MODELE USTROJOWE PAŃSTW DEMOKRATYCZNYCH

MODELE USTROJOWE PAŃSTW DEMOKRATYCZNYCH AUTOR: Krzysztof Niemczyk I. System rządów określ strukturę orgnizcyjną njwyższych orgnów włdzy pństwowej orz zchodzące między nimi relcje II. Ogóln klsyfikcj systemów rządów: - system prlmentrny - system prezydencki - system mieszny III. Szczegółow chrkterystyk systemów: 1. System prlmentrny (prlmentryzm) ) cechy systemu prlmentrnego: istot systemu zwier się w ksztłcie relcji prlmentu i rządu; głow pństw jest niejko w ich cieniu występuje zsd współistnieni, współprcy i współzleżności: prlment oddziłuje n włdzę wykonwczą, poniewż rząd może funkcjonowć tylko wtedy, gdy uzysk wotum zufni prlmentu; z drugiej strony, rząd m prwo uczestniczeni w dziłlności ustwodwczej prlmentu poprzez udził w jego obrdch; może tkże zgłszć projekty ustwodwcze b) kompetencje poszczególnych orgnów włdzy wykonwczej i ustwodwczej: Głow pństw: głównie funkcje reprezentcyjne, uczestnictwo w formlnych procedurch, tkich jk zrządznie wyborów; - 1 -

nie ponosi odpowiedzilności politycznej czyni to szef rządu lub odpowiedni minister poprzez instytucję kontrsygnty (podpis pod wydwnymi przez głowę pństw ktmi prwnymi w Polsce przysługuje wyłącznie premierowi) powołuje szef rządu i n jego wniosek ministrów prwo wet (możliwość odrzuceni przez prlment w Polsce większością 3/5) prwo do inicjtywy ustwodwczej możliwość rozwiązni prlmentu (w ściśle określonych przypdkch zpisnych w konstytucji np. w polskiej Konstytucji, rozdz. X, rt. 225 Jeżeli w ciągu 4 miesięcy od dni przedłożeni Sejmowi projektu ustwy budżetowej nie zostnie on przedstwion prezydentowi do podpisu, Prezydent Rzeczypospolitej może w ciągu 14 dni zrządzić skrócenie kdencji Sejmu., czy Rozdz. VI, Art. 155,ust.2, W rzie nieudzielni wotum zufni w trybie określonym w ust.1, Prezydent Rzeczypospolitej skrc kdencję Sejmu i zrządz wybory Włdz ustwodwcz(prlment): nleży do prlmentu oddziłuje bezpośrednio n włdze wykonwczą (egzekutywę) (w Polsce poprzez tkie instrumenty jk wotum zufni i wotum nieufności, tkże zpytni, interpelcje orz pytni poselskie) rząd ponosi odpowiedzilność polityczną przed prlmentem, może funkcjonowć tylko wówczs, gdy posid odpowiedni większość prlmentrną możliwość bieżących debt nd polityką rządu, powoływnie komisji poselskich do zbdni dziłń rządu budzących wątpliwości - 2 -

Włdz wykonwcz występuje dulizm włdzy wykonwczej sprwują ją głow pństw i rząd (gbinet) odpowiedzilność rządu przed prlmentem (ptrz wyżej) prwo do inicjtywy ustwodwczej rząd może się zwrócić do głowy pństw z wnioskiem o rozwiąznie prlmentu i ntychmistowe zrządzenie przedterminowych wyborów c) wrinty systemu prlmentrnego: system prlmentrno- gbinetowy system gbinetowo prlmentrny system knclerski prlmentrno- komitetowy SYSTEM PARLAMENTARNO - GABINETOWY przewg prlmentu nd rządem (prlment ingeruje w bieżącą politykę rządu) występownie w demokrcjch chrkteryzujących się dużą ilością prtii politycznych, z proporcjonlną bądź mieszną ordyncją wyborczą tworzeniu rządu wiąże się zzwyczj z koniecznością powstni kolicji prtii; jest to sytucj, któr sprzyj podtności n kryzysy w przypdku częstych zmin kolicji prtyjnych występownie: Włochy, krje skndynwskie, Belgi, Holndi, Irlndi, Hiszpni - 3 -

SYSTEM GABINETOWO- PARLAMENTARNY przewg rządu nd prlmentem występuje w pństwch o systemie dwuprtyjnym, oprtym n ordyncji większościowej, gdzie jedn prti w wyniku wyborów zdobyw bezwzględną większość w prlmencie i smodzielnie obejmuje włdzę prlment nie odgryw większej roli politycznej, bowiem z reguły kżd z ustw proponownych przez rząd zostje uchwlon brdzo siln pozycj premier występownie: Wielk Brytni SYSTEM KANCLERSKI brdzo siln pozycj szef rządu z rcji istnieni tzw. konstruktywnego wotum nieufności (we wniosku o odwołnie knclerz prlment musi jednocześnie powołć nowego knclerz) zwierzchnicze i kierownicze kompetencje knclerz wobec pozostłych członków rządu dominując pozycj knclerz, powołuje ministrów, prezydent jedynie formlnie nominuje indywiduln odpowiedzilność ministrów przed knclerzem z politykę rządu odpowid jednoosobowo knclerz decyzje knclerz nie muszą być ztwierdzne przez prlment - 4 -

knclerz może zżądć od prlmentu uchwleni wotum zufni; w przypdku jego nieuchwleni, prezydent n wniosek knclerz rozwiązuje prlment występownie: Austri i Niemcy SYSTEM PARLAMENTARNO- KOMITETOWY (form konwentów lub form rządów zgromdzeni) brk trójpodziłu włdz, zsd jednolitości włdzy pństwowej połączenie demokrcji przedstwicielskiej z bezpośrednią cłość włdzy nleży do prlmentu, który powołuje pozostłe orgny, określ ich kompetencje orz sprwuje nd nimi kontrolę rząd jest wybierny przez prlment w sposób bezpośrednijest on komitetem wykonwczym prlmentu rząd m ogrniczone uprwnieni ze względu n utonomię gmin i kntonów system koopercji prtii politycznych, po zkończeniu wyborów przy formowniu rządu nstępuje zgodn współprc prtii obecnie występuje tylko w Szwjcrii 2. System prezydencki (prezydencjlizm) : seprcj włdzy ustwodwczej i włdzy wykonwczej: legisltyw m cłkowitą utonomię w zkresie stnowieni prw, ntomist pozbwion jest uprwnień wykonwczych (poz uchwlniem budżetu); prezydent posid cłkowitą włdzę wykonwczą, jednk nie m nrzędzi ustwodwczych - 5 -

polityczn nieodpowiedzilność uosbinej jednoosobowo przez prezydent włdzy wykonwczej przed prlmentem; tylko konstytucyjn odpowiedzilność prezydent jednocześnie głową pństw i szefem rządu odpowiedzilność ministrów przed prezydentem, tylko on może ich odwołć, więc cłkowit kontrol rządu nleży do prezydent rząd funkcjonuje niezleżnie od większości prlmentrnej zsd wzjemnej niezleżności w dziłniu orgnów: ni prezydent ni rząd nie mogą skrócić kdencji prlmentu ni go rozwiązć występownie: Stny Zjednoczone, Argentyn, Peru, Chile 3. System mieszny(połączenie elementów systemu prlmentrnego i prezydenckiego): dulizm włdzy wykonwczej (prezydent i rząd), jednk to prezydent m większą włdzę przewg egzekutywy nd legisltyw polityczn odpowiedzilność rządu przed prlmentem prezydent posid inicjtywę ustwodwczą brk odpowiedzilności politycznej prezydent (kontrsygnt) prezydent m prwo rozwiązni prlmentu prlment może uchwlić wobec rządu i ministrów wotum nieufności występownie: Frncj - 6 -

FUNKCJONOWANIE POSZCZEGÓLNYCH SYSTEMÓW USTROJOWYCH NA PRZYKŁADZIE WYBRANYCH PAŃSTW DEMOKRATYCZNYCH SYSTEM PARLAMENTARNO- GABINETOWY REPUBLIKA WŁOSKA Ustrój polityczny Włoch określono w konstytucji z 1947 roku jko republikę prlmentrną, pństwo unitrne o rozwiniętej utonomii loklnej i dministrcyjnej decentrlizcji. Cechą chrkterystyczn republiki jest ndrzędn rol prlmentu w stosunku do rządu sprwującego włdze wykonwczą. Głową pństw jest prezydent wybierny n 7 lt przez wspólne posiedzenie obu izb prlmentu przy udzile przedstwicieli rd regionlnych. Członkowie zgromdzeni (w liczbie 1003) wybierjącego głowę pństw nzwni są Wielkimi Elektormi. Kndydtem n prezydent może zostć kżdy obywtel włoski, który ukończył 50 lt i nie jest pozbwiony prw politycznych. Zostje wybrny ten, który otrzymł w trzech pierwszych turch głosowni 2/3 głosów elektorów. Po trzeciej turze do wyłonieni prezydent potrzebn jest tylko większość bezwzględn (bsolutn). Prezydent Włoch m typowe kompetencje głowy pństw w systemie prlmentrnym. Zgodnie z konstytucją: minuje osoby n określone stnowisk pństwowe, powołuje sędziów, przyjmuje przedstwicieli dyplomtycznych, rtyfikuje umowy międzynrodowe, posid prwo łski jest zwierzchnikiem sił zbrojnych. - 7 -

Do uprwnień prezydent wobec prlmentu nleżą m.in.: kierownie orędzi do prlmentu wyznczenie wyborów prlmentrnych i zwoływnie izb n pierwsze posiedzenie snkcjonownie rządowych inicjtyw ustwodwczych, promulgownie ustw, przedterminowe rozwiąznie prlmentu po wysłuchniu opinii przewodniczących obu izb. Prezydent również wydje dekrety z mocą ustwy, wyzncz termin referendum, w przypdkch przewidzinych konstytucją, powołuje premier i n jego wniosek ministrów, tkże odgryw znczącą rolę przy formowniu rządu. Prezydent nie ponosi odpowiedzilności politycznej, podleg jednk odpowiedzilności prwnej, jeżeli dopuści się zdrdy stnu lub pogwłceni konstytucji. Może być postwiony w stn oskrżeni przed prlmentem, skrgę rozptruje Trybunł Konstytucyjny. Prlment Republiki Włoskiej skłd się z Izby Deputownych i Sentu wybiernych w głosowniu powszechnym. Czynne prwo wyborcze w wyborch do izby niższej mją obywtele po ukończeniu 18 lt, bierne po ukończeniu 25 lt życi, ntomist do izby wyższej czynne prwo wyborcze przysługuje obywtelom, którzy ukończyli 25 lt, bierne po ukończeniu 40 lt. Wybory przeprowdz się n podstwie proporcjonlnego systemu wyborczego. W Izbie Deputownych zsid 630 deputownych wybiernych n 5 lt, w Sencie, również o kdencji pięcioletniej 315 sentorów. Ukłd sił politycznych w Sencie i Izbie Deputownych jest zwykle podobny. W obu izbch prlmentrzyści są zorgnizowni we frkcjch prlmentrnych. Minimum do utworzeni frkcji w niższej izbie wynosi 20 deputownych, w wyższej 10 sentorów. Poz tym w kżdej izbie dziłją stłe komisje n podstwie kryterium brnżowego. W posiedzenich Sentu n pełnych prwch mogą uczestniczyć również wszyscy byli prezydenci republiki. - 8 -

Obie izby prlmentu włoskiego urzeczywistniją funkcję ustwodwczą, ztwierdzją przedstwiony przez rząd budżet orz sprwozdnie o wydtkch, ogłszją stn wojny, upowżniją prezydent republiki do rtyfikcji umów międzynrodowych i do wydwni któw o mnestii i prwie łski. Mją pondto prwo do kontroli nd dziłlnością rządu i dministrcji. Prwo inicjtywy ustwodwczej przysługuje również pojedynczym prlmentrzystom, rdom regionlnym, grupom wyborców liczących nie mniej niż 50 000 osób orz rządowi. Podstwowym zdniem prlmentu jest uchwlnie ustw. Projekt ustwy musi być przyjęty w identycznym brzmieniu przez obie izby. Jeżeli między izbmi dochodzi do sprzeczności, powołuje się komisje wspólną, któr m doprowdzić do uzgodnieni stnowisk. N podstwie decyzji przewodniczącego Izby możliwe jest uchwlenie ustwy przez komisję stłą prlmentu z pominięciem obrd plenrnych. Rząd republiki włoskiej oficjlnie nzyw się Rdą Ministrów. W jego skłd wchodzą: Przewodniczący Rdy Ministrów (premier) Zstępcy premier Ministrowie kierujący poszczególnymi resortmi Ministrowie bez teki. Do zsdniczych funkcji rządu nleżą: Kierownie polityką pństw Udził w ustwodwstwie Koordynownie dziłlności resortów orz innych orgnów dministrcji pństwowej Zbezpieczenie porządku publicznego. Prezydent w porozumieniu z większością prlmentrną minuje premier, n jego wniosek pozostłych ministrów. Tk utworzony rząd musi uzyskć wotum zufni w obu izbch. Utrt zufni jednej z izb - 9 -

powoduje podnie się rządu do dymisji. Z swoją dziłlność ponosi on odpowiedzilność przed obiem izbmi prlmentu. Włdz sądownicz nleży do niezleżnych sądów. N jej czele stoi Njwyższy Sąd Kscyjny. System sądownictw uzupełniją sądy pelcyjne, okręgowe i sędziowie pokoju. Orgnem sądownictw konstytucyjnego jest Trybunł Konstytucyjny. Skłd się on z 15 sędziów minownych po 1/3 przez prezydent, prlment Włoszech njwyższe orgny sądownictw powszechnego i dministrcyjnego. Kdencj Trybunłu Konstytucyjnego wynosi 9 lt. Trybunł : orzek Włoszech zgodności ustw z konstytucją dopuszczlności referendum rozstrzyg konflikty kompetencyjne pomiędzy konstytucyjnymi orgnmi pństw orzek o odpowiedzilności prezydent z zdrdę stnu lub pogwłcenie konstytucji Konstytucj przewiduje formy demokrcji bezpośredniej: referendum ludow inicjtywę ustwodwczą ( wniosek 50 tysięcy wyborców) weto ludowe- głosownie nd odrzuceniem obowiązującej ustwy ( wniosek 500 tys. wyborców). Włochy mją brdzo rozwiniętą utonomię loklną. Krj podzielony jest n 20 regionów utonomicznych( w tym 5 utonomicznych o specjlnym sttusie). Kżdy z nich m włsne orgny prwodwcze- rdy regionlne orz orgny wykonwcze- komitety wykonwcze. Komitety są powołne przez rdy regionlne i są przed nimi odpowiedzilne. We Włoszech istnieje system wieloprtyjny, będący nstępstwem podziłów ideologicznych, sprzeczności społecznych, ordyncji wyborczej oprtej n systemie proporcjonlnym orz specyfice społeczeństw włoskiego. Włoski system prtyjny chrkteryzuje się trwłymi strukturmi. Możn by go przedstwić modelowo jko dwubiegowy ukłd - 10 -

sił. Njwiększą i pozostjącą nieustnnie prtią, zdobywjącą w kolejnych wyborch od pond dwudziestu do czterdziestu procent głosów jest Chrześcijńsk Demokrcj. N drugim miejscu pod względem sił politycznych plsują się komuniści, zdobywjący od kilku do kilkunstu procent głosów mniej. Zrówno rządząc chdecj jk i socjliści nie są w stnie smodzielnie utworzyć rządu, co blokuje demokrcję włoską i jest powodem niskiej sprwności instytucji politycznych w tym krju. Ani rząd ni prlment nie mogą w tym systemie w pełni skutecznie. SYSTEM GABINETOWO- PARLAMENTARNY ZJEDNOCZONE KRÓLESTWO WIELKIEJ BRYTANII I IRLANDII PÓŁNOCNEJ Dziedziczn monrchi o systemie prlmentrno-gbinetowym, pństwo unitrne. Wielk Brytni nie m konstytucji pisnej; podstwy ustroju i zsdy dziłni włdz pństw. regulują normy prw pisnego (kty prlmentu), zwyczjowe prwo konstytucyjne orz tzw. konwennse konstytucyjne (stnowią powszechnie uznny sposób zchowni się włdz w określonych sytucjch); do podstwowych któw prw pisnego nleżą: Wielk Krt Swobód z 1215, Deklrcj prw (Bill of Rights) z 1689, Akt o sukcesji (Act of Settlement) z 1701, ustwy o prlmencie z 1911 i 1949, ustwy o ministrch Korony z 1937, 1964 i 1975; zwyczjowe prwo konstytucyjne jest częścią powszechnego prw zwyczjowego common lw (nglosskie prwo). Głową pństw jest dziedziczny monrch, który jest też głową Kościoł nglikńskiego, Kościoł prezbiterińskiego w Szkocji i niektórych pństw wchodzących w skłd brytyjskiej Wspólnoty Nrodów, jest nietyklny(brk odpowiedzilności zrówno politycznej jk i konstytucyjnej), z jego dziłni odpowidją ministrowie(kontrsygnt). Formlnie jest szefem włdzy wykonwczej i do niego nleżą kompetencje nie zstrzeżone dl prlmentu lub sądów; do tzw. prerogtyw królewskich zlicz się m.in.: prwo rozwiązni prlmentu, powoływnie i odwoływnie premier i członków rządu, snkcjonownie ustw, ndwnie tytułów szlcheckich, prwo łski, rtyfikownie umów międzynrodowych. Fktycznie monrch pełni głównie funkcje reprezentcyjne. - 11 -

Włdz ustwodwcz nleży do król i 2-izbowego prlmentu, złożonego z Izby Lordów i Izby Gmin. Izb Lordów wyższ izb prlmentu, nie jest orgnem kdencyjnym.; w jej skłd wchodzą członkowie rystokrcji brytyjskiej: prowie dziedziczni (stnowią większość Izby) i minowni dożywotnio (od 1958) orz prowie duchowni (biskupi Kościoł nglik.) i prowie prw; do kompetencji Izby nleżą jedynie uprwnieni sądowe i brdzo ogrniczone ustwodwcze. Izb Gmin niższ izb prlmentu (włściwe ciło ustwodwcze) liczy 659 (od 1997) posłów, pochodzących z wyborów bezpośrednich i powszechnych; posłowie są wybierni w okręgch 1-mndtowych, wg systemu większościowego; orgnizcj i zsdy dziłni Izby są dostosowne do systemu 2-prtyjnego i podziłu n rządzącą większość i opozycję; czynne prwo wyborcze mją osoby, które ukończyły 18 lt, bierne 21 lt; Izb nie m określonej kdencji, jest wybiern n okres nie dłuższy niż 5 lt; obrduje n sesjch (1 sesj w roku, trwjąc ok. 9 mies.); jej prcmi kieruje spiker; orgnmi wewnętrznymi są: Komisj Cłej Izby, komisje stłe, komisje ndzwyczjne stłe i dorźne, wyspecjlizowne komisje problemowe; do kompetencji Izby nleży: uchwlnie ustw, budżetu, kontrol dziłlności rządu. Włdz wykonwcz nleży do monrchy i rządu, który tworzy lider zwycięskiej prtii(premier). Rząd liczy około 100, w jego skłd wchodzą ministrowie, ministrowie niższej rngi, ministrowie stnu, podsekretrze stnu, sekretrze prlmentrni. Premier, ministrowie resortów gospodrczych, Knclerz Skrbu, Lord Knclerz, Lord Strżnik Tjnej Pieczęci(przewodniczący frkcji rządowej w Izbie Lordów), minister sprw wewnętrznych orz minister sprw zgrnicznych tworzą Gbinet, który stnowi ścisłe kierownictwo polityczne. Funkcje Gbinetu: określ podstwowe kierunki polityki pństw sprwuje kontrolę nd dministrcją prowdzi politykę zgrniczną - 12 -

koordynuje prcę poszczególnych ministrów Premier steruje orz określ tryb prcy Gbinetu, pondto minuje urzędników n njwyższe stnowisk pństwowe, kościelne i gospodrcze, tkże dokonuje smodzielnych zmin w rządzie. Jest njwżniejszym dordcą monrchy i n wniosek premier monrch może rozwiązć prlment. Rząd ponosi odpowiedzilność polityczną i konstytucyjną przed Izbą Gmin. W rzie utrty zufni Izby Gmin, rząd podje się do dymisji lbo zwrc się z prośbą o rozwiąznie Izby Gmin. Wymir sprwiedliwości nleży do sądów, których struktur jest złożon i zróżnicown; ncz. orgnem sądownictw jest Sąd Njwyższy; instytucją rewizyjną jest Izb Lordów, dziłjąc przez lordów prw jko Njwyższy Sąd Apelcyjny; lordowie prw są fktycznie sędzimi Sądu Njwyższego, minownymi przez król dożywotnio. W sprwch dministrcji, wymiru sprwiedliwości, ochrony zdrowi, oświty obowiązuje w zncznej mierze odrębne ustwodwstwo dl Anglii (z Wlią) orz Szkocji; dministrcyjnie Angli i Wli dzielą się n hrbstw, Szkocj n regiony, Irlndi Pn. n dystrykty; orgnmi uchwłodwczymi smorządu loklnego są rdy, pochodzące z wyborów powszechnych. SYSTEM PARLAMENTARNO- KOMITETOWY KONFEDERACJA SZWAJCARSKA Szwjcri jest republiką federlną, w której skłd wchodzą 26 kntony. Obecn Konstytucj Konfedercji Szwjcrskiej obowiązuje od 1 styczni 2000 roku. Cechą chrkterystyczną jest nietypowy ukłd nczelnych włdz pństw i różne formy demokrcji bezpośredniej. Szwjcri nie m instytucji głowy pństw; funkcje reprezentcyjne pełni wybierny n 1 rok przewodniczący Rdy Federlnej (rządu), noszący tytuł prezydent Konfedercji Szwjcrskiej. Włdzę ustwodwczą sprwuje 2-izbowy prlment. - 13 -

Zgromdzenie Federlne złożone z: Rdy Nrodu (izb niższ) o kdencji 4-letniej, liczącej 200 deputownych, wybiernych w wyborch powszechnych i proporcjonlnych (liczb reprezentntów poszczególnych kntonów jest zleżn od liczby mieszkńców); Rdy Kntonów (izb wyższ), liczącej 46 członków, wybiernych n okres od 1 do 4 lt (zleżnie od kntonu) przez zgromdzeni ustwodwcze kntonów; Do uprwnień prlmentu nleży ustwodwstwo, uchwlnie budżetu pństw, wybór innych orgnów federlnych- przede wszystkim Rdy Federlnej i jej przewodniczącego(prezydent), Sądu Związkowego, szef rmii federlnej, rtyfikcj umów międzynrodowych. Włdzę wykonwczą sprwuje Rd Federln (rząd), przewodniczy jej prezydent; skłd się z 7 członków wybiernych przez prlment n 4- letnią kdencję. W skłdzie rządu powinny być reprezentowne wszystkie wspólnoty językowe; członkowie powinni pochodzić z różnych kntonów; od 1959 w skłd Rdy wchodzą stle przedstwiciele 4 njwiększych prtii politycznych. Kżdemu członkowi Rdy podleg jedno z 7 ministerstw (deprtmentów), co roku jeden z nich jest wybierny n prezydent, inny n wiceprezydent Konfedercji. Rząd jest konstytucyjnie podporządkowny prlmentowi, którego jest komitetem wykonwczym; ni rząd ni jego członkowie nie odpowidją politycznie, nie możn odwołć członk rządu przed upływem kdencji. Włdz sądownicz skupi się w Trybunle Federlnym, który jest njwyższą instncją sądową w dziedzinie prw cywilnego, krnego i dministrcyjnego. Skłd Trybunłu (39 sędziów) wybierny jest przez Zgromdzenie Federlne n okres 6 lt. Poszczególne kntony mją włsne konstytucje, orgny włdzy ustwodwczej; w zkresie stosunków między federcją kntonmi główną zsdą jest, że wszystkie kompetencje nie przyznne wyrźnie związkowi nleżą do kntonów. - 14 -

Wżną instytucją demokrcji bezpośredniej jest referendum; może ono być zrządzne jko ogólnonrodowe n szczeblu federcji, jk i poszczególnych kntonów, jest obligtoryjne w sprwie zminy konstytucji; n żądnie obywteli (weto ludowe) może być zrządzone referendum ustwodwcze, tzw. Weryfikcyjne. Obywtele mogą również wystąpić z projektmi któw prwnych (inicjtyw ludow). W kilku kntonch jest znn szczególn postć demokrcji bezpośredniej zgromdzeni ludowego, tj. zebrni wszystkich wyborców w celu podjęci uchwły. SYSTEM KANCLERSKI Republik Federlnych Niemiec Niemcy są pństwem federlnym. Skłdją się 16 krjów, które dysponują włsnymi konstytucjmi, prlmentmi i rządmi. Prlmenty krjowe powołują premierów i ministrów, ponoszą oni odpowiedzilność polityczną przed prlmentem. Głową pństw jest prezydent federlny, wybierny przez Zgromdzenie Federlne n 5-letnią kdencję. Jest on symbolem pństw, pełni rolę bezstronnego i politycznego rbitr (w momencie wyboru prezydent zwiesz lub rezygnuje z członkostw w prtii), reprezentuje pństwo n zewnątrz i zwier umowy z innymi pństwmi. Do njistotniejszych zdń prezydent nleży wskznie kndydt n knclerz, minownie go i odwołnie. Przysługuje mu prwo rozwiązni Prlmentu Federlnego, w momencie gdy nie wybrł on knclerz lub nie udzielił mu wotum zufni. O słbej ogrniczonej pozycji prezydent świdczy fkt, że większość czynności wykonuje on n wniosek rządu, wszystkie kty prwne (z wyłączeniem minowni i odwołni knclerz) wymgją kontrsygnty knclerz czy odpowiedniego ministr, nie ponosi on więc odpowiedzilności politycznej, jedynie konstytucyjną z umyślne nruszenie Ustwy Zsdniczej lub Federlnej (związkowej). Włdz ustwodwcz nleży do Zgromdzeni Federlnego, które skłd się z dwóch izb: - 15 -

Prlment Federlny (Bundestg): 656 deputownych, 4-letni kdencj, połow mndtów wybiernych jest w okręgch jednomndtowych wg systemu większości względnej, połow rozdzieln jest n szczeblu poszczególnych krjów wg systemu proporcjonlnego ( wyborc m dw głosy: jeden oddje n kndydt z listy imiennej znjdującej się w okręgu, drugi n listę prtyjną w krju) Rd Federln (Bundesrt): 68 delegtów minownych i odwoływnych przez rządy krjów, liczb głosów przysługujących dnemu krjowi w Rdzie jest zleżn od liczny ludności tego krju, głosy delegtów z jednego krju muszą być jednomyślne, delegci posidją mndt impertywny (wiążą ich instrukcje ich rządów); zmin skłdu delegtów z dnego krju występuje zwykle po wyborch do prlmentów krjowych Inicjtywę ustwodwczą posidją: Prlment Federlny, Rd Federln i rząd. Budżet pństw uchwl Prlment Federlny. Proces legislcyjny: Prlment Federlny przekzuje uchwlony przez siebie projekt ustwy do Rdy Federlnej, któr posid prwo wet. W przypdku sprzeciwu Rdy Federlnej, zostje powołn komisj medicyjn, któr oprcowuje kompromis i przedkłd obu izbom do ztwierdzeni. Nstępnie projekt otrzymuje prezydent, który podpisuje go kontrsygntą knclerz i odpowiedniego ministr. Prezydent nie posid wet, może tylko zwrócić się o zbdnie zgodności ustwy z Konstytucją. Prlment posid funkcje kontrolne wobec rządu, m.in. prwo do żądni informcji orz powoływnie komisji stłych i komisji śledczych. Prlment może być rozwiązny przez prezydent w określonych okolicznościch (ptrz wyżej). Włdz wykonwcz nleży do rządu, w którego skłd wchodzą: knclerz federlny wiceknclerz ministrowie federlni (stojący n czele resortów) - 16 -

ministrowie bez teki Tryb wyboru knclerz: Wybierny jest przez Prlment lbo z inicjtywy prezydent lbo Bundestgu. Wybór z inicjtywy prezydent opierny jest n podstwie ustleń prtii tworzących kolicję rządzącą i dysponującą bezwzględną większością miejsc w Bundestgu. W rzie nieuzyskni tkiej większości prwo przedstwieni kndydtów przechodzi n Bundestg. Wówczs prwo do przedstwini kndydtów mją grupy prlmentrne liczące pond ¼ ustwowej liczby deputownych. Aby kndydt zostł knclerzem musi osiągnąć bezwzględną większość głosów. W wypdku, gdy żden z kndydtów nie osiągnie tej większości, przeprowdz się jeszcze jedno głosownie, wówczs by zostć knclerzem wystrczy osiągnąć zwykł większość głosów. Jednk, jeśli liczb głosujących nie przekroczył 50% wówczs prezydent w ciągu 7 dni podejmuje decyzje o powołniu knclerz mniejszościowego lub rozwiązniu Bundestgu. Do podstwowych funkcji knclerz nleży kierownie, określnie polityki i struktury orz reprezentownie rządu n zewnątrz. Rząd posid prwo do inicjtywy ustwodwczej, tkże weto ustwodwcze. Ndzoruje wykonywnie ustw federlnych przez krje związkowe. Odpowiedzilność polityczn rządu dotyczy tylko knclerz. Nie m wotum nieufności dl poszczególnych ministrów. Prlment odwołuje knclerz po udzieleniu mu konstruktywnego wotum nieufności (równocześnie musi dokonć wyboru nowego knclerz bezwzględną większością głosów ogólnej liczny deputownych). Włdz sądownicz: rozproszenie sądownictw federlnego; njwyższe instncje sądowe: Federlny Trybunł Gospodrczy Trybunł Federlny Konstytucyjny - 17 -

Trybunł Federlny Federlny Sąd Administrcyjny Federlny Trybunł Finnsowy Federlny Sąd dl Sprw Prcy Federlny Sąd dl Sprw Socjlnych SYSTEM PREZYDENCKI STANY ZJEDNOCZONE AMERYKI PÓŁNOCNEJ Dokumentem określjącym pozycję poszczególnych instytucji ustroju politycznego Stnów Zjednoczonych jest Konstytucj, uchwlon w 1787 roku. Stny Zjednoczone są federcją obejmującą 50 stnów i 1 dystrykt federlny (stołeczny Dystrykt Kolumbi). Kongres, Prezydent i Sąd Njwyższy, reprezentując kolejno włdzę ustwodwczą, wykonwczą i sądowniczą, sprwują swoje funkcje w sposób niezleżny. Ich funkcjonownie oprte jest n zsdzie checks nd blnces - gry równowżących się sił i instytucji, regulującej stosunki między poszczególnymi orgnmi włdz, uniemożliwijąc uzysknie ndmiernej przewgi przez jedną z nich. Seprcj włdzy ustwodwczej i wykonwczej opier się n trzech podstwowych zsdch: 1) niepołączlności stnowisk w Kongresie i dministrcji federlnej 2) brk odpowiedzilności politycznej prezydent przed Kongresem 3) niemożliwości rozwiązni Kongresu przez prezydent Włdz ustwodwcz nleży do Kongresu, skłdjącego się z dwóch izb: Izby Reprezentntów i Sentu. - 18 -

Izb Reprezentntów, niższ izb Kongresu, liczy 435 członków, wybiernych(w wyborch powszechnych wg ordyncji większościowej) n dw lt w 435 okręgch. Przewodniczącym Izby Reprezentntów jest speker. Izbę wyższą (Sent) tworzy po dwóch przedstwicieli kżdego stnu, m więc 100 członków, wybiernych w głosowniu powszechnym n sześcioletnią kdencję. Co dw lt wymieni się w wyborch jedną trzecią skłdu sentu. Przewodniczącym Sentu jest z urzędu wiceprezydent USA. Dwie zsdnicze funkcje Kongresu: funkcj legislcyjn: uchwlnie ustw (prwo inicjtywy ustwodwczej przysługuje wyłącznie członkom Kongresu), w tym ustwy budżetowej funkcj kontroln : ztwierdznie nomincji prezydenckich i trkttów; Kongres posid również impechment prwo do postwieni w stn oskrżeni i skzni członków dministrcji federlnej, w tym prezydent, tkże może zżądć od sekretrzy federlnych wyjśnieni różnych spektów ich polityki Wojnę wypowiedzieć może tylko Kongres, musi on tkże wyrzić zgodę n wysłnie wojsk z grnicę. Prlment nie może postwić wniosku dotyczącego ustąpieni prezydent, tkże Prezydent nie może rozwiązć prlmentu przed upływem kdencji. Włdz wykonwcz nleży do prezydent. Wybierny jest n 4- letnią kdencję z możliwością jednokrotnej reelekcji. W merykńskich wyborch prezydenckich obowiązuje system pośredni. Wyborcy nie głosują bezpośrednio n kndydtów, lecz n reprezentujących ich elektorówkolegium elektorskie. Kżdy stn posid tyle mndtów ile łącznie m przedstwicieli w Izbie Reprezentntów i Sencie. Ten kndydt, który w dnym stnie wygr wybory- nwet znikomą większością- otrzymuje wszystkie przypdjące dl tego stnu głosy elektorskie. System ten powoduje, że czsmi prezydentem zostje ktoś, kto w głosowniu powszechnym zdobył w cłym krju mniej głosów niż jego rywl. Zdrzyło się tk np. w w 2000 roku, gdy George W. Bush zdobył 271 głosów elektorskich, jego rywl Albert Gore 267 i przegrł, choć głosowło n niego 540 tys. Ameryknów więcej niż n Bush. - 19 -

Prezydent jest równocześnie i głową pństw i szefem rządu, szefem dministrcji federlnej i njwyższym dowódcą wojskowym. Kieruje polityką zgrniczną pństw, zwier umowy międzynrodowe. Odpowiednikiem rządu w systemie merykńskim jest dministrcj federln, ministrów sekretrze, którzy powoływni są do pomocy prezydentowi w relizcji włdzy wykonwczej. Kndydtury sekretrzy i njwyższych urzędników ztwierdz Sent. Ich decyzje są wżne mocą włdzy prezydent, to przed nim są oni odpowiedzilni. Prezydent musi zsięgnąć opinii Sentu w przypdku powoływni: sędziów Sądu Njwyższego wiceprezydent sekretrzy stnu sędziów federlnych Gbinet prezydencki skłd się z szefów 11 deprtmentów i osób, którym prezydent ndł rngę członków gbinetu. Z rcji tego, że nikt poz członkmi Kongresu nie posid inicjtywy ustwodwczej, Prezydent w corocznym orędziu o stnie pństw przedstwi projekty ustw i zwrc się do Kongresu o ich uchwlenie. Formlnie projekty te są zgłszne przez kongresmnów lub sentorów nleżących do prtii, z której wywodzi się prezydent. Włdz sądownicz: Njwyższym orgnem jest Sąd Njwyższy, niższej instncji sądy federlne. Poszczególne stny dysponują włsnym sądownictwem: stnowe sądy njwyższe. Sądownictwo stnowe obejmuje sprwy krne i cywilne orz mterilne i procesowe. Obok sądownictw powszechnego występują sądy szczególne, m.in. wojskowe, celne i podtkowe. - 20 -

SYSTEM MIESZANY REPUBLIKA FRANCUSKA Republik o systemie prlmentrno-prezydenckim; konstytucj przyjęt w referendum 1958 i zmienion njpowżniej też w referendum 1962. Frncj dzieli się n 22 regiony orz deprtmenty: 96 w metropolii i 4 deprtmenty zmorskie(gujn Fr., Gwdelup, Mrtynik, Reunion) o tym smym sttusie; istnieją też 4 terytori zmorskie (Now Kledoni, Polinezj Fr., Wllis i Futun, Frncuskie Terytori Południowe i Antrktyczne), których orgnizcj uwzględni ich włsne interesy w rmch republiki, orz 2 tzw. wspólnoty terytorilne (Mjott orz Sint- Pierre i Miquelon). Podził dministrcyjny obejmuje: regiony, deprtmenty, okręgi i gminy; regiony są zrządzne przez przewodniczących rdy regionlnej, deprtmenty przez prefektów, okręgi przez podprefektów minownych przez prezydent, gminy przez merów pochodzących z wyborów; w regionch i deprtmentch dziłją pochodzące z wyborów rdy, w gminch rdy municyplne. Głową pństw jest prezydent wybierny n 5 lt w wyborch powszechnych; kndydt n prezydent zgłsz co njmniej 500 obywteli pistujących mndt pochodzący z wyborów i członków Rdy Społeczno- Gospodrczej. Prezydent m szerokie uprwnieni: minuje i odwołuje premier, n jego wniosek członków rządu, przewodniczy Rdzie Ministrów, m prwo wet zwieszjącego w stosunku do ustw uchwlonych przez prlment, może rozwiązć prlment, zrządz referendum (przyjęcie projektu ozncz uchwlenie ustwy z wyłączeniem prlmentu), jest szefem rmii, zwier i rtyfikuje umowy międzynrodowe, podejmuje decyzje w sprwch obrony nrodowej i polityki zgrnicznej, kieruje bezpośrednio prcmi rządu. Posid również prwo do inicjtywy dotyczącej zminy konstytucji. Prezydent posid również uprwnieni ndzwyczjne, w szczególnych przypdkch- gdy dn sytucj stnowi zgrożenie dl pństw, prezydent może np. ogrniczyć prw i wolności obywteli. - 21 -

Włdzę ustwodwczą w sprwch ściśle w konstytucji określonych sprwuje 2-izbowy prlment: Zgromdzenie Nrodowe- 577 deputownych o kdencji 5-letniej, wybierni w wyborch bezpośrednich w okręgch jednomndtowych, reprezentuje cłość nrodu Sent - 321 sentorów ( w tym 13 przedstwicieli Frncuzów mieszkjących poz grnicmi Republiki) o kdencji 9-letniej, wybierni w wyborch pośrednich (co 3 lt nstępują wybory 1/3 liczby sentorów)- wyborcmi są elektorzy skupieni w kolegich elektorskich, złożonych z deputownych wybrnych w dnym deprtmencie, członków lub delegtów rd municyplnych i regionlnych Włdzę wykonwczą oprócz prezydent pełni rząd z premierem n czele. Rząd określ i prowdzi ogólną politykę pństw, kieruje dministrcją i rmią, wydje dekrety z mocą ustwy w sprwch nie zstrzeżonych dl prlmentu, odpowid politycznie przed Zgromdzeniem Nrodowym (wotum nieufności- le prezydent może nie wziąć pod uwgę uchwlonego wniosku i może rozwiązć Zgromdzenie Nrodowe). Do nczelnych orgnów pństwowych nleży też Rd Konstytucyjn, któr czuw nd przebiegiem wyborów, referendum orz kontroluje zgodność ustw i dekretów z konstytucją, skłd się z 9 członków powoływnych po 3 przez prezydent i przewodniczących kżdej z izb prlmentu. Sędziów powołuje Njwyższ Rd Sądownictw, której członków minuje prezydent; sądownictwo powszechne wykonują Sąd Kscyjny (njwyższ instncj cywiln i krn), sądy pelcyjne, sądy wielkiej instncji i sądy instncji; dziłją też sądy szczególne i dm. (trybunły dm. z Rdą Pństw n czele). Wysoki Trybunł Sprwiedliwości sądzi prezydent i ministrów. - 22 -