Copyright by Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2009 Redakcja: Wojciech Śliwerski Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska Korekta: Beata Bednarz Sylwia Kajdana ISBN ISBN 978-83-7850-377-4 978-83-7587-147-0 Oficyna Wydawnicza Impuls tel. (012) 422-41-80, fax (012) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie II, zmienione, Kraków 2009
Maciusiowi, który pomógł mi na nowo odkryć świat dziecka
Spis treści Wstęp... 9 I. Cechy intelektualne i ich rozpoznawanie... 13 1. Analiza pojęcia zdolność... 15 2. Teorie inteligencji... 17 3. Poznawanie poziomu cech intelektualnych jednostki... 21 3.1. Łatwość wypowiedzi werbalnych... 23 3.2. Bogaty zasób słownictwa... 24 3.3. Znajomość pojęć wykraczających poza program nauczania... 27 3.4. Szeroki zakres wiedzy z interesujących jednostkę dziedzin... 28 3.5. Systematyczne czytelnictwo... 28 3.6. Rozumienie trudniejszych treści... 29 3.7. Sensowność wypowiedzi... 29 3.8. Logiczne wyciąganie wniosków... 30 3.9. Szybkie znajdowanie rozwiązań w nowych sytuacjach... 30 3.10. Łatwość skupiania uwagi... 31 3.11. Spostrzegawczość zwracanie uwagi na istotne elementy... 31 3.12. Łatwość tworzenia wyobrażeń przestrzennych... 32 3.13. Stosowanie skutecznych sposobów uczenia się i zapamiętywania wiedzy... 34 3.14. Brak trudności w procesie uczenia się... 35 4. Dlaczego nauczyciele i rodzice powinni poznawać poziom inteligencji dzieci i młodzieży?... 36 II. Myślenie twórcze i jego rozpoznawanie... 41 1. Teorie twórczości... 43 2. Rozpoznawanie poziomu myślenia twórczego... 47 2.1. Obserwacyjne przejawy poziomu myślenia dywergencyjnego... 49 2.2. Testy myślenia dywergencyjnego... 53 3. Znaczenie analizy poziomu myślenia twórczego... 63 7
III. Stymulowanie cech indywidualnych w procesie wychowania i kształcenia... 65 1. Podstawowe założenia... 67 2. Wspomaganie rozwoju dziecka w domu... 70 3. Zakres i sposoby stymulowania cech intelektualnych... 74 4. Zakres i sposoby stymulowania myślenia twórczego... 79 4.1. Twórczy nauczyciele... 80 4.2. Działania rozwijające twórcze myślenie dzieci i młodzieży... 83 IV. Uwagi końcowe... 91 Bibliografia... 99 Aneksy... 103
Wstęp Istnieje coś bardziej niespotykanego, coś o wiele lepszego niż zdolności. To jest zdolność rozpoznawania zdolności Elbert Humbart (psycholog) Każdy człowiek stawia przed sobą różnorodne cele, podejmuje działania, aby je osiągnąć, walczy z przeciwnościami losu i własnymi słabościami. Czyni to bardziej lub mniej konsekwentnie, z większą lub mniejszą dozą aktywności i uporu. To, co uda się nam zrealizować, zależy od wielu czynników w tym od warunków, w jakich podejmujemy działanie, od ludzi, którzy nam towarzyszą, ale przede wszystkim od nas samych, naszej wiedzy, doświadczenia, umiejętności i wreszcie od naszych zdolności. Wpływ zdolności na poziom naszych osiągnięć nie budzi dziś wątpliwości. To dzięki nim wspinamy się na szczyty lub drepczemy w tłumie. One powodują, że działamy szybciej, osiągamy więcej, nasze prace wyróżniają się spośród innych, a niektórzy przechodzą do historii narodu czy ludzkości. Jeżeli świat ma nam sprzyjać, a my światu musimy wykorzystać nasze możliwości, a jednocześnie wiele wiedzieć, umieć i chcieć. Zatem w każdym człowieku tkwi szansa, która pozwala zaspokajać własne potrzeby i aspiracje. W ostatnich latach ukazało się wiele prac poświęconych problematyce zdolności, jednak większość z nich ma charakter rozpraw naukowych, a rodzicom i nauczycielom trudno jest przekroczyć lukę między teorią a jej zastosowaniem w życiu codziennym. 9
Szczególnie wiele problemów nastręcza im rozpoznawanie poziomu zdolności dzieci i młodzieży, co sprawia, że kierowanie ich rozwojem pozostaje najczęściej jedynie w sferze haseł i dobrych życzeń. W poniższym opracowaniu pragnę przedstawić wiele wskaźników zdolności intelektualnych oraz twórczych, możliwych do obserwowania i oceny w trakcie nauki szkolnej, a także w codziennym życiu. Walorem tych wskaźników jest to, że nie są to pojedyncze zachowania ucznia, ale ich ciągi. Określają one zachowania, które odpowiednio przygotowany pedagog lub zainteresowani tą problematyką rodzice są w stanie wykorzystać w procesie indywidualizacji oraz reedukacji dzieci i młodzieży. Proponowane wskaźniki mogą stanowić kryteria analityczne oceny ucznia, które w rezultacie umożliwiają sformułowanie trafniejszej oceny: a) zdolności intelektualnych; b) wysiłku włożonego w przygotowanie określonej pracy; c) postępów, jakich uczeń dokonał w danym czasie; d) wytworu, czyli oczekiwanego rezultatu procesu uczenia się. Niemożliwe jest zaplanowanie odpowiednich zabiegów, których istotą jest podwyższenie poziomu osiągnięć, zarówno w zakresie zdobywania wiedzy, jak i jej zastosowania w życiu codziennym bez głębszej analizy nie tylko słabych, ale także silnych stron jednostki. Rzadko spotykamy dzieci i młodzież, które mają wysokie osiągnięcia w wielu dziedzinach, a jednocześnie tak ukształtowane poszczególne elementy wchodzące w zakres zdolności, że nie potrzeba w tej sferze żadnej korekty. Osiągnięcia, jakie uzyskujemy, spełnienie naszych krótko- i długoterminowych planów tworzą podstawę do budowania poczucia własnej wartości, niezależnie od tego, czy jesteśmy uznawani za normalnych, czy też mamy deficyty w zakresie sprawności umysłowej. Możliwość działania na poziomie własnych zdolności i stały ich rozwój są punktem wyjścia do samorealizacji naturalnej potrzeby każdego człowieka. Stanowi to warunek odkrywania sensu życia, a nawet doznawania poczucia szczęścia. Człowiek nie rodzi się zdolnym, ale całe życie staje się zdolnym. Jest to proces, który postępuje lub też może się cofać. Bez względu na to w tym stawaniu się możemy sobie i innym udzielić pomocy. Niniejsza książka jest skierowana do: studentów przygotowujących się do pracy z dziećmi i młodzieżą; nauczycieli wszystkich przedmiotów i szczebli nauczania; wychowawców, którzy organizują dla dzieci i młodzieży różnorodne zajęcia; kadry kierowniczej edukacji; 10
rodziców pragnących stworzyć swoim dzieciom szansę rozwoju ich zdolności; osób, które szukają sposobów kierowania własnym rozwojem. Głównym celem niniejszej publikacji jest naświetlenie problematyki zdolności intelektualnych i twórczych, udzielenie pomocy w konstruowaniu narzędzi do ich analizy i oceny oraz zarysowanie sposobów stymulowania w procesie kształcenia i wychowania poszczególnych cech inteligencji i myślenia twórczego. Jeżeli chcesz się dowiedzieć, czy dysponujesz podstawową wiedzą na temat zdolności; czy jest ona zgodna z teoriami i badaniami naukowymi i jeżeli chcesz ją ocenić, odpowiedz na 10 podanych niżej pytań. Zapisuj odpowiedzi, zaznaczając numer pytania oraz rodzaj Twojej odpowiedzi P (prawda) lub F (fałsz). Ankieta nr 1 1 1. Tworzyć mogą tylko wybrańcy bogów. 2. Tworzyć mogą jedynie typy patologiczne. 3. O sukcesie w procesie twórczym decyduje przypadek. 4. Wykształcenie ma niewielki wpływ na uzyskanie sukcesu w życiu. 5. Jedynie wówczas, gdy nauczyciel na lekcji mówi uczeń się uczy. 6. Dziecko rodzi się z całkowitą możliwością rozwoju we wszystkich dziedzinach. 7. Twórczość nie zależy od zabiegów pedagogicznych. 8. Każdy człowiek musi najpierw poznać wiedzę, później dopiero może tworzyć. 1 Ocenę uzyskanych odpowiedzi zawiera aneks 1. 11
9. Należy rozwijać zdolności wszystkich dzieci nawet upośledzonych umysłowo. 10. Nauczyciel na lekcji nie powinien zajmować się dziećmi uzdolnionymi, ponieważ one i tak dadzą sobie radę.
I. Cechy intelektualne i ich rozpoznawanie