Podaż całkowita, popyt całkowity: suma części składowych, lecz nie tylko

Podaż całkowita, popyt całkowity: suma części składowych, lecz nie tylko

Wprowadzenie W ciągu dwóch ostatnich dekad największą innowacją w nauczaniu ekonomii okazało się wykorzystanie krzywych całkowitej (agregatowej) podaży i całkowitego (agregatowego) popytu do zilustrowania najważniejszych pojęć i rozwiązań makroekonomii. Uniwersyteccy ekonomiści nadal dyskutują nad szczegółami, lecz krzywe te tak bardzo przypominają swoim wyglądem i działaniem klasyczne krzywe podaży i popytu, że wydaje się zaskakujące, iż tak długo trwało upowszechnienie tej metody analizy. Niestety, teoretyczne podstawy krzywej całkowitej podaży i krzywej całkowitego popytu znacznie się różnią od krzywych podaży i popytu dla pojedynczego produktu lub czynnika produkcji. Przy wprowadzaniu tych pojęć ogromnie ważne jest wyjaśnienie uczniom owych różnic. Z tej i z innych przyczyn wiele podręczników ekonomii dla szkół średnich nadal nie wspomina o całkowitej podaży i całkowitym popycie. Jako że modele te mogą być nieznane wielu nauczycielom w szkołach średnich, na końcu tej lekcji zamieściliśmy załącznik z dodatkowymi informacjami. Jeśli zagadnienie to jest dla Ciebie nowe lub jeśli przysparza jakichkolwiek trudności, zachęcamy do przeczytania załącznika przed zapoznaniem się z przebiegiem lekcji. Pojęcia Popyt całkowity, Podaż całkowita, Produkt krajowy brutto (PKB), Polityka fiskalna, Polityka monetarna. Myśl przewodnia Ogólne poziomy dochodu, zatrudnienia oraz cen w danym kraju są określane przez wzajemne oddziaływanie decyzji o wydatkach i produkcji, podejmowanych przez wszystkie gospodarstwa domowe, firmy, agendy rządowe oraz inne podmioty ekonomiczne. Polityka budżetowa rządu federalnego oraz polityka monetarna Systemu Rezerwy Federalnej wpływają na ogólne poziomy zatrudnienia, produkcji i cen. 2

Fakty wyjściowe Produkt krajowy brutto (PKB) jest mierzony w walucie danego kraju, co oznacza, że wzrost PKB może odzwierciedlać nie tylko wzrost produkcji towarów i usług, lecz także wzrost cen. PKB, w którym została uwzględniona poprawka na zmiany cen nosi nazwę realnego PKB. Potencjalny poziom realnego PKB dla danego narodu zależy od ilości i jakości jego zasobów naturalnych, rozmiarów i umiejętności siły roboczej oraz rozmiarów i jakości zasobów kapitałowych. Wydatek jednej osoby stanowi dochód innych ludzi. Wynika z tego, że początkowa zmiana w wydatkach (konsumpcyjnych, inwestycyjnych, rządowych lub w eksporcie netto) prowadzi zwykle do zmiany na szerszą skalę narodowych poziomów dochodu, wydatków oraz produkcji. Kiedy zamierzone wydatki na konsumpcję, inwestycję, budżet państwa i eksport netto przewyższają wartość krajowej produkcji końcowych dóbr i usług, PKB rośnie, czemu towarzyszy inflacja oraz/lub wzrost zatrudnienia. Gdy zamierzone wydatki na konsumpcję, inwestycję, budżet państwa i eksport netto są niższe od wartości krajowej produkcji końcowych dóbr i usług, PKB spada, czemu towarzyszy spadek inflacji oraz/lub zatrudnienia. Polityka fiskalna jest to zespół decyzji dotyczących zmian poziomów wydatków i podatków podejmowanych przez rząd federalny. Mają one na celu wywarcie wpływu na krajowe poziomy produkcji, zatrudnienia i cen. Polityka monetarna jest to zespół decyzji podejmowanych przez bank centralny, prowadzących do zmian w podaży pieniądza i dostępności kredytu. Zmiany podaży pieniądza mogą wywrzeć wpływ na ogólne poziomy wydatków, zatrudnienia i cen w gospodarce poprzez pobudzanie zmian oprocentowania kredytu oraz wywieranie wpływu na poziom prywatnych i firmowych wydatków inwestycyjnych. Cele Uczniowie definiują całkowitą podaż i całkowity popyt oraz określają czynniki, które mogą wywołać zmianę tych funkcji w czasie. Uczniowie stosują model całkowitej podaży i całkowitego popytu do analizy skutków rozmaitych zdarzeń makroekonomicznych, w tym różnych polityk stabilizacyjnych. 3

Opis lekcji Po wykładzie wstępnym i dyskusji uczniowie uczestniczą w dwóch zadaniach. Pierwsze ma postać quizu czy turnieju, w którym uczniowie odróżniają rozmaite elementy całkowitej podaży od elementów całkowitego popytu i określają, czy pierwszym skutkiem danego elementu jest wzrost poziomu całkowitej podaży czy całkowitego popytu. W drugim zadaniu uczniowie rywalizują ze sobą, indywidualnie lub w małych grupkach, w ustalaniu skutków rozmaitych zmian w gospodarce na przebieg krzywej całkowitej podaży lub krzywej całkowitego popytu. Potrzebny czas Wykład wstępny i dyskusja na forum klasy (czynność 1) zabiera jedną godzinę lekcyjną. Pozostałe czynności zajmują trzy godziny: punkty 2-4 w dniu 1, punkty 5-9 w dniu 2, a punkt 10 i Sprawdzenie wiadomości w dniu 3. Zaleca się powtarzanie wiadomości i dodatkowe ćwiczenia przez kilka następnych dni lub do dwóch tygodni, w celu podkreślenia wagi zagadnień teorii i polityki makroekonomicznej. Materiały Zadanie 1: Popyt czy podaż? jeden egzemplarz na folii i po jednym dla ucznia. Zadanie 2: Zabawy z krzywymi jeden egzemplarz na folii i po jednym dla ucznia. Slajd 1: Jeden wiek wydajności makroekonomicznej USA po jednym egzemplarzu dla ucznia. 4

Przebieg lekcji 1. Opowiedz uczniom o całkowitej podaży i całkowitym popycie, opierając się o informacje z Załącznika do tej lekcji lub z dowolnego podręcznika ekonomii omawiającego te zagadnienia. W szczególności omów elementy składowe całkowitej podaży i całkowitego popytu, zwracając uwagę na to, jak wzrost i spadek tych elementów spowoduje przesunięcie danej krzywej. Podkreśl także różnice między stanem rzeczy pokazywanym przez krzywe całkowitej podaży i całkowitego popytu, a stanem rzeczy pokazywanym przez krzywe podaży i popytu dla pojedynczego zasobu. 2. Podziel klasę na dwa lub więcej zespołów i oznajmij, że wezmą udział w quizie pod tytułem Popyt czy podaż? Możesz zorganizować go na dwa sposoby: uczniowie zdobywają punkty lub pieniądze za poprawne odpowiedzi lub ci, którzy podają nieprawidłowe odpowiedzi, wypadają z gry. Jeśli wybierzesz pierwszą formułę, możesz każdej prawidłowej odpowiedzi przypisać określoną kwotę, stałą lub rosnącą z każdym pytaniem. Wyjaśnij, że zadasz w sumie 20 pytań i że wygrywa uczeń lub zespół, który zdobędzie największą kwotę lub ten, który przetrwa do końca (w zależności od formuły quizu). Ogłoś uczniom, że odczytasz listę z Zadania 1, a oni muszą szybko (do 30 sekund) określić, czy dany element jest częścią całkowitej podaży, czy całkowitego popytu. Podkreśl, że chodzi o efekt natychmiastowy danego elementu, nie skutek na dalszą metę. 3. Ogłoś rozpoczęcie quizu. Odczytaj elementy z listy w przypadkowej kolejności. Po każdej odpowiedzi uczniów podawaj odpowiedź prawidłową, lecz nie wyjaśniaj jej, ani nie komentuj; zrobisz to później. Podawaj wygrane kwoty lub usuwaj tych, którzy udzielili nieprawidłowej odpowiedzi. Staraj się zachować żywe tempo, typowe dla teleturnieju. Pogratuluj zwycięzcom i pożegnaj przegranych słowami: Do zobaczenia w następnym quizie. 4. Rozdaj uczniom kopie Zadania 1 i podsumuj zadanie. (Jeśli zamierzasz przeprowadzić ten sam quiz w kilku klasach tego samego dnia, pod koniec lekcji pozbieraj wszystkie kopie, by uczniowie nie przekazali ich kolegom z innej klasy.) Omów wszystkie odpowiedzi. Zauważ, że o ile natychmiastowy skutek zasobów i czynności może być przypisany tylko do jednej 5

kategorii, do całkowitej podaży lub do całkowitego popytu, skutki długofalowe wielu elementów są już bardziej złożone. Na przykład: fabryki stanowią przede wszystkim element całkowitej podaży, ale inwestycje, z których zostały zbudowane (podobnie jak nowy dom) są elementem całkowitego popytu. W dłuższym okresie czasu wszystkie elementy obejmujące ludzi jako zasoby wpłyną tak na całkowitą podaż, jak i na całkowity popyt. Jednakże w danym momencie, jako robotnicy i przedsiębiorcy ludzie stanowią część zasobów wytwórczych, a zatem część podaży całkowitej, jako konsumenci zaś są oni a ściślej mówiąc, ich wydatki na towary i usługi największym pojedynczym komponentem całkowitego popytu. Owa wieloznaczność w długim okresie jest naturalną cechą ogólnosystemowej, powszechnej równowagi charakteryzującej makroekonomię. To także zapewne wzbudzi dyskusje uczniów i ożywi podsumowanie zadania. Najważniejsze jest, by uczniowie zrozumieli istotę podstawowych składników całkowitej podaży i całkowitego popytu (omówione bardziej szczegółowo w Załączniku), a następnie czynniki powodujące przesuwanie się obu krzywych, stanowiące przedmiot Zadania 2. 5. Podziel klasę na grupki po 3-5 uczniów, tak aby w każdej znaleźli się ci lepsi i ci słabsi. Ogłoś kolejny konkurs pod tytułem Zabawa z krzywymi. Zadanie polega na określeniu skutku wywartego na całkowitą podaż lub całkowity popyt przez wydarzenia, które wymienisz. Jeśli masz więcej czasu, poleć, by każdy zespół zapisał swoje odpowiedzi, a ten, który udzieli najlepszych, zostanie zwycięzcą. 6. Ważne: Zanim rozpoczniesz to zadanie, zastanów się, czy chcesz zastosować dodatkową czynność 8! Wyjaśnij uczniom, że wydarzenia, które opiszesz, spowodują w pierwszym momencie wzrost lub spadek krzywych, lecz nie zmianę ich przebiegu (Gdy poziom cen rośnie, poruszamy się wzdłuż krzywych całkowitej podaży i całkowitego popytu, tak jak wzdłuż krzywych podaży i popytu pojedynczego produktu, gdy jego cena wzrośnie. Porównaj z lekcjami 3-5). Jednakże podobnie jak w poprzednim zadaniu, w dłuższym okresie czasu niektóre z owych wydarzeń mogą spowodować przesunięcia w innym całkowitym modelu. Upewnij się, że uczniowie zrozumieli, że zadanie polega na określeniu natychmiastowego skutku na podaż całkowitą lub popyt całkowity). 7. Odczytaj klasie po jednym elemencie naraz z Zadania 2 w przypadkowej kolejności i mieszając różne kategorie. Zespoły powinny omówić odpowiedzi w swoim gronie przed podaniem lub zapisaniem ostatecznej odpowiedzi, przy czym nie mogą porozumiewać się z innymi zespołami. 6

Jeśli zdecydowałeś się na fakultatywną czynność 8, najpierw wymień wydarzenie z listy dla Zadania 2, a potem ogłoś, czy uczniowie powinni oceniać jego skutek na krzywej całkowitej podaży krótkookresowej, długookresowej czy na obu. 8. Fakultatywnie: W ramach rozwinięcia czynności 6 i 7, możesz przyznać dodatkowe punkty za umiejętność określenia skutków zmian całkowitej podaży i całkowitego popytu z czynności 7 na poziom cen w równowadze i poziom realnej produkcji krajowej. Zauważ, że przy zmianach w popycie całkowitym skutki te będą zależały od tego, czy popyt całkowity jest ukazany jako krzyżujący się z krótkookresową, czy też z długookresową krzywą podaży całkowitej, jak omówiono w Załączniku. Oznacza to, że przed ogłoszeniem kolejnego wydarzenia, powinieneś sprecyzować, o jaki okres czasu (krótki czy długi) chodzi przy ustalaniu skutków na poziom cen i produkcji (nie przy ustalaniu natychmiastowego skutku na całkowitą podaż lub całkowity popyt). Ów okres czasu możesz wybrać losowo, na przykład rzucając monetą. Jeśli wolisz, żeby liczba zastosowań obu okresów czasu była równa, sam podejmij decyzję. Możesz także zażądać, by uczniowie rozważyli najpierw skutki w krótkim okresie, a następnie w długim. Przy każdej opcji pamiętaj jednak, by zaznaczyć, jaki okres czasu został zadany w konkretnym przypadku. 9. Po wymienieniu wszystkich elementów z listy dla Zadania 2 i zebraniu odpowiedzi uczniów, rozdaj im kopie Zadania 2. (Także i tym razem, jeśli zamierzasz przeprowadzić ten sam konkurs w kilku klasach tego samego dnia, pod koniec lekcji pozbieraj wszystkie kopie, by uczniowie nie przekazali ich kolegom z innej klasy.) Podsumuj wyniki Zabawy z krzywymi. Omów każdy czynnik i jego wpływ na całkowitą podaż i całkowity popyt. W szczególności zauważ, że zmiany poziomu cen spowodują ruch wzdłuż krzywych całkowitej podaży i całkowitego popytu, a nie ich przesunięcie. Jeśli dołączyłeś do zadania czynność 8, omów przyczyny różnych przebiegów krótkookresowej i długookresowej krzywej podaży całkowitej. Wzrost/spadek całkowitego popytu na długookresowej krzywej podaży wpłynie na wzrost/spadek poziomu cen, lecz nie spowoduje żadnych zmian poziomu produkcji i zatrudnienia. Na krótkookresowej krzywej podaży wzrost całkowitego popytu spowoduje wzrost poziomu cen, produkcji i zatrudnienia; spadek całkowitego popytu wywoła efekt przeciwny. Wzrost podaży całkowitej spowoduje spadek poziomu cen i wzrost poziomu zatrudnienia i produkcji. 7

10. Wyświetl wykresy i tabelę ze slajdu 1 na epidiaskopie albo rozdaj ich kopie wszystkim uczniom. Możesz podzielić ich na grupki. Poleć, żeby określili okresy wysokiej inflacji, wysokiego bezrobocia oraz obu tych zjawisk, a następnie wyjaśnili, na podstawie informacji z wykresów oraz propozycji podsumowania, dlaczego okresy te wydają się być w dużym stopniu związane ze zmianami w całkowitej podaży i całkowitym popycie. Powinni też zasugerować przesunięcie jednego lub jednoczesne przesunięcie wielu modeli, zgodne ze zmianami poziomów cen, zatrudnienia oraz krajowego dochodu/produktu, przedstawionych w części poglądowej 1. Odnieś te problemy do nierównego, koniunkturalnego modelu wzrostu gospodarczego (porównaj z lekcją 18) ukazanego w trzecim wykresie i tabeli oraz zasugeruj, że w idealnym przypadku makroekonomiczne polityki stabilizacyjne (monetarna i fiskalna) powinny łagodzić i przyspieszać model wzrostu. Przypomnij, że polityka fiskalna jest to zbiór decyzji dotyczących zmian poziomu wydatków i podatków podejmowanych przez rząd federalny, a polityka monetarna decyzji podejmowanych przez bank centralny, prowadzących do zmian w podaży pieniądza i dostępności kredytu. Podsumuj ćwiczenie. (Większość okresów wysokiej inflacji jest związanych z okresami wojny, kiedy ogromny wzrost wydatków rządowych oraz podaży pieniądza w kraju spowodował gwałtowny wzrost całkowitego popytu, który z kolei doprowadził do wzrostu poziomu cen i produkcji. Inflacja podczas dwóch kryzysów naftowych w latach 70. także była dość wysoka: kryzysy te zmniejszyły podaż całkowitą, doprowadzając do wyższego poziomu cen i mniejszego poziomu produkcji, a także wyższego bezrobocia. Kartel OPEC osiągnął zamierzony efekt w sposób bezpośredni, ograniczając dostawy ropy, oraz w sposób pośredni, ponieważ wyższe ceny ropy i energii sprawiły, że wiele fabryk i maszyn z krajowych zasobów kapitałowych, zaprojektowanych do pracy na taniej ropie, gazie czy energii elektrycznej, stało się niedochodowe lub przestarzałe. Stopa bezrobocia była najwyższa podczas Wielkiego Kryzysu, który sam prezydent USA Roosevelt nazwał krachem popytu, to jest okresem spadających cen i produkcji. Większość ekonomistów zgadza się z opinią Roosevelta, lecz podaje inne powody spadku popytu. Na przykład: John Kenneth Galbraith przypisuje winę panice finansowej spowodowanej najpierw spekulacją, a następnie krachem na giełdzie; Milton Friedman obarcza winą złą politykę monetarną przyjętą przez System Rezerwy Federalnej. Niektórzy ekonomiści wskazują też na problemy z podażą w rolnictwie oraz innych kluczowych sektorach w późnych latach 20. i 30., lecz istnieje consensus co do tego, że najważniejszą przyczyną Wielkiego Kryzysu były problemy z popytem. Inne okresy bezrobocia wiążą się z powrotem do gospodarki pokojowej po dwóch wojnach światowych oraz ze zmianami demograficznymi pod koniec lat 70. i 80., kiedy wiele kobiet i pokolenie wyżu demograficznego po raz pierwszy trafiło na rynek pracy. Zjawiska te przyczyniły się w dużym stopniu do wzrostu podaży na rynkach pracy, co doprowadziło do spadku płac i wzrostu bezrobocia. W latach 90. owe grupy demograficzne, niegdyś 8

początkujące na rynku pracy, stały się doświadczonymi pracownikami, w większości w średnim wieku, charakteryzującymi się zazwyczaj wyższą produktywnością i niższym poziomem mobilności. Powszechne zastosowanie komputerów i innych nowych technologii także mogło się przyczynić do wzrostu produktywności i produkcji w latach 90., a polityka stabilizacyjna, zmierzająca do ograniczenia poziomu inflacji i bezrobocia w długim okresie czasu, prawdopodobnie również miała udział w dwóch najdłuższych pokojowych okresach ekspansji w gospodarce USA w omawianym przedziale czasu.) Propozycje dalszych ćwiczeń związanych z całkowitym popytem i podażą Analiza całkowitej podaży i całkowitego popytu uwzględnia wszystkie zasoby wytwórcze danej gospodarki, w tym wszystkie wydatki poniesione przez gospodarstwa domowe, firmy i rząd, politykę monetarną i fiskalną, oraz handel międzynarodowy! Ćwiczenia 1 i 2 nie pozwalają na uchwycenie wszystkich elementów tej złożonej rzeczywistości ekonomicznej, więc jeśli możesz poświęcić temu tematowi więcej czasu i zainteresowania, proponujemy szersze wykorzystanie źródeł oraz ćwiczenia dodatkowe z wykorzystaniem programów komputerowych. Na przykład: Running the U.S. Economy to symulacja komputerowa autorstwa Keitha Lumsdena i Alexa Scotta (1992), rozpowszechniana przez Krajową Radę Szkolnictwa Ekonomicznego. Symulacja ta opiera się na prawdziwych danych historycznych, lecz przedstawionych latami (rok 1, rok 2 itd.), co sprawia, że użytkownik nie odbiera ich jako przestarzałe. Zawiera wiele scenariuszy, w których uczniowie stosują rozmaite polityki monetarne i fiskalne mające na celu zwiększenie bogactwa państwa poprzez zmniejszenie inflacji, bezrobocia i deficytu budżetowego, przy jednoczesnym pobudzeniu wzrostu gospodarczego. Simulation of Macroeconomic Concepts, autorstwa Ronalda L. VanSickle, Charlesa D. DeLorme i Suzanne S. Wygal, zawiera kilka różnych wersji gry poświęconej całkowitej podaży i całkowitemu popytowi. Symulacja została wydana przez Uniwersytet Georgii (Wydział Szkolnictwa Nauk Społecznych, Athens, Georgia, 30602) w 1990 roku, przy pomocy finansowej Narodowej Fundacji Nauki. Najpopularniejszym i najłatwiej dostępnym źródłem danych makroekonomicznych jest Economic Report of the President (Raport gospodarczy prezydenta), opracowywany przez Radę Doradców Gospodarczych i publikowany przez Drukarnię Rządową w Waszyngtonie. D.C., w lutym każdego roku. Jest on dostępny w internecie pod adresem http://w3.access.gpo.gov/eop 9

Opracowany przez Narodową Radę Szkolnictwa Ekonomicznego Advanced Placement Instructional Package zawiera indywidualne arkusze kalkulacyjne z ćwiczeniami operacji na krzywych całkowitego popytu i podaży. Zakończenie 1. W oparciu o dane z foliogramów z Zadań 1 i 2 powtórz składniki całkowitego popytu i podaży oraz przyczyny różnych kształtów krótko- i długookresowej krzywej podaży. 2. Wyświetl foliogramy z wykresami ze slajdu 1 i narysuj wykres zmian krzywych całkowitej podaży lub całkowitego popytu, ilustrujący ich wpływ na poziom cen oraz poziom krajowej produkcji/dochodu/zatrudnienia dla kilku okresów historycznych omówionych w punkcie 10. 3. Omów związek różnych rodzajów polityki stabilizacyjnej (monetarnej i fiskalnej) oraz długookresowych projektów inwestycji publicznych w szkolnictwo i infrastrukturę (drogi, tamy itp.), a także bodźcowych struktur ustaw podatkowych ze zmianami w całkowitym popycie i podaży. Poproś uczniów o wymienienie kilku aktualnie przygotowywanych projektów ustaw lub rozporządzeń, które będą miały lub które mogą mieć wpływ na całkowity popyt i podaż. Sprawdzenie wiadomości Poleć uczniom, by przez kilka tygodni śledzili informacje na temat czynników oddziałujących na wielkość całkowitego popytu i podaży, ukazujące się w rubrykach finansowych dzienników, The Wall Street Journal, Business Week, lub w wiadomościach telewizyjnych albo innych programach gospodarczych. Informacje takie pojawiają się bardzo często. Na przykład: System Rezerwy Federalnej regularnie ogranicza lub pobudza wzrost podaży pieniądza (porównaj z lekcją 19 na temat polityki monetarnej) starając się wywrzeć wpływ na całkowity popyt, a w szczególności na wydatki konsumenckie i inwestycyjne. W toczonych w Kongresie dyskusjach nad projektem budżetu przedstawionym przez prezydenta niejednokrotnie bywa on określany jako kryzysowy lub wzrostowy. Często podawane są wskaźniki zmian optymizmu konsumenckiego i firmowego, związane z planowanymi wydatkami konsumenckimi i inwestycyjnymi. W wiadomościach poświęca się sporo miejsca trendom demograficznym wpływającym na rynki pracy, a także suszom, powodziom, zwiększeniu lub ograniczeniu wydobycia ropy przez kraje OPEC, niedoborom energii oraz wynalazkom, czyli wszystkim czynnikom oddziaływującym na całkowitą podaż. 10

Załącznik Informacje dodatkowe na temat całkowitej podaży i całkowitego popytu Popyt całkowity (agregatowy) jest to łączny popyt na wszystkie dobra i usługi w gospodarce narodowej, obejmujący zakup dóbr i usług przez krajowych i zagranicznych konsumentów, firmy i agendy rządowe. Podaż całkowita (agregatowa) są to wszystkie dobra i usługi wyprodukowane przez wszystkie firmy (także jednoosobowe) w danej gospodarce. Niezwykle pomocną rzeczą w wykorzystaniu krzywych całkowitej podaży i całkowitego popytu w nauczaniu ekonomii jest to, że są one znane uczniom, którzy poznali już krzywe podaży i popytu dla jednego towaru w początkowej mikroekonomicznej części scenariusza. Mechanika przesunięcia funkcji oraz odnajdywania nowych punktów równowagi na osi pionowej i poziomej jest, w rzeczy samej, łatwa do przeniesienia. Jeśli zatem uczniowie rozumieją, czym są krzywe całkowitej podaży i całkowitego popytu, mogą wykorzystać je do wyjaśnienia lub przewidywania wpływu pewnego zdarzenia lub polityki makroekonomicznej na ogólny poziom cen i poziom krajowej produkcji. Muszą jednak także zrozumieć, że krzywe mikroekonomiczne (dla pojedynczego towaru) i makroekonomiczne (całkowite) pokazują bardzo różne zjawiska, a ich kształt wynika z zupełnie różnych powodów. Mikroekonomiczna krzywa popytu dla pojedynczego dobra lub usługi opada w dół ze względu na efekty dochodowy i substytucyjny. Efekt substytucyjny występuje w przypadku wzrostu ceny danego produktu, który sprawia, że produkt ten staje się relatywnie droższy w porównaniu z substytutami, to jest innymi dobrami i usługami, które mogą zaspokoić daną potrzebę konsumentów. Ów wzrost relatywnej ceny produktu powoduje, że ludzie kupują go mniej (a więcej, jeśli jego cena spada). Podstawą efektu dochodowego jest fakt, że budżet konsumentów ma charakter ograniczony. Oznacza to, że jeśli cena jakiegoś stale kupowanego przez nich towaru wzrośnie, a wartość dochodu wyrażona w dolarach pozostanie niezmienna, w rzeczywistości staną się ubożsi i będą musieli kupować mniej danego towaru. Efekt dochodowy połączony z podwyżką cen spowoduje, że będą kupować mniej tego produktu, jeśli jest to dobro zwykłe, a więcej, jeśli jest to dobro niższego rzędu, na przykład: mniej steków, a więcej fasoli. Krzywa popytu zagregowanego, czyli całkowitego, ukazuje związek między średnim poziomem cen wszystkich dóbr i usług a ilością wszystkich dóbr i usług, jakie ludzie chcą i mogą kupić. Nie działa żaden efekt analogiczny do efektu substytucyjnego, ponieważ z oczywistych względów nie istnieje substytut dla wszystkich dóbr i usług. 11

Nie działa też efekt dochodowy, ponieważ jeśli ceny wszystkich dóbr i usług wzrosną o pewien procent, nie oznacza to, że zmieni się rzeczywisty dochód konsumentów. W miarę wzrostu poziomu cen gospodarstwa domowe otrzymują wyższe dochody płace i pensje, procent, czynsze, zyski gdyż rośnie też cena zasobów. Rosną podatki, które rząd wykorzystuje do opłacenia zakupionych dóbr i usług lub do redystrybucji w postaci płatności transferowych, przy czym w obu przypadkach powiększa to dochód gospodarstw. Skoro każdy wzrost cen powoduje wzrost czyjegoś dochodu, rzeczywisty problem powodowany przez nieoczekiwaną inflację polega na tym, że inflacja ta prowadzi do redystrybucji dochodu, a nie na tym, że bezpośrednio obniża średni poziom realnego dochodu we wszystkich gospodarstwach. Z tej przyczyny mikroekonomiczne pojęcie efektu dochodowego nie może wyjaśniać typowego kształtu krzywej całkowitego popytu. Charakterystyczny opadający kształt krzywej całkowitego popytu wynika z następujących czynników: Efekt realnego salda, czyli efekt zamożności. W miarę spadku średniego poziomu cen na wszystkie dobra i usługi, saldo gotówkowe ludności (środki w gotówce oraz na rachunkach rozliczeniowych) pozwoli im kupić więcej towarów i usług. Nie oznacza to wzrostu dochodu ludności, lecz wzrost ich zamożności, który skłania ich do zakupu większej ilości towarów i usług podczas spadku poziomu cen. Wzrost ogólnego poziomu cen powoduje przeciwny skutek: obniża zamożność i siłę nabywczą środków pieniężnych ludności, co przyczynia się do zmniejszenia liczby nabywanych dóbr i usług. Efekt stopy oprocentowania. W miarę wzrostu/spadku ogólnego poziomu cen, popyt na pieniądz i oprocentowanie także będzie wykazywał tendencję rosnącą/malejącą, co zmniejszy/zwiększy wydatki na inwestycje, jeden z najbardziej ulotnych składników popytu całkowitego. Tu także zmiany w poziomie cen są odwrotnie proporcjonalne do ilości towarów i usług, jakie ludność chce nabyć w tym przypadku szczególnie dóbr kapitałowych, takich jak fabryki i maszyny. Efekt zakupów zagranicznych. W miarę wzrostu poziomu cen na dobra wyprodukowane w danym kraju, dobra te wydają się droższe w porównaniu z towarami wyprodukowanymi za granicą, w wyniku czego ich eksport netto (eksport minus import) spada. Eksport netto jest składnikiem całkowitego popytu, a zatem jego spadek powoduje spadek ilości wszystkich dóbr i usług zakupionych w okresie wzrostu cen. Spadek poziomu cen w kraju spowoduje przeciwny skutek, to jest wzrost eksportu netto. Przy danym poziomie cen poziom całkowitego popytu zależy od poziomu wydatków należących do czterech różnych kategorii: wydatków konsumpcyjnych, wydatków inwestycyjnych firm, wydatków rządowych oraz eksportu netto (eksport minus import). Czynniki powodujące wzrost 12

któregokolwiek z tych elementów składowych przesuną krzywą całkowitego popytu w prawo; czynniki powodujące spadek któregokolwiek z nich przesuną krzywą w lewo. Przebieg krzywej całkowitej podaży jest nieco trudniejszy do wyjaśnienia i musi być przedstawiony w dwóch różnych sytuacjach lub horyzontach czasowych. Na początku długookresowa krzywa całkowitej podaży jest linią prostą, jak przedstawiono na pierwszym wykresie. Pokazuje ona ilość dóbr i usług, które dany naród może wyprodukować przy jak najskuteczniejszym wykorzystaniu wszystkich zasobów wytwórczych, przy pewnym poziomie technologicznym. Każdy rozwój czy ulepszenie zasobów wytwórczych lub technologii przesunie długookresową krzywą całkowitej podaży w prawo, przy czym pozostanie ona doskonale prosta. W dłuższym okresie czasu, wszystkie zasoby dostarczone na rynek czynników produkcji, na którym odbywa się wymiana zasobów siły roboczej, kapitałowych i naturalnych, zostaną wykorzystane, ponieważ podstawowy dla ekonomii problem ograniczoności zasobów oznacza, że ludność pragnie większej ilości towarów i usług niż system gospodarczy jest w stanie wytworzyć. W krótkim okresie czasu, ceny pewnych zasobów mogą wypaść z szeregu, powodując ich niepełne lub nadmierne wykorzystanie. Jednak w dłuższym okresie czasu właściciele tych zasobów zorientują się, jaka powinna być ich prawdziwa cena rynkowa i będą musieli ją zaakceptować (z ceną płac włącznie), aby zasoby pracowały i przyczyniały się do wzrostu dochodu swoich właścicieli oraz ogólnego dobrobytu gospodarczego. Poziom cen PżC (długookresowy) Ptc Realna płaca krajowa 13

Krótkookresowa krzywa podaży całkowitej jest zwykle przedstawiana jako opadająca, tak jak typowa mikroekonomiczna krzywa podaży dla pojedynczego dobra czy usługi. Jednak także i w tym przypadku powody takiego jej kształtu są różne. Dla krzywej całkowitej podaży, jeśli ogólny poziom cen spadnie (być może z powodu spadku całkowitego popytu), ale niektóre płace i ceny będą w krótkim okresie czasu lepkie (to jest mało elastyczne), poziom produkcji i poziom zatrudnienia spadną na tych rynkach, na których płace i ceny nie spadną dostatecznie szybko, by wyczyścić rynek z zalegających produktów lub bezrobotnych pracowników. Płace i ceny mogą wykazać taką sztywność ze względu na długoterminowe umowy między nabywcami a sprzedawcami pewnych produktów, wieloletnie umowy o zatrudnienie między pracodawcami a związkami zawodowymi, lub ustawowe progi cen czy płac (takie jak ustawowe płace minimalne czy ceny kontraktowe - subsydiowane na produkty rolne). To samo może się stać, nawet jeśli nie istnieją długoterminowe umowy, które zabraniałyby takich zmian, na przykład wtedy, gdy na obniżenie płac robotników i cen produktów zostałyby poniesione znaczące koszty. (Przykładem takich kosztów zmiany cen mogą być koszty wydrukowania nowych katalogów czy menu, aby poinformować klientów lub konsumentów o zmianach cen lub koszty renegocjacji umów, aby ustalić nowe poziomy płac i cen.) Aby uniknąć tych kosztów albo przynajmniej obniżyć je, niektóre firmy raczej zmodyfikują poziom produkcji i zatrudnienia niż poziom cen i płac, zwłaszcza jeśli wydaje im się, że spadek popytu jest zjawiskiem przejściowym. Bywają także przypadki, kiedy między nabywcami a sprzedawcami lub pracodawcami a pracownikami rozwijały się od lat czy dziesięcioleci nieformalne, długookresowe porozumienia, które osiągnęły status niepisanej umowy i których żadna ze stron nie chce naruszyć z powodu przejściowego załamania. Zatem w początkowym okresie załamania gospodarki, powodującym zaleganie produktów lub brak pracy dla bieżącego personelu firm, firmy i związki zawodowe mogą starać się utrzymać bieżący poziom cen i płac nawet mimo malejącej sprzedaży i zatrudnienia, licząc na to, że gospodarka szybko ruszy, a z nią popyt na ich produkty. Bez względu na powody lepkich płac i cen na poszczególnych rynkach, w miarę spadku ogólnego poziomu cen, realny koszt wykorzystania produktów i pracowników przy lepkich cenach i płacach rośnie. Oznacza to, że liczba sprzedanych produktów tego typu oraz liczba zatrudnionych robotników spada, co prowadzi do spadku w ogólnym poziomie produkcji. Jeśli spadek poziomu popytu, produkcji i zatrudnienia potrwa odpowiednio długo, płace i ceny w końcu spadną. Jednakże do tego czasu poziom krajowej produkcji, zatrudnienia i dochodu będzie spadał, co widać na wykresie drugim. 14

Poziom cen PżC (krótkookresowy) Ptc 2 Ptc 1 Pp 1 Pp 1 Realna produkcja (PKB) Inne wyjaśnienie wznoszącej się w krótkim okresie krzywej podaży całkowitej wiąże się z sytuacją, kiedy popyt całkowity rośnie, począwszy od poziomu poniżej pełnego zatrudnienia. Gdy popyt rośnie, a poziomy produkcji zaczynają rosnąć, niektóre ważne zasoby mogą osiągnąć pełny poziom zatrudnienia szybciej niż inne, prowadząc do wąskich gardeł produkcji oraz presji na wzrost płac i cen. Dokładny kształt i inne cechy charakterystyczne krótkookresowej krzywej podaży całkowitej pozostają przedmiotem kontrowersji wśród ekonomistów z różnych szkół myśli makroekonomicznej. Podstawowym przedmiotem niezgody jest stopień elastyczności płac i cen, kosztowności ich zmian oraz znaczenia wąskich gardeł w okresach zwiększonego popytu całkowitego. Kontrowersje budzi także potencjalna oraz historyczna skuteczność polityk stabilizacyjnych prowadzonych w celu ograniczenia bezrobocia i spadku produkcji. Opinie ekonomistów zależą od ich poglądów na temat przyczyn, przenikliwości oraz trwałości sztywnego charakteru płac i cen. Niektórzy ekonomiści (oraz politycy) popierają stosowanie polityk stabilizacyjnych w celu utrzymania wysokiego poziomu produkcji i bezrobocia nawet wówczas, gdy gospodarka przechodzi tylko umiarkowane i stosunkowo krótkie załamanie. Inni sądzą, że firmy i pracownicy zaakceptują obniżki płac i cen dostatecznie szybko, by nie wystąpiła potrzeba stosowania krótkoterminowych polityk stabilizacyjnych. Polityki takie uważają nawet za nieskuteczne lub antyproduktywne, skoro firmy i pracownicy przewidzą wpływ polityk stabilizacyjnych na płace i ceny i szybko wrócą do poziomu produkcji ustalonego przez długookresową krzywą 15

podaży całkowitej, z pomocą lub bez polityk stabilizacyjnych. Jeśli pracownicy i firmy oczekują, że gospodarka tak czy owak powróci do pełnego zatrudnienia, a rząd zwiększy wydatki na stymulację gospodarki, efektem takiej polityki będzie raczej wzrost cen, a nie poziomu produkcji i poziomu zatrudnienia. Owe dyskusje między makroekonomistami sięgają wstecz co najmniej do czasów Wielkiego Kryzysu oraz do publikacji w roku 1936 książki oznaczającej narodziny współczesnej teorii i polityki makroekonomicznej Employment, Interest, and Money 1 Johna Maynarda Keynesa. Poglądy Keynesa są od tej pory przedmiotem głośnych i żywych dyskusji, a w ostatnich dziesięcioleciach zasięg oraz sposób prowadzenia polityk stabilizacyjnych uległ znaczącym zmianom w porównaniu do pierwotnych propozycji Keynesa i jego następców. Nie zmienia to faktu, że ramy ustalone przez Keynesa, w tym jego zalążkowe prace nad popytem całkowitym, nadal wyznaczają granice dyskusji na temat teorii i polityki makroekonomicznej. 1 Przyp. Tłumacza: W Polsce ukazała się pod tytułem Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza, PWN, Warszawa 1985 (wydanie II). 16

Zadanie 1 Tabela 1. Popyt czy podaż? Podaż całkowita Popyt całkowity Fabryka produkująca komputery Firma buduje nową fabrykę Prasa drukarska Amerykańska firma sprzedaje odrzutowiec firmie zagranicznej Traktor Amerykańska firma kupuje kawę w Ameryce Południowej Drzewa Kobieta kupuje hamburgera dla swojego synka Pole kukurydzy Uczniowie kupują bilety na koncert rockowy Kopalnia węgla Kobieta kupuje nowy samochód Dentysta Rząd kupuje nową łódź podwodną Wynalazca Farmer kupuje nawóz Sprzedawca w sklepie obuwniczym Rząd wysyła kobietę na księżyc Gwiazda rocka Para nowożeńców kupuje dom 17

Zadanie 2 Tabela 2. Operacje na krzywych Podwyższa popyt całkowity: 1. Ludzie zaczynają kupować więcej żywności, odzieży i samochodów. 2. Rośnie podaż pieniądza. 3. Podatek od sprzedaży zostaje obniżony o 20% w większości stanów. 4. Inne kraje zaczynają kupować od USA więcej towarów i usług. Podwyższa podaż całkowitą: 1. Dzięki nowemu wynalazkowi energia słoneczna staje się najtańszym środkiem ogrzewania domów i paliwem dla samochodów. 2. Procent ludzi w wieku 62-72 lata, zatrudnionych lub poszukujących pracy, gwałtownie rośnie. 3. Pod Wielkim Jeziorem Słonym zostają odkryte wielkie złoża ropy naftowej. 4. Gwałtownie rośnie poziom wykształcenia i przeszkolenia większości nowych robotników. Obniża popyt całkowity: 1. Rezerwa Federalna podnosi stopę dyskontową, co prowadzi do wzrostu pozostałych stóp procentowych. 2. Rząd federalny ogranicza wydatki zbrojeniowe o 20%. 3. Oszczędności prywatne rosną o 8%. 4. W tym roku przemysł odzieżowy lansuje garnitury i sukienki z chińskiego i japońskiego jedwabiu. Obniża podaż całkowitą: 1. Kraje OPEC ograniczają wydobycie ropy o 30%. 2. Większość obywateli odchodzi na wcześniejszą emeryturę. 3. Powodzie niszczą 10% krajowych zbiorów kukurydzy i soi. 4. Podatki od płac i pensji rosną o 10%. Brak zmian w całkowitym popycie i całkowitej podaży: 1. Poziom cen w produkcji krajowej rośnie o 10%. 2. Poziom cen w produkcji krajowej spada o 2%. 18

Slajd 1 Jeden wiek wydajności makroekonomicznej USA Wskaźnik inflacji w gospodarce USA Wskaźnik inflacji mierzy procentową zmianę w średnim poziomie cen w porównaniu z rokiem ubiegłym. Wskaźnik ujemny oznacza, że ceny spadają. Na podstawie: Macroeconomics, N. Gregory Mankiw 1994, 2000, Worth Publishers. Za zgodą wydawcy. 19

Slajd 1 (ciąg dalszy) Stopa bezrobocia w gospodarce USA Stopa bezrobocia określa, jaka część siły roboczej nie ma pracy. Na podstawie: Macroeconomics, N. Gregory Mankiw 1994, 2000, Worth Publishers. Za zgodą wydawcy. 20