18. Dro gi prze ka zy wa nia in for ma cji ner wo wej Po analizie treêci tego rozdzia u b dziecie umieli: opi saç bu do w ko mór ki ner wo wej, wska zaç kie ru nek prze p y wu bodê ców, wy mie niç skut ki za y wa nia nar ko ty ków, omó wiç ro l uk a du au to no micz ne go, wy ja Êniç ró ni ce mi dzy od ru chem wa run ko wym i bez wa run ko wym. Uk ad ner wo wy re je struje, prze ka zuje i ana li zuje na p y wa jà - ce in for ma cje. De cy du je te, w ja ki spo sób or ga nizm za re agu - je na zmia ny za cho dzà ce w Êro do wi sku ze wn trz nym oraz na sy gna y prze ka zy wa ne przez na rzà dy we wn trz ne. Uk ad ner wo wy za pew nia za tem sta y kon takt or ga ni zmu ze Êro do wi - skiem ze wn trz nym i pra wi d o wà wspó pra c na rzà dów we - wn trz nych. Kon takt ze Êwia tem ze wn trz nym od by wa si za po Êred nic twem na rzà dów zmy s ów, na to miast in for ma cje z na rzà dów we wn trz nych sà re je stro wa ne przez za koƒ cze nia czu cio we znaj du jà ce si w po szcze gól nych na rzà dach. Neu ron za sad ni czym ele men tem bu do wy uk a du ner wo we go Pod sta wo wym ele men tem bu do wy uk a du ner wo we go jest ko mór ka ner wo wa, czy li neu ron (ryc. 18.1). Neu ro ny, po dob - nie jak wi k szoêç ko mó rek zwie rz cych, za wie ra jà cy to pla zm, jà dro ko mór ko we i in ne struk tu ry (np. mi to chon dria). Ró nià si od in nych ko mó rek obec no Êcià cy to pla zma tycz nych wy - pu stek: krót kich den dry tów prze wo dzà cych in for ma cje do cia a ko mór ki, i d u gich neu ry tów (ak so nów), któ re prze - wo dzà in for ma cje od cia a ko mór ki do oêrod ków ner wo wych i na rzà dów wy ko naw czych. Neu ry ty à czà si we w ók na ner wo we, któ re two rzà ner wy. Ner wy prze wo dzà in for ma cje w po sta ci im pul sów elek trycz - nych. Szyb koêç prze wo dze nia im pul su jest bar dzo zró ni co - wa na (od 1 m/s do 120 m/s) i za le y mi dzy in ny mi od gru - bo Êci neurytu i je go struktury. Ryc. 18.1. Budowa neuronu. cia o komórki kierunek przep ywu impulsów dendryty neuryt (akson) 87
18. Dro gi prze ka zy wa nia in for ma cji ner wo wej przekaênik chemiczny zakoƒczenie aksonu szczelina synaptyczna dendryt nast pnego neuronu Ryc. 18.2. Sy nap sa. Prze ka zy wa nie bodê ców Prze wo dze nie bodê ców w ak so nach jest jed no kie run ko we (ryc. 18.1). Po szcze gól ne neu ro ny mo gà si kon tak to waç mi dzy so bà za po mo cà z à cza zwa ne go sy nap sà (tzw. sy nap - sa ner wo wo -ner wo wa, ryc. 18.2). Neu ro ny mo gà si rów nie kon tak to waç z ko mór ka mi mi Ênia te go ty pu z à cze no si na - zw sy nap sy ner wo wo -mi Ênio wej. Sy nap sy to miej sca, w któ rych ak son jed ne go neu ro nu sty - ka si z den dry tem na st p ne go neu ro nu (lub z in nà ko mór - kà). Po mi dzy nimi jest nie wiel ka prze strzeƒ szczelina synaptyczna. Po bu dze nie do cie ra jà ce do koƒ co wej cz Êci ak - so nu uwal nia z nie go czà stecz ki prze kaê ni ka che micz ne go, któ re po ko nu jàc prze strzeƒ, wià à si z b o nà na st p nej ko - mór ki i po wo du jà w niej zmia ny elek trycz ne. Przy czy ny za bu rzeƒ prze ka zy wa nia bodê ców Prze wo dze nie im pul su mo e zo staç za bu rzo ne. Na przy - k ad wpro wa dzo ne do or ga ni zmu nar ko ty ki dzia a jà bez po - Êred nio na neu ro ny i zmie nia jà ich pra c. Za k ó ca jà nie tyl ko prze p yw im pul su ner wo we go w sa mej ko mór ce, ale rów nie dzia a jà na sy nap sy. Cza sem zda rza si, e okre Êlo ny neu ron jest po bu dza ny bez koƒ ca. Pro wa dzi to do za rzu ce nia pra cy mó zgu fa szy wy mi in for ma cja mi. Mózg wy da je roz ka zy, któ re cz sto sà po zba wio ne sen su. W za le no Êci od ro dza ju przy j - te go nar ko ty ku oso ba mo e od czu waç od pr e nie, sen noêç, ha lu cy na cje, eu fo ri lub mieç po czu cie mo cy i cier pieç na bez sen noêç. Wie le nar ko ty ków da je nie przy jem ne efek ty ju przy ma ych daw kach eu fo ria mo e przejêç w uro je nia o przy krej tre Êci, prze ra e nie, pa ni k, po czu cie wy ob co wa nia i de pre sj. To, jak da ny nar ko tyk mo e po dzia aç na kon kret nego cz o - wie ka, za le y mi dzy in ny mi od sta nu or ga ni zmu, stop nia za - nie czysz cze nia nar ko ty ku, daw ki nar ko ty ku, wie ku oso by, któ - ra go za y a. Za wsze jed nak za y cie nar ko ty ków gro zi uza le nie niem, utra tà zdro wia, a w dal szej kon se kwen cji na - wet y cia. Kon tro la pra cy na rzà dów we wn trz nych Ste ro wa nie pra cà na rzà dów we wn trz nych odbywa si bez udzia u Êwia do mo Êci cz o wie ka. Za ten proces od po wia da au - to no micz ny uk ad ner wo wy. Sk a da si on z dwóch prze ciw - staw nych cz Êci: wspó czul nej i przy wspó czul nej. Sà one w cià g ym star ciu. Dzi ki te mu jest za cho wa na rów no wa ga 88
18. Dro gi prze ka zy wa nia in for ma cji ner wo wej I. BUDOWA I FUNKCJE YCIOWE CZ OWIEKA w dzia a niu na rzà dów. Rów no wa ga ta po le ga na ta kiej pra cy okre Êlo ne go na rzà du we wn trz ne go, by w da nym mo men cie od po wied nio re ago wa na po trze by or ga ni zmu. Gdy w a dz przej mu je uk ad wspó czul ny, na st pu je mi - dzy in ny mi roz sze rze nie êre nic (ryc. 18.3 A), ser ce bi je szyb - ciej, na czy nia wieƒ co we si roz sze rza jà, oskrze la roz kur cza jà, gru czo y Êli no we wy twa rza jà g stà Êli n, o à dek ha mu je wy - dzie la nie so ków, zwal nia jà ru chy je lit, nad ner cza uwal nia jà ad - re na li n (hor mon wal ki i uciecz ki). Gdy za czy na do mi no waç uk ad przy wspó czul ny, do cho dzi na przy k ad do opró nie nia p che rza i je lit, spo wol nie nia ak cji ser ca, kur czenia si êre ni c (ryc. 18.3 B), zwi k szenia si ukrwie - nia na rzà dów p cio wych. Uk ad au to no micz ny wy ka zu je bar dzo cha rak te ry stycz nà zmien noêç ak tyw no Êci do bo wej. W okre sie czu wa nia, w cià gu dnia, do mi nu je je go cz Êç wspó czul na, w no cy kon tro l nad pra cà na rzà dów przej mu je uk ad przy wspó czul ny. A B UK AD NERWOWY AUTONOMICZNY wspó czulny przywspó czulny Od ru chy Od ruch sta no wi pod sta wo wy me cha nizm dzia a nia uk a du ner wo we go. Jest to au to ma tycz na re ak cja na bo dziec ze - wn trz ny lub we wn trz ny, za cho dzà ca przy udzia le uk a du ner wo we go. Dro g od re cep to ra do na rzà du wy ko naw cze go na zy wa my u kiem od ru cho wym (ryc. 18.4). Ryc. 18.3. PrzeciwstawnoÊç oddzia ywaƒ cz Êci uk adu autonomicznego: rozszerzona êrenica (dominuje uk ad wspó czulny, A), zw ona êrenica (dominuje uk ad przywspó czulny, B). Po ude rze niu m o tecz kiem w wi za - d o rzep ki re cep tor (na rzàd od bie ra - jà cy bo dziec) prze ka zu je sy gna do neu ro nu czu cio we go. $ Na st p nie im puls zo sta je prze ka za ny do neu - ro nu ru cho we go, a stam tàd do efek to ra mi Êni. Mi Ê nie si kur czà, po wo du jàc wy - pro sto wa nie pod udzia w sta wie ko la no wym. bodziec mi Ênie (narzàdy wykonawcze) receptor neuron czuciowy wi zad o rzepki Pobudzenie receptorów nast puje w wyniku delikatnego uderzenia m oteczka poni ej rzepki. neuron ruchowy rdzeƒ kr gowy Ryc. 18.4. uk odruchowy od ruch ko la no wy. 89
18. Dro gi prze ka zy wa nia in for ma cji ner wo wej ODRUCHY bezwarunkowe warunkowe Od ru chy zachodzàce automatycznie, czy li odruchy wro dzo - ne, na zy wa my bez wa run ko wy mi. Za li cza si do nich mi dzy in ny mi p acz i ssa nie u no wo rod ka. Te od ru chy umo li wia jà za - spo ko je nie pod sta wo wych po trzeb or ga ni zmu (ssa nie mle ka) i ochro n przed nie bez pie czeƒ stwem (p acz, któ ry przy wo u je mat k ). Od ru chy na by te w cià gu y cia na zy wa my od ru cha mi wa - run ko wy mi. Za li cza my do nich mi dzy in ny mi za trzy ma nie si na czer wo nym Êwie tle, wy dzie la nie Êli ny, gdy poczujemy zapach ulu bio nej po tra wy. Sta no wià one do sko nal szà for m przy sto so wa nia or ga ni zmu do ak tu al nych wa run ków Êro do wi - ska. Po zwa la jà prze wi dy waç, co si sta nie po pew nym cza sie. Umo li wia to uni ka nie nie bez pie czeƒstw (za trzy ma nie si na czer wo nym Êwie tle), zwi k sza szan s za spo ko je nia po trzeb or ga ni zmu (wy dzie la nie Êli ny i szyb sze tra wie nie po kar mu). Za da nie Po szu kaj in for ma cji na te mat sto so wa nej przez oku li stów sub - stan cji, zwa nej atro pi nà. Ja ki ma ona wp yw na funk cjo no wa - nie oka? Czy tyl ko atro pi na ma ta ki wp yw? Ob ser wa cje i do Êwiad cze nia 1. Po proê ko le g, aby sie dzàc, za o y swo bod nie no g na no g. Za o o nà na ko la nie no g ude rzaj lek ko brze - giem d o ni po ni ej rzep ki. Co za uwa y eê? Opisz, ja ka jest dro ga po wsta nia te go od ru chu. 2. Za s oƒ na 10 s oczy swo je mu ko le dze. W mo men cie od - s a nia nia za Êwieç mu w oczy la tar kà. Za ob ser wuj wiel - koêç êre ni cy. Wy ja Ênij za ob ser wo wa nà zmia n. 90
19. G ów ne na rzà dy prze twa rza nia in for ma cji mózgowie rdzeƒ kr gowy Po analizie treêci tego rozdzia u b dziecie umieli: wy mie niç ele men ty bu do wy uk a du ner wo we go, opi saç bu do w i ro l mó zgo wia, wska zaç ro l rdze nia kr go we go, okre Êliç wa run ki spraw ne go funk cjo no wa nia uk a du ner wo we go. nerwy Za da niem uk a du ner wo we go jest nad zo ro wa nie czyn no Êci na rzà dów or ga ni zmu oraz umo li wia nie mu kon tak tów ze Êwia tem ze wn trz nym. Bu do wa uk a du ner wo we go Uk ad ner wo wy sk a da si z cz Êci oêrod ko wej (mó zgo wia i rdze - nia kr go we go) oraz cz Êci ob wo do wej nerwów (ryc. 19.1). Mó zgo wie obej mu je mózg, pieƒ mó zgu i mó d ek. Mie Êci si w czasz ce i jest oto czo ne opo na mi mó zgo wo -rdze nio wy - mi, po mi dzy któ ry mi znaj du je si p yn mó zgo wo -rdze nio wy. Ten p yn jest sta le pro du ko wa ny w ilo Êci 450 500 ml na do - b. Sta no wi on swe go ro dza ju p aszcz ochron ny mó zgo wia. Utrzy mu je sta à tem pe ra tu r mó zgo wia (pra cu jà cy mózg bar - dzo szyb ko si prze grze wa), chro ni przed ura za mi me cha nicz - ny mi oraz re gu lu je ci Ênie nie we wnàtrz czasz ko we. Mó zgo wie (ryc. 19.2) ana - li zu je bodê ce do cie ra jà ce z ob wo do we go uk a du ner wo we go i za pew - nia pra wi d o wà re ak - cj or ga ni zmu na te bodê ce. pó kula mózgu Ryc. 19.1. Uk ad nerwowy cz owieka. mó d ek pieƒ mózgu Ryc. 19.2. Przekrój mózgowia. 91
19. G ówne narzàdy przetwarzania informacji prawa pó kula Ryc. 19.3. Mózg cz owieka widziany z góry. p at czo owy p at skroniowy lewa pó kula A to cie ka we! Gdy przy wo u jesz przy kre, stre - su jà ce wspo mnie nia, w a dz nad two im cia em przej mu je pra wa pó ku la mó zgu, od po wia - da jà ca za emo cje. Kie ru je ona le wà stro nà cia a. Gdy my Êlisz o przy jem nych spra wach, stres ust pu je, a mi Ênie si roz luê - nia jà. Uspo ka ja si te od dech, zwal nia pra ca ser ca. Przy wo y - wa nie przy jem nych wspo mnieƒ lub ma rzeƒ to do bry spo sób ra - dze nia so bie ze stre sem. p at ciemieniowy Mózg Pa trzàc na mózg z gó ry, wi dzi my, e jest to na rzàd po dzie - lo ny na dwie pó ku le: le wà i pra wà (ryc. 19.3). Sà one po à czo - ne ze so bà bar dzo skom pli ko wa nà sie cià w ó kien ner wo wych. Po mi dzy ni mi znaj du je si g bo ka po d u na szcze li na. Pó ku - le mó zgu wy glà da jà tak sa mo, lecz pe nià ró ne funk cje. Za - wsze jed na z pó kul do mi nu je nad dru gà. U osób pra wo r cz - nych do mi nu je pó ku la le wa. W niej sà zlo ka li zo wa ne oêrod ki mo wy zwià za ne z jej za pa mi ty wa niem, ro zu mie niem i od - twa rza niem, tak e w for mie pi sa nej. W dru giej pó ku li (za zwy - czaj pra wej) znaj du jà si oêrod ki za wia du jà ce orien ta cjà w prze strze ni, za pa mi ty wa niem, od twa rza niem i po rów ny - wa niem wra eƒ wzro ko wych i s u cho wych. Pra wej pó ku li sà przy pi sy wa ne zdol no Êci ar ty stycz ne i twór cze cz o wie ka. U wi k szo Êci lu dzi le wa pó ku la od po wia da za tak zwa ne funk - cje lo gicz ne: s o wa, licz by, ana li z, czy li my Êle nie abs trak cyj ne. Pra wa pó ku la zaê za rzà dza ryt mem, wy obraê nià, po strze ga - niem ko lo rów, ma rze nia mi, uczu cia mi, emo cja mi. Powierzch nia mó zgu jest wy raê nie po fa do wa na, okry wa jà ko ra mó zgo wa. Po wierzch nia kory wy no si oko o 2200 cm 2, a jej gru boêç do cho dzi do 3 mm. W korze mózgowej znaj du - jà si oêrod ki ner wo we umo li wia jà ce ana li z wra eƒ zmy s o - wych i od po wia da jà ce za Êwia do moêç, a tak e inne wy sze czyn no Êci psy chicz ne cz o wie ka. Ko ra sk a da si z isto ty sza - rej, utwo rzo nej przez cia a ko mó rek ner wo wych (neuronów). Pod korà mózgowà le y isto ta bia a. W jej sk ad wcho dzà przede wszyst kim w ók na ner wo we i ko mór ki gle jo we (spe - cjal ne ko mór ki, które chro nià i od y wia jà ko mór ki ner wo we) oraz na czy nia krwio no Êne. Na po wierzch ni pó kul mó zgo wych wy ró nia si czte ry p a ty: czo o wy, cie mie nio wy, skro nio wy i po ty licz ny (ryc. 19.4). Ka dy z p a tów jest zwià za ny z okre Êlo ny mi funk cja mi*. p at potyliczny Ryc. 19.4. Pó kula mózgowa z wyró nionymi p atami. *Na pod sta wie wy ni ków wspó cze snych ba daƒ wy ró nia si szeêç p a tów pó ku li mó - zgo wej. Oprócz czte rech wy mie nio nych w tekêcie sà to do dat ko wo: p at wy spo wy (ukry ty po mi dzy p a ta mi czo o wym i cie mie nio wym a p a tem skro nio wym zwià za ny z funk cjà uk a du we ge ta tyw ne go) oraz p at lim bicz ny (po o ony na przy Êrod ko wej i dol - nej po wierzch ni pó ku li odpowiada za pro ce sy pa mi cio we). 92
19. G ówne narzàdy przetwarzania informacji I. BUDOWA I FUNKCJE YCIOWE CZ OWIEKA P at czo o wy od po wia da za czyn no Êci ru cho we i psy chicz - ne. Uszko dze nie te go p a ta jest przy czy nà nie do w a dów lub po ra e nia koƒ czyn (ryc. 19.5). W nie któ rych przy pad kach uszko dze nie tej cz Êci mó zgu powoduje za bu rze nia cech oso - bo wo Êci (np. danej osobie wydaje si, e jest kimê innym). P at cie mie nio wy bie rze udzia w ana li zie wra eƒ czu cio wych (do tyk, tem pe ra tu ra, ból), ma ni pu lo wa niu obiek ta mi wy ma ga jà - cy mi ko or dy na cji i wy obraê ni prze strzen no -ru cho wej (np. prze - la nie mle ka z kar to nu do szklan ki sto jà cej na sto le). Uszko dze nie p a ta cie mie nio we go pro wa dzi do trud no Êci w orien ta cji prze - strzen nej (od le g oêç i kie ru nek), trud no Êci w li cze niu, pro ble - mów z czy ta niem i od bio rem wra eƒ czu cio wych. W p a cie po ty licz nym znaj du jà si oêrod ki wzro ko we. Je Êli doj dzie do upo Êle dze nia funk cji te go p a tu, pa cjent b dzie mia za bu rze nia wi dze nia. Ana li za do znaƒ s u cho wych od by wa si w p a cie skro nio wym. Tam rów nie za cho dzi ana li za za pa - chów. W wy ni ku uszko dze nia p a ta skro nio we go do cho dzi do za bu rzeƒ s u chu, ro zu mie nia mo wy, wyst pujà trud no Êci z roz po zna wa niem twa rzy. Z uszko dze niem te go p a ta jest zwià za na amne zja (za bu rze nia pa mi ci) i pro ble my z przy po - mi na niem so bie pew nych in for ma cji. W ko rze mó zgo wej jest prze pro wa dza na ana li za, któ ra po prze dza wy ko na nie okre Êlo - nej czyn no Êci. Ko ra ma istot ne zna cze nie w pro ce sie za pa mi - ty wa nia i od twa rza nia za so bów pa mi ci. Mó d ek Mó d ek, po dob nie jak mózg, dzie li si na dwie pó ku le i rów nie za wie ra isto t sza rà, czy li ko r sza rà, oraz znaj du jà - cà si pod nià isto t bia à. Mó d ek jest oêrod kiem kie ru jà cym ru cha mi. Ko or dy nu je je, a tak e wp y wa na utrzy ma nie po sta - wy cia a. Kie ru je ru cha mi ga ek ocznych. Od spraw no Êci mó d ku za le y zdol noêç utrzy my wa nia rów no wa gi. Mó d ek ma Êci s e fi zjo lo gicz ne po wià za nia ze zmy s em rów no wa gi zlo - ka li zo wa nym w uchu we wn trz nym. Pieƒ mó zgu Pieƒ mó zgu à czy pó ku le mó zgu z rdze niem kr go wym. Pieƒ za wie ra zarówno isto t sza rà, jak i bia à, jed nak ich roz - miesz cze nie jest in ne ni w mó zgu: na ze wnàtrz znaj du je si isto ta bia a, a we wnàtrz sza ra. W ob r bie pnia mó zgu znajdujà si oêrod ki kon tro lu jà ce pod sta wo we funk cje y cio - we: od dy cha nie, pra c ser ca, prze mia n ma te rii i re gu la cj tem pe ra tu ry, po y ka nie, ka szel, sen. Ryc. 19.5. Uszkodzenie p ata czo owego mo e powodowaç niedow ady lub pora enie koƒczyn. Podstawowe funkcje yciowe, takie jak oddychanie czy praca serca, kontrolujà oêrodki znajdujàce si w pniu mózgu. Z kolei mó d ek koordynuje ruchy cia a. A to cie ka we! Kie dy uczy my si taƒ czyç lub jeê dziç na ro we rze, mu si my utrzy maç rów no wa g cia a i wy - ko ny waç ru chy w okre Êlo nej ko - lej no Êci. Po czàt ko wo ro bi my to Êwia do mie, co za bie ra wie le cza su i jest trud ne. Po tem mó - d ek za pa mi tu je se kwen cj ru chów i nie mu si my my Êleç, jak je wy ko naç. Pa mi ç mó d ku jest nie zwy kle trwa a na wet je Êli d u go cze goê nie ro bi li Êmy, przy po mnie nie so bie umie j t no - Êci jaz dy ro we rem czy ko lej no Êci kro ków w taƒ cu na st pu je au to - ma tycz nie. 93
19. G ówne narzàdy przetwarzania informacji istota bia a Ryc. 19.6. Przekrój poprzeczny rdzenia kr gowego. istota szara Rdzeƒ kr go wy Oprócz mó zgo wia do oêrod ko we go uk a du ner wo we go na le - y tak e rdzeƒ kr go wy (ryc. 19.6). Znaj du je si on po za czasz - kà, w ka na le kr go wym kr go s u pa. D u goêç rdze nia kr go we - go wy no si oko o 45 cm. Rdzeƒ, tak jak mózg, jest oto czo ny trze ma opo na mi, rów nie tu taj prze strzeƒ mi dzy opo na mi jest wy pe nio na p y nem mó zgo wo -rdze nio wym. Na prze kro ju po - przecz nym rdze nia wi daç, e sk a da si on z isto ty sza rej i bia - ej, jed nak isto ta bia a jest po o o na na ze wnàtrz, sza ra zaê we - wnàtrz. Cha rak te ry stycz ny w prze kro ju po przecz nym jest kszta t isto ty sza rej: przy po mi na du à li te r H. W rdze niu kr go wym sà zlo ka li zo wa ne neu ro ny ru cho we uner wia jà ce mi Ênie koƒ czyn i tu o wia. Rdzeƒ kr go wy jest na rzà dem, któ ry dzia a jak dwu kie run ko wy sys tem prze kaê ni - ko wy, ko mu ni ku jà cy mózg z ob wo do wym uk a dem ner wo - wym. Zro zu mia e jest wi c, e znisz cze nie rdze nia pro wa dzi do po wa nych, nie od wra cal nych zmian. Wi k szoêç osób z uszko dze niem rdze nia kr go we go nie jest w sta nie cho dziç, a cz sto tak e po ru szaç koƒ czy na mi gór ny mi. Po nad to ma jà one pro ble my z od dy cha niem i funk cjo no wa niem uk a du krà - e nia oraz z kon tro là nad od da wa niem mo czu i wy pró nia - niem. Do dat ko wo mo e im to wa rzy szyç prze wle k y ból lub os a bie nie czu cia do ty ku, tem pe ra tu ry i bó lu. Ob wo do wy uk ad ner wo wy Ob wo do wy uk ad ner wo wy sk a da si z parzystych ner wów czasz ko wych i ner wów rdze nio wych. Ka dy nerw czasz ko wy spe nia in nà funkcj. Od po wia da jà one mi dzy in ny mi za ruch i wra e nia w cho we, wzro ko we, czu cio - we i sma ko we. Ner wy rdze nio we do cho dzà do mi Êni i skó ry. Ryc. 19.7. Dobre relacje z innymi ludêmi wp ywajà pozytywnie na funkcjonowanie uk adu nerwowego. Hi gie na uk a du ner wo we go Dba jàc o uk ad ner wo wy, mu si my okre Êliç wa run ki sprzy ja jà - ce spraw ne mu funk cjo no wa niu uk a du oraz u a twia jà ce je go pra c. Na y cie ka dej oso by wp y wa jà okre Êlo ne wa run ki miesz ka - nio we, ro dzin ne, ko le eƒ skie. Sta oêç wa run ków, umie j t noêç bu do wa nia do brych re la cji z in ny mi da jà po czu cie spo ko ju, bez pie czeƒ stwa i pew no Êci. Sà to pod sta wo we wa run ki hi gie - ny uk a du ner wo we go (ryc. 19.7). Cza sem nasz or ga nizm pod wp y wem bodê ców (stre so rów) ze wn trz nych lub we wn trz nych re agu je stre sem, pró bu jàc do sto so waç si do no wych wa run ków Êro do wi ska. 94
19. G ówne narzàdy przetwarzania informacji I. BUDOWA I FUNKCJE YCIOWE CZ OWIEKA Do ob ja wów stre su za li cza my: ogól ne po bu dze nie, przy spie - sze nie pra cy ser ca wy wo u jà ce wzrost ci Ênie nia krwi, zwi k sze - nie ilo Êci od de chów, pod wy sze nie po zio mu cu kru we krwi, su choêç w ustach i g sià skór k na cie le (ryc. 19.8). Zw ajà si naczynia krwionoêne skóry, mi Êni szkieletowych, mózgu i narzàdów wewn trznych. Nasila si pocenie. Skóra i ow osienie cia a wytwarzajà g sià skórk. Nadnercza wydzielajà adrenalin, zwi kszajàc iloêç glukozy we krwi i tempo akcji serca oraz podnoszàc ciênienie krwi. Zwieracz odbytu si zamyka. Zwieracz cewki moczowej si zamyka. èrenica si rozszerza, a mi Ênie rz skowe akomodujà oko do widzenia na odleg oêç. Oskrzela si rozszerzajà. Wzrasta cz stoêç uderzeƒ i si a skurczów serca. Zmniejsza si perystaltyka przewodu pokarmowego. Wàtroba uwalnia glukoz do krwiobiegu. Zmniejsza si wydzielanie soków trawiennych. P cherz moczowy si rozkurcza. Ryc. 19.8. Re ak cje or ga ni zmu na stres. Na pod sta wie: Philip G. Zimbardo. Psychologia i ycie. Warszawa 2002 Umiar ko wa ny stres jest po zy tyw ny, poniewa zwi k sza jàc ener gi, mo bi li zu je nas do dzia a nia. Po zwa la po ko naç prze - szko dy, na przy k ad pod czas przy go to waƒ do spraw dzia nu lub eg za mi nu. Stres zwià za ny z oba wà przed po ra kà mo bi li zu je do wi k sze go wy si ku, po pra wia kon cen tra cj i zwi k sza wy - daj noêç mó zgu. D u go trwa y stres mo e wy wo aç wie le ne ga tyw nych skut - ków zdro wot nych: cho ro by ser ca (np. za wa, za bu rze nia ryt - mu ser ca, nad ci Ênie nie t t ni cze), cho ro by wrzo do we ( o àd - ka, dwu nast ni cy), ner wi ce, ob ni e nie od por no Êci or ga ni zmu, pod nie sio ny po ziom cho le ste ro lu we krwi, za bu rze nia mie - siàcz ko wa nia. Nie wszy scy re agu je my tak sa mo na czynniki stresogenne. U jed ne go cz o wie ka wy wo ajà one re ak cj stre so wà, a in na oso ba na nie w ogó le nie za re agu je. Znaczenie ma w tym 95
19. G ówne narzàdy przetwarzania informacji Sen jest najlepszym odpoczynkiem dla uk adu nerwowego. Dzieci w wieku szkolnym powinny przesypiaç oko o 8 10 h na dob. wypadku oso bo woêç cz o wie ka. Na stres bar dziej po dat ne sà oso by wro go na sta wio ne do oto cze nia, agre syw ne, nad mier - nie ry wa li zu jà ce, nie cier pli we. Na to miast lu dzie sk on ni do wspó pra cy, cier pli wi, po ko jo wo na sta wie ni rza dziej re agu - jà na si lo nym stre sem. Naj lep szym od po czyn kiem dla ca e go or ga ni zmu, a zw asz cza dla uk a du ner wo we go, jest sen. Jest to me cha nizm obron ny, który za bez pie cza uk ad ner wo wy przed skut ka mi nad mier ne go i d u go trwa e go po bu dze nia. Brak snu wy wo u je za bu rze nia w oêrod ko wym uk a dzie ner wo wym i za cho wa niu. Obserwacje i doêwiadczenia 1. Wraz z kole ankami i ko le ga mi z klasy wy re y se ruj scen - k prze strze ga jà cà przed sko ka mi do wo dy na g ow. Ja kie za gro e nie nie sie ta ki skok? 2. Przy ó d oƒ do d o ni ko le an ki lub ko le gi, po cie raj kciu - kiem i pal cem wska zu jà cym wol nej d o ni ze wn trz nà stro n swo je go pal ca wska zu jà ce go. Ja kie od bie rasz wra e nie? Spró buj wy ja Êniç, dla cze go tak si dzie je. 3. Po çwicz za pa mi ty wa nie, na przyk ad ko lej no Êci pla net Uk a du S o necz ne go. Za pisz pierw sze li te ry nazw tych pla net: M W Z M J S U N (Mer ku ry, We nus, Zie mia, Mars, Jo wisz, Sa turn, Uran, Nep tun). Te raz stwórz zda nie, w któ rym pierw sze li te ry ko lej nych s ów od po wia da jà pierw szym li te rom w na zwach ko lej nych pla net, na przy k ad: Mo ja Wiecz nie Za pra co wa na Ma ma Ju tro Sa ma Usma y Na le Êni ki. Te s o wa two rzà zda nie ma jà ce sens, a pierw sze li te ry ka de go wy ra zu po ma ga jà przy - po mnieç ko lej noêç pla net. A te raz u ó w a sne zda nie, aby za pa mi taç ele men ty oêrodkowego uk a du ner wo we go: mózg, pieƒ mó zgu i mó d ek, rdzeƒ kr go wy. 96