Copyright by Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2011

Transkrypt

1 Copyright by Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2011 Recenzenci: dr hab. Ewa Wysocka, prof. Uniwersytetu Śląskiego dr Elżbieta Siarkiewicz, Uniwersytet Zielonogórski Redakcja wydawnicza: Aleksandra Jastrzębska Opracowanie typograficzne: Alicja Kuźma Projekt okładki: Magdalena Muszyńska Izabela Surdykowska-Jurek CZARTART ISBN Oficyna Wydawnicza Impuls Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (12) , fax (12) Wydanie II, Kraków 2011

2 Spis treści Wstęp... 9 Część pierwsza Rozdział 1 Diagnoza i jej znaczenie w pedagogice i naukach społecznych Definicje diagnozy zakresy znaczeniowe i ujęcia modelowe Diagnoza i jej rodzaje różnorodność procesu poznawania Obszary diagnozy w wybranych subdyscyplinach pedagogiki Diagnoza kliniczno-wychowawcza J. Korczaka i jej znaczenie w teorii wychowania Postępowanie diagnostyczne w pedagogice społecznej Problem diagnozy w pedagogice resocjalizacyjnej Nauczyciel w roli diagnosty zakres diagnozy szkolnej Podsumowanie rozdziału i dyskusja Propozycje ćwiczeń praktycznych Literatura do rozdziału Rozdział 2 Założenia teoretyczno-metodologiczne procesu diagnozowania w pedagogice Czynności i etapy postępowania diagnostycznego w naukach społecznych Proces diagnostyczny jako forma relacji międzyosobowej Kompetencje badacza i zasady etycznego postępowania Podsumowanie rozdziału i dyskusja Propozycje ćwiczeń praktycznych Literatura do rozdziału Rozdział 3 Metodologia badawcza warsztat diagnostyczny pedagoga Podstawowe założenia działalności diagnostycznej Charakterystyka podstawowych metod, technik i narzędzi w diagnostyce pedagogicznej Metoda sondażu diagnostycznego w badaniach pedagogicznych Metoda indywidualnych przypadków... 74

3 6 Spis treści Podstawowe techniki diagnostyczne w pracy pedagoga obserwacja, wywiad, ankieta i kwestionariusze Techniki socjometrii i ich zastosowanie w pracy pedagogicznej Techniki projekcyjne w badaniu pedagogicznym możliwości i ograniczenia Podsumowanie rozdziału i dyskusja Propozycje ćwiczeń praktycznych Literatura do rozdziału Część druga Rozdział 4 Diagnoza środowiska rodzinnego w ujęciu teoretyczno-metodologicznym Rodzina w refleksji badawczej. Przedmiot i cele badań pedagogiki rodziny Zasady postępowania diagnostycznego w poznawaniu środowiska rodzinnego Warsztat badawczy pedagoga w diagnozie rodziny Wywiad i ankieta jako sposoby zdobywania informacji o rodzinie Wybrane narzędzia diagnozy założenia teoretyczne i praktyczne stosowanie Techniki projekcyjne w rozpoznawaniu sytuacji rodziny Przemoc domowa wobec dziecka dylematy diagnostyczne Identyfikowanie przemocy w rodzinie badanego Działania diagnostyczne w rozpoznawaniu zjawiska krzywdzenia dziecka Podsumowanie rozdziału i dyskusja Propozycje ćwiczeń praktycznych Literatura do rozdziału Rozdział 5 Znaczenie diagnozy we wczesnym wspomaganiu rozwoju dziecka Definiowanie pojęcia, jego zakres znaczeniowy, prawny i praktyczny Wybrane narzędzia do oceny rozwoju małego dziecka Charakterystyka procesu diagnostycznego małego dziecka Zadania pedagoga we wczesnym wspomaganiu rozwoju Formy pomocy psychologiczno-pedagogicznej dziecku i rodzinie Podsumowanie rozdziału i dyskusja Propozycje ćwiczeń praktycznych Literatura do rozdziału Rozdział 6 Poznawanie środowiska szkolnego wybrane zagadnienia diagnostyczne Klimat szkoły i klimat klasy w procesie rozpoznania pedagogicznego Charakterystyka wybranych sposobów oceny klimatu szkoły i klasy Podsumowanie rozdziału i dyskusja Propozycje ćwiczeń praktycznych Literatura do rozdziału

4 Spis treści 7 Rozdział 7 Uczeń w środowisku szkolnym ocena procesu przystosowania i zachowań problemowych uczniów Znaczenie diagnozy w pracy pedagogicznej nauczyciela Ocena zaburzeń w przystosowaniu i trudności adaptacyjnych dzieci i młodzieży Kryteria oceny poziomu przystosowania opis wybranych narzędzi Trudności wychowawcze a zaburzenia zachowania wątpliwości definicyjne Identyfikacja zachowań agresywnych opis narzędzi pomiaru agresji Charakterystyka wybranych narzędzi do pomiaru agresji Uczeń z ADHD rozpoznawanie i formy pomocy pedagogicznej Diagnozowanie fobii szkolnej dylematy pedagogiczne Podsumowanie rozdziału i dyskusja Propozycje ćwiczeń praktycznych Literatura do rozdziału Rozdział 8 Proces uczenia się jako przedmiot diagnozy pedagogicznej Dojrzałość szkolna uwarunkowania i kryteria diagnostyczne Wybrane narzędzia do oceny szkolnej dojrzałości charakterystyka Rozpoznawanie i identyfikacja trudności w uczeniu się Specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu i ich rozpoznawanie w warunkach szkolnych Wczesna diagnoza ryzyka dysleksji kryteria diagnostyczne i narzędzia Diagnoza trudności w czytaniu i pisaniu Opis wybranych narzędzi do oceny czytania i pisania Czynności oceniania w działaniach praktycznych nauczyciela Podsumowanie rozdziału i dyskusja Propozycje ćwiczeń praktycznych Literatura do rozdziału Rozdział 9 Rozpoznawanie zdolności uczniów w obszarze edukacyjnym Egalitaryzm społeczny a rzeczywistość edukacyjna w kształceniu uczniów zdolnych Pojęcie zdolności w rozumieniu psychologicznym Charakterystyka ucznia zdolnego Sposoby rozpoznawania zdolności dziecka opis narzędzi badań Metody badania uzdolnień artystycznych dzieci obszar zaniedbany Podsumowanie rozdziału i dyskusja Propozycje ćwiczeń praktycznych Literatura do rozdziału Zakończenie Wykaz literatury Spis schematów Spis tabel

5 Wstęp Współczesna szkoła funkcjonuje w warunkach ciągłych zmian społecznych, co kreuje jej nowy wizerunek i wyznacza kierunki rozwoju. Czynności dydaktyczne, wychowawcze, opiekuńcze i profilaktyczne stanowią płaszczyznę oddziaływań nauczyciela-pedagoga w odniesieniu do różnych grup dzieci i młodzieży. O skuteczności tych działań decyduje stopień rozpoznania potrzeb, rozpoznanie zaś przeprowadza się w pracy diagnostycznej, która poprzedza działania edukacyjne. Diagnoza dydaktyczna, wychowawcza, opiekuńcza, profilaktyczna czy rozwojowa obejmuje czynności pedagogiczne na każdym etapie nauczania i w każdym typie szkoły. Poznawanie pedagogiczne jako podstawowy element pracy w obszarze edukacyjnym jest zadaniem trudnym, wymagającym przygotowania metodycznego, metodologicznego i merytorycznego oraz posiadania przez diagnostę odpowiednich cech osobowych. Teoretyczna znajomość tematu, opanowanie warsztatu badawczego i odpowiednia postawa etyczna tworzą zespół kompetencji diagnostycznych warunkujących wartość diagnozy. Metodologiczno-osobowościowy wymiar diagnozy określa kryteria, zasady i sposoby jej dokonywania pod względem poprawności, która decyduje o jakości i skuteczności działań. Związek diagnozy z terapią wyznacza szczególne miejsce rozpoznaniu, które ukierunkowuje oddziaływania terapeutyczne i znacząco wpływa na ich wyniki. Publikacja niniejsza omawia podstawowe założenia metodologiczne procesu diagnostycznego w pracy pedagogicznej oraz próbuje określić zakres kompetencji i obszar badawczy pedagoga. Spór o charakter diagnozy i zakres kompetencyjny między psychologiem a pedagogiem powoduje wycofywanie się pedagogów z działalności diagnostycznej lub ograniczenie ich pracy do diagnostyki edukacyjnej (pomiaru szkolnych osiągnięć). Struktura systemu edukacyjnego zapewnia większą dostępność pomocy pedagogicznej (obecność pedagogów w szkołach, stały kontakt ucznia z nauczycielem), dlatego istnieje konieczność przygotowania pedagogów do diagnozowania środowisk wychowawczych oraz rozpoznawania potrzeb edukacyjnych, rozwojowych, wychowawczych dzieci i młodzieży. Narastające problemy wychowawcze mają swoje źródło w nieprawidłowo funkcjonującym środowisku rodzinnym, rówieśniczym czy szkolnym. Niepowodzenia w uczeniu się mogą

6 10 Wstęp być identyfikowane przed rozpoczęciem nauki szkolnej przez ocenę stopnia rozwoju dziecka. Wczesne rozpoznanie czynników zagrażających pozwala na zapobieganie poważnym problemom i może być przeprowadzone przez nauczycieli uczących ucznia za pomocą dostępnych metod badawczych (obserwacja, rozmowa, wywiad). Znajomość warsztatu badań, umiejętność stosowania metod, technik i narzędzi badawczych oraz wrażliwość pedagogiczna stanowią podstawę interwencji diagnostyczno-profilaktycznej. Pełny (całościowy) model diagnozy psychopedagogicznej nie zawsze jest możliwy, ale też nie zawsze konieczny. Kompleksowa diagnoza jest niezbędna do określenia poziomu rozwoju intelektualnego czy badania osobowości ucznia i pozostaje ona wyłącznie w kompetencji psychologów. Rozpoznawanie zjawisk w obszarze edukacyjnym, związanym z procesem nauczania i wychowania, należy do pedagogów, których codzienna praca zapewnia ciągłość oddziaływań diagnostycznych, prowadzących do pełnego poznania zarówno nieformalnego, jak i naukowego. Książka podejmuje kilka ważnych obszarów tematycznych pod kątem teoretyczno-pragmatycznym. Jej celem jest zapoznanie z założeniami teoretycznymi procesu diagnozowania oraz przedstawienie praktycznych rozwiązań diagnozy pedagogicznej. Część pierwsza zawiera teoretyczno-metodologiczne podstawy diagnozy w ujęciu określonych teorii i koncepcji badań w obszarze wybranych subdyscyplin pedagogicznych. Charakterystyka procesu diagnostycznego jako relacji międzyosobowej, związek czynności diagnostycznych z teoriami psychologicznymi, kompetencje i etyczna postawa diagnosty stanowią zawartość pierwszych rozdziałów. Rozważania koncentrują się zatem na znaczeniu diagnozy w pracy pedagogicznej, jej uwarunkowaniach osobowościowo-organizacyjnych, ukazując szerokie możliwości diagnostyczne przez prezentację bogatego warsztatu metodologicznego. Część druga publikacji obejmuje zagadnienia diagnostyki w odniesieniu do wybranych obszarów (środowisk wychowawczych). Analiza możliwości diagnostycznych pedagoga w rozpoznawaniu środowiska rodzinnego, z wykorzystaniem opisanych sposobów poznawania, uwzględnia badania prowadzące do rozpoznania funkcjonowania rodziny i jej wpływu na proces wychowania oraz nauczania. Podkreślenie roli diagnozy pedagogicznej we wczesnym wspomaganiu rozwoju dzieci zagrożonych niepełnosprawnością ma uświadomić pedagogom ich udział w pracach zespołów wczesnego wspomagania i określić działania profesjonalne ukierunkowane na dziecko i jego najbliższe otoczenie (rodzinę). Opis wybranych metod wczesnego diagnozowania dziecka ułatwi planowanie i realizowanie zadań z zakresu wczesnej obserwacji i wczesnego rozpoznawania objawów zaburzeń rozwojowych, przyczyniając się do lepszego przygotowania pedagogów do współpracy z rodzicami (uwrażliwienie na określone zachowania dziecka). Pokazanie sposobów diagnozy realizowanych przez innych specjalistów ma wartość poznawczą, uświadamia bowiem pedagogom zakres czynności diagnostycznych i przygotowuje do rozumienia oraz właściwego interpretowania treści diagnozy specjalistycznej (medycznej czy

7 Wstęp 11 psychologicznej). Książka opisuje również możliwości badania klimatu szkoły i klasy oraz rozpoznawania zjawisk zachodzących wewnątrz grup rówieśniczych, czyli czynności przygotowujących do podejmowania działań diagnostycznych zarówno indywidualnych, jak i grupowych (zespołowych), które mogą być wykorzystywane w opracowaniu programu wychowawczego czy profilaktycznego szkoły. Diagnozowanie środowiska szkolnego obejmuje problemy adaptacyjno- -przystosowawcze dzieci i młodzieży, uwzględniające ocenę gotowości szkolnej, obszar trudności związanych z uczeniem się, w tym identyfikowanie uczniów z grupy ryzyka dysleksji rozwojowej, obszar zachowań problemowych uczniów oraz szeroką problematykę wychowawczą. Publikacja zawiera opisy sposobów identyfikacji uczniów z wybitnymi uzdolnieniami, których poznawanie stanowi część działań diagnostycznych pedagoga, a często jest tematem zaniedbywanym i pomijanym. Świadomość ograniczeń pedagogicznych w rozpoznawaniu zdolności ujmuje analiza zjawiska w kontekście psychologicznym i pedagogicznym oraz prezentacja zachowań dziecka uzdolnionego ze wskazaniem wybranych metod oceny zdolności w warunkach szkolnych. Niniejsza praca jest uzupełnieniem innych publikacji z tej tematyki, wśród których niewątpliwie cennymi pozycjami są opracowania E. Jarosz (2001, 2006), E. Wysockiej (2006, 2007, 2009), M. Deptuły (2005), E. Lisowskiej (2003), S. i A. Włoch (2009), M. Bogdanowicz (1994, 2003), B. Kai (2003) E. Górniewicz (2000) czy liczne opracowania dotyczące diagnostyki edukacyjnej (Niemierko 1993, 1997, 2002), które obejmują szeroką problematykę diagnozy psychopedagogicznej. Książka przeznaczona dla studentów kierunków nauczycielskich, zawiera wiadomości teoretyczne z obszaru zadań diagnostycznych pedagoganauczyciela-wychowawcy i łączy je z ćwiczeniami praktycznymi, kształtującymi umiejętności praktyczne w rozpoznawaniu zjawisk pedagogicznych i prawidłowej realizacji czynności metodologicznych. Przegląd wybranych zagadnień i literatury z tej dziedziny systematyzuje wiedzę związaną z podejmowaniem zadań diagnostycznych w pracy pedagogicznej. Każdy rozdział książki zawiera literaturę, która ułatwi studentom dotarcie do źródeł informacji oraz pomoże w przygotowaniu ćwiczeń praktycznych z wykorzystaniem narzędzi znajdujących się w podanych pozycjach. Założenia teoretyczne i metodologiczne wybranych i przydatnych pedagogom narzędzi badawczych są opatrzone odwołaniami do pozycji, w których czytelnik może znaleźć pełny opis tych narzędzi wraz z możliwościami interpretacji i załączonymi kluczami do ich analiz. Celem publikacji jest uświadomienie przyszłym pedagogom znaczenia diagnostyki w przygotowaniu zawodowym oraz kształtowanie wrażliwości i umiejętności związanych z procesem diagnozowania w pracy terapeutyczno- -wychowawczej. Adresatami książki są studenci kierunków pedagogicznych, nauczycielskich, którzy w przyszłości podejmą pracę pedagogiczną z dziećmi i młodzieżą, stąd w książce posłużono się określeniami nauczyciel, pedagog jako osoby dokonujące diagnozy pedagogicznej. Niniejsza publikacja może też być wykorzystywana przez pedagogów i nauczycieli w samokształ-

8 12 Wstęp ceniu i doskonaleniu zawodowym połączonym z kształtowaniem refleksji nad własnym profesjonalizmem zawodowym. Analiza literatury pozwala na pełniejszą ocenę dotychczasowych działań i ich odpowiednią weryfikację. Rozwijanie refleksji zawodowej to istotny element samokształcenia, którego celem jest stałe doskonalenie pracy i zwiększanie jej skuteczności. Mam nadzieję, że książka będzie pomocna w podnoszeniu jakości kształcenia przyszłych kadr pedagogicznych. Publikacja ta jest wynikiem mojej kilkuletniej pracy i doświadczeń zawodowych, ale też dużego zaangażowania osób naukowo zajmujących się tą problematyką. Pragnę złożyć serdeczne podziękowania Pani prof. Ewie Wysockiej i Pani dr Elżbiecie Siarkiewicz za okazaną życzliwość, bardzo cenne sugestie i konstruktywne uwagi oraz otwartość w dzieleniu się swoją wiedzą i doświadczeniem.

9 Część pierwsza

10 Rozdział 1 Diagnoza i jej znaczenie w pedagogice i naukach społecznych 1.1. Definicje diagnozy zakresy znaczeniowe i ujęcia modelowe Diagnoza i diagnozowanie to terminy powszechnie znane, chociaż nie zawsze właściwie rozróżniane i odpowiednio używane. Słownik języka polskiego (2001, s. 171) definiuje termin diagnoza jako określenie, ustalenie, co wskazuje na wynik postępowania poznawczego. Termin diagnozowanie określa zatem sposób dochodzenia do postawienia diagnozy (z nastawieniem na czynności), czyli proces, którego cechami są celowość, ciągłość i systematyczność. Kolejnym terminem, który też wymaga wyjaśnienia naukowego, jest diagnostyka. Analiza literatury przynosi próby definiowania terminów diagnozowanie, diagnoza, diagnostyka (zob. Wysocka 2007). Diagnostyka to nauka o rozpoznawaniu, rozróżnianiu, jego metodach, technikach i narzędziach sztuka osądzania i oceny (Wysocka 2007, s. 47). Takie ujęcie wskazuje na nadrzędny charakter tego pojęcia, rozumianego w kontekście nauki, odnoszącego się do wielu elementów sztuki diagnozowania. Przez proces diagnozowania autorka rozumie różne działania, które zmierzają do rozpoznania, a diagnoza określa jego efekty, które poza rozpoznaniem zawierają krytyczne opracowanie danych (Wysocka 2007). Analogicznie do hierarchicznego układu pojęć diagnostyki, diagnozowania i diagnozy zostały uporządkowane pojęcia odnoszące się do organizacji czynności diagnostycznych w ujęciu metodologicznym: metodologia diagnozy, metoda diagnozy, technika diagnozy i narzędzie diagnostyczne (Pilch, Bauman 2001, za: Wysocka 2007). Diagnoza kojarzona jest z medycyną, w której oznacza określenie stanu zdrowia pacjenta, poprzedzone zebraniem pełnych informacji przez poznanie bezpośrednie (badanie pacjenta) oraz pośrednie (analiza dokumentów).