych, które to wspomagają usuwanie dolegliwości czy też korygują odchylenia stawowe. 3
Należą do nich odpowiednio przystosowane szyny, łuski czy też obuwie z dopasowanymi wkładkami, obejmujące kostkę. Wielkie znaczenie mają materiały, z których wykonane są, np. podeszwy giętkie i miękkie, wkładki podeszwowe lub poduszki powietrzne, które zmniejszają przenoszenie wstrząsów występujących podczas chodzenia. Dla kalekiego dziecka ważne jest także odpowiednie ubranie, które niczym nie powinno się różnić od ubrania dziecka zdrowego, a jednocześnie powinno spełniać następujące wymogi: zapewnić organizmowi w zależności od pory roku - właściwą temperaturę; nie krępować zbytnio swobody ruchów, zwłaszcza w lecie; umożliwiać odpowiedni kontakt organizmowi z powietrzem; być źródłem przeżyć estetycznych zarówno dziecka, jak i otoczenia (1,39,11). Rehabilitacja dzieci z zapaleniem stawów wymaga szerokiej wiedzy na temat patologii procesu zapalnego oraz współdziałania szerokiego grona różnych specjalistów. Musimy wszyscy pamiętać o tym, że integracja chorego, niepełnosprawnego dziecka z grupą rówieśniczą oraz przystosowanie do otoczenia są bardzo istotne w jego życiu. Wykorzystanie wiedzy z dziedziny ergonomii może znacznie złagodzić ten proces między innymi poprzez projektowanie technicznych pomocy rehabilitacyjnych i oddziaływanie na zmianę otoczenia. Możliwe to jest zwłaszcza przez stosowanie tzw. projektowania uniwersalnego środowiska materialnego, bez barier urbanistycznych i architektonicznych, przystosowanie go dla potrzeb osób z różnymi rodzajami niepełnosprawności (4). Bycie odmiennym może być katastrofalne w skutkach. Zatem pomóżmy wszyscy dzieciom powrócić do normalnego życia, by ograniczenie mobilności nie przeszkadzało w naturalnym, prawidłowym rozwoju i nie eliminowało radości płynącej z jego aktywności ruchowej. Wszystkie zaś dzieci z dysfunkcją narządu ruchu niech zawsze w życiu swoim będą odbierane i traktowane przez tych, którzy się nimi opiekują i z nimi przebywają w myśl hasła prof. Marii Grzegorzewskiej : Nie ma kaleki, jest człowiek. Prezentowane podczas referatu zdjęcia przedstawiają koncepcyjne projekty wzornicze balkoniku do chodzenia i zabawek do rehabilitacji rąk oraz kończyn (5). LITERATURA 1. Arusztowicz B., W. Bąkowski: Dziecko niepełnosprawne z dysfunkcją narządu ruchu ; Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2001. 2. Hafner R., Truckenbradt H., Spamer H.: Rehabilitation in children with juvenile chronic arthritis; Rehabilitacja Med. 2001, tom 5 N1. 3. Hertt M., Hert R : Chore dziecko ; PZWL, Warszawa 1995. 4. Kabsch A. Miejsce i rola ergonomii we współczesnej rehabilitacji Materiały z Międzynarodowej Konferencji Naukowo-Technicznej : Ergonomia niepełnosprawnym, Łódź 1998. 5. Lecewicz- Bartoszewska J. (Opieka dydaktyczna): Prace semestralne studentów zrealizowane w Katedrze Ergonomii WFP ASP w Łodzi.1999-2000. 6..Machiewicz S., Zimmerman-Górska J.: Reumatologia, PZWL Warszawa 1995. 7. Mary M.,Stimmler, MD: Infections arthritis, Medycyna po Dyplomie, 1997, 5/6. 8. Milanowska K.,W. Dega: Rehabilitacja medyczna ; PZWL Warszawa 1999. 9. Pecyna M.B.: Psychologia kliniczna w praktyce pedagogicznej.; Wyd. Akademickie Żak, Warszawa 1998. 4
10. Rostropowicz-Denisiewicz K.: Młodzieńcze przewlekłe zapalenie stawów i choroby układowe tkanki łącznej. 11. Wielgosz E., Obuchowska: Dzieci przewlekle chore, Dziecko niepełnosprawne w rodzinie, WSiP, Warszawa. THE NEED OF ERGONOMIC DESIGN SUPPORTING CHILDREN WITH JOINTS INFLAMMATORY DISEASES Abstract: Handicapped persons are not a margin of the society but huge persistently growing social group. Children are also in this group and their rehabilitation should arouse our concern. Inflammatory diseases of joints are a great problem. They lead to mobility limitations and this disturbs child's natural normal development and eliminates happiness following from the child's motor activity. Suitably adapted house, toys, objects for everyday use are the way to success in the process of rehabilitation. 5