WPŁYW EKOLOGICZNYCH METOD OCHRONY LNU NA JAKOŚĆ

SPRAWOZDANIE z prac badawczych prowadzonych w 2010 roku na rzecz rolnictwa ekologicznego w zakresie WPŁYW EKOLOGICZNYCH METOD OCHRONY LNU NA JAKOŚĆ UZYSKANEGO SUROWCA realizowanych przez: Instytut Włókien Naturalnych i Roślin Zielarskich w Poznaniu finansowanych zgodnie z rozporządzeniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 13 kwietnia 2007 r. w sprawie stawek dotacji przedmiotowych dla różnych podmiotów wynikających z zadania na rzecz rolnictwa (Dz.U. 2007, Nr 67, poz. 446 późn. zmianami) na podstawie decyzji Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 18.05.2010, nr RRre-029-20-2786/10 Kierownik tematu: dr hab. Krzysztof Heller Główni wykonawcy: dr Katarzyna Wielgusz, mgr Małgorzata Byczyoska, mgr Janusz Karaś, dr Jan Tymków, mgr Jerzy Kożuch, mgr Marcin Praczyk, st. tech. Danuta Kluczyoska 1

1. Cel badań Lecznicze, dietetyczne i higieniczne właściwości oraz zakres zastosowania lnu w przemysłach farmaceutycznym, spożywczym (piekarniczym, olejarskim) oraz kosmetycznym (ryc. 1) jako paraleków, substytutów diety oraz kosmetyków predysponują tę roślinę do uprawy metodami ekologicznymi [1-11]. Len oleisty i jego produkty farby, lakiery, olej jadalny przemysł piekarniczy i spożywczy suplementy diety przemysł olejarski przemysł farmaceutyczny a lnu materiał siewny słoma surowa odziarniona słoma surowa nieodziarniona Ryc. 1 Len oleisty i jego produkty 2. Zakres prac Badania, których celem było opracowanie ekologicznych metod uprawy lnu oleistego, prowadzone w Instytucie Włókien Naturalnych i Roślin Zielarskich (IWN i RZ) w 2010 roku obejmowały: 2.1 Biologiczną ocenę biopreparatów pochodzenia roślinnego w doświadczeniach laboratoryjnych i wazonowych 2.2 Doświadczenia poletkowe w zakresie ekologicznych metod uprawy lnu oleistego 2.3 Ocenę wartości surowcowej plonów lnu z plantacji ekologicznych i konwencjonalnych przeznaczonych do produkcji oleju, suplementów diety i farmaceutyków 2

3. Materiały i metody Doświadczenia Laboratoryjne IWNiRZ Poznań ZACHODNIOPOMORSKIE Lokalizacja badań w 2010 roku IWNiRZ Poznan Experimental Farm Bukówka POMORSKIE Experimental Farm Kolnica WARMIŃSKO-MAZURSKIE Plantacja ekologiczna Krasnoborki Gmina Sztabin LUBUSKIE Institute of Natural Fibres Poznań Experimental Factory Stęszew Experimental Farm Pętkowo Experimental Farm Sielec Stary WIELKOPOLSKIE KUJAWSKO-POMORSKIE MAZOWIECKIE PODLASKIE Plantacja ekologiczna Bodaki Gmina Boćki ŁÓDZKIE DOLNOŚLĄSKIE Experimental Farm Białobrzezie Experimental Farm Wojciechów ŚWIĘTOKRZYSKIE LUBELSKIE Doświadczenia wazonowe ZD Pętkowo OPOLSKIE ŚLĄSKIE PODKARPACKIE Plantacja konwencjonalna ZD Białobrzezie Plantacja konwencjonalna ZD Stary Sielec MAŁOPOLSKIE Ryc. 2 Lokalizacja prac badawczych z lnem oleistym w 2010 roku 3.1 Biologiczna ocena biopreparatów W roku 2010 testowano działanie najskuteczniejszych biopreparatów w ochronie lnu wytypowanych w roku 2009 w doświadczeniach laboratoryjnych. Na podstawie badań laboratoryjnych do doświadczeń wazonowych wytypowano następujące preparaty (drugi rok badań): 1. Polyversum (s.a. Pythium oligandrum) do zaprawiania w dawce 5 g/kg 2. Bion 50 WG (s.a. kwas acetylosalicylowy) do opryskiwania roślin w dawce 0,06 kg/ha 3. Biosept 33 SL (s.a. ekstrakt z grejpfruta) do opryskiwania roślin w dawce 1,5 dm 3 /ha 4. Ekstrakt z lnu (1 %) do zaprawiania w dawce 15 cm 3 /kg 5. Ekstrakt z konopi (1 %) do zaprawiania w dawce 15 cm 3 /kg 6. Olejek eteryczny z piołunu (1 %) do zaprawiania w dawce 15 cm 3 /kg 7. Olejek eteryczny z tymianku (1 %) do zaprawiania w dawce 15 cm 3 /kg 8. Olejek eteryczny z arcydzięgla (1 %) do zaprawiania w dawce 15 cm 3 /kg 9. Olejek eteryczny z oregano (1 %) do zaprawiania w dawce 15 cm 3 /kg Olejki eteryczne oraz ekstrakty z lnu i konopi pozyskiwane były metodą destylacji opracowaną w Instytucie Włókien Naturalnych i Roślin Zielarskich. 3

Doświadczenia wazonowe wegetacyjnej Z. D. Pętkowo prowadzono w warunkach prowokacyjnych w hali Na początku marca wazony napełniano ziemią (9 kg ziemi na każdy wazon). W laboratorium przygotowano inokulum infekcyjne tj. ziarna pszenicy zainfekowane grzybem Fusarium oxysporum, głównym sprawcą fuzariozy lnu, wcześniej wyhodowanym na pożywce PDA. Zmielone inokulum dodawano do wazonów w ilości 50 cm 3 na każdy wazon. Po około 7 dniach od inokulacji wysiano a zaprawione odpowiednimi preparatami. Każda kombinacja założona była w czterech powtórzeniach (wazonach). W każdym wazonie wysiano po 30. Kombinację kontrolną stanowiły a lnu nie zaprawione żadnym preparatem, wysiane do ziemi z inokulum. Dodatkową kontrolę stanowiły a lnu nie zaprawione żadnym preparatem, wysiane do ziemi bez inokulum ( jako test zdrowotności oraz siły infekcyjności inokulum). W okresie wegetacji liczono rośliny zdrowe i chore we wszystkich wazonach, w czterech fazach rozwoju lnu: - po wyrównaniu się wschodów ( BBCH - 12) - w fazie szybkiego wzrostu lnu (BBCH - 20) - bezpośrednio przed kwitnieniem (BBCH - 63) - w fazie zielonej dojrzałości torebek nasiennych (BBCH-75) Na tej podstawie oceniano: zdolność kiełkowania zaprawionych - wpływ zastosowanych zapraw na energię i zdolność kiełkowania. Zdolność kiełkowania wykonywana jest w warunkach laboratoryjnych na kiełkowniku, gdzie wykładanych jest 400 (4 x 100) na wilgotnej bibule. Liczono skiełkowane a po 3 dobach (energia kiełkowania) i po 7 dobach (zdolność kiełkowania). zdrowotność roślin po zastosowaniu biopreparatów w stosunku do kombinacji kontrolnej Na podstawie wyników liczenia roślin zdrowych i chorych w poszczególnych fazach rozwojowych lnu obliczono: - procent roślin wzeszłych w stosunku do 30 wysiewanych do wazonu, - procent roślin porażonych w całym okresie wegetacji, - średni stopień porażenia roślin, który obliczano wg wzoru: n 1 x 1+ n 2 x 2 + n 3 x 3 n 1 +n 2 + n 3 gdzie: n 1 liczba roślin chorych w I stopniu n 2 liczba roślin chorych w II stopniu 4

n 3 liczba roślin chorych w III stopniu Stopnie porażenia odpowiadały fazom rozwojowym lnu, w których występowały pierwsze objawy chorobowe: I stopień- bezpośrednio przed kwitnieniem II stopień faza szybkiego wzrostu lnu III stopień po wyrównaniu się wschodów - wskaźnik porażenia który obliczano wg wzoru: (liczba wysianych liczba roślin wzeszłych) x 4 + n3 x 3 + n2 x 2 + n1) x100% liczba wysianych uzyskany plon W końcowej fazie wegetacji rośliny z wazonów wyrywano i obliczano plon. Nasiona z każdej kombinacji, po odzyskaniu ich z torebek nasiennych ważono i obliczano plon w przeliczeniu na 1 ha. W trakcie trwania doświadczenia wykonywano zabiegi pielęgnacyjne takie jak wyrywanie chwastów, podlewanie, wietrzenie itp. 3.2 Doświadczenia poletkowe Doświadczenia poletkowe przeprowadzono w gospodarstwach ekologicznych Podlasia w miejscowościach: Bodaki (gmina Boćki), Krasnoborki (gmina Sztabin) oraz w gospodarstwach konwencjonalnych w ZD IWNiRZ w Białobrzeziu (woj. dolnośląskie) i Starym Sielcu (woj. wielkopolskie). Cel doświadczeń opracowanie zaleceń agrotechnicznych uprawy lnu oleistego metodami ekologicznymi ocena efektywności ekologicznej zaprawy nasiennej w uprawie lnu oleistego ocena wpływu mechanicznych metod zwalczania chwastów na plon lnu oleistego i ich jakość ocena wpływu metod uprawy lnu w gospodarstwach ekologicznych i konwencjonalnych na plon lnu i ich jakość Metoda prowadzenia doświadczeń W doświadczeniach z ekologicznymi metodami uprawy lnu zastosowano dwie rozstawy rzędów: 20 cm (bez pielenia) oraz 30 cm (mechaniczne odchwaszczanie po wschodach lnu). Wysiano len odmiany Bukoz w dawce 50 kg na 1 ha. Nasiona lnu zaprawiano eksperymentalną zaprawą nasienną Hemp-mix (s.b.cz. eteryczny olejek konopny) w dawce 15 ml/kg. Mechaniczne odchwaszczanie przeprowadzono po wschodach lnu do wysokości roślin 20 cm (BBCH 20) (tab. 1). Oceniano wpływ zastosowanej agrotechniki na wzrost, rozwój oraz strukturę i jakość plonów lnu oleistego. Badania jakości lnu dotyczyły: MTN, zdolności kiełkowania, zdrowotności oraz zawartości tłuszczu, składu kwasów tłuszczowych a także zawartości metali ciężkich. 5

Tabela 1 Schemat plantacji lnu oleistego w gospodarstwach ekologicznych Bodaki, Krasnoborki, 2010 Rozstawa rzędów Zaprawianie Lp. 1. 20 cm bez opielania 2. 30 cm z mechanicznym niszczeniem chwastów Ekologiczna Zaprawa nasienna Hemp-mix - 15 ml/kg Uwagi W obu obiektach zastosowano dawkę wysiewu 50 kg/ha lnu oleistego odmiany Bukoz. Mechaniczne opielanie (rozstawa 30 cm) wykonywano do wysokości roślin lnu 20 cm (BBCH 20) Obserwacje i pomiary - Informacje ogólne. Dane meteorologiczne: - rozkład temperatur - sumy opad Zabiegi agrotechniczne: terminy, rodzaj zabiegów Stanowiska pod doświadczenia: - typ gleby, gatunek gleby, klasa - ph gleby, - przedplony, stan zachwaszczenia przedplonów Rozwój fenologiczny roślin lnu (obserwacje faz rozwojowych lnu). Pomiary morfologiczne roślin lnu - wykonano dla każdego obiektu na próbie 100 roślin (4 x 25 roślin). Pomiary morfologiczne obejmowały dane z zakresu długości ogólnej słomy, długości technicznej, grubości w środku długości technicznej, gałęzistości. Pomiary te wykonano po sprzęcie doświadczenia. Stopień wylegania roślin lnu. Skala oceny stopnia wylegania. 1 stopień - totalne wyłożenie wszystkie rośliny leżą 2 stopień - > 80% powierzchni pola wyłożonej 3 stopień - 80-60% powierzchni pola wyłożonej 4 stopień - bardzo silne wyłożenie na 20-40% powierzchni poletka 5 stopień - silne wyłożenie na 20-40% powierzchni poletka 6 stopień - średnie wyłożenie roślin na < 20% powierzchni poletka 7 stopień - słabe, nieznaczne wyłożenie 8 stopień - bardzo słabe, rośliny nieznacznie pochylone 9 stopień - brak wylegania, rośliny stoją Występowanie chorób i szkodników. Skala oceny stopnia porażenia 9 stopień - brak porażenia 8 stopień - pojedyncze rośliny porażone 7 stopień - słabe porażenie - < 10% roślin 6

6 stopień - słabe porażenie - < 25% roślin 5 stopień - średnie porażenie - < 25% roślin 4 stopień - średnie porażenie - < 50% roślin 3 stopień - silne porażenie - < 50% roślin 2 stopień - bardzo silne porażenie - > 50% roślin 1 stopień - bardzo silne porażenie - większość roślin porażonych Oznaczanie liczby roślin lnu i % zaników Na każdym obiekcie w czterech miejscach na powierzchni 0,25 m 2 (25cm x 100cm) - w ściśle określonym miejscu - liczono rośliny lnu w dwóch terminach: - 2 tygodnie po wschodach lnu, - w dniu sprzętu Na tej podstawie oznaczono % zaników roślin lnu. Obserwacje stanu i stopnia zachwaszczenia poletek doświadczalnych oraz skuteczności mechanicznego zwalczania chwastów Ocenę skuteczności mechanicznego pielenia wykonano w dniu zbioru lnu. Notowano liczbę (zagęszczenie) chwastów (szt./m 2 ) w poszczególnych gatunkach. Ponadto określano suchą masę chwastów - z miejsc oznaczonych wyrywano chwasty tuż przy ziemi (łącznie z powierzchni 1 m 2 dla obiektu), w celu określenia ich powietrznie suchej masy. Oddzielnie oznaczono suchą masę chwastów jednoliściennych, oddzielnie dwuliściennych Zbiór lnu Przed sprzętem doświadczenia wyrywano len z miejsc oznaczonych (1m 2 dla każdego obiektu), w celu wykonania pomiarów morfologicznych słomy (próba 100 roślin). Pozostały plon z poletek odziarniono i zważono oraz oceniono jego jakość. 3.2 Ocena wartości użytkowej plonów Parametry jakościowe w zakresie MTN, zdolności kiełkowania oraz ich zdrowotności oceniano w Laboratorium Fitopatologii, Pracowni Ochrony Roślin, Zakładu Hodowli i Agrotechniki Roślin Włóknistych i Energetycznych, IWNiRZ Poznań. Zawartość tłuszczu, skład kwasów tłuszczowych a także zawartość metali ciężkich (Cd, Cu, Zn) w ach lnu badano w Laboratorium Analitycznym Chromatografii i Spektrofotometrii, w Zakładzie Badań i Przetwórstwa Nasion, IWNiRZ Poznań. 4. Przebieg i wyniki prac 4.1 Biologiczna ocena biopreparatów zdolność kiełkowania zaprawionych - wpływ zastosowanych zapraw na energię i zdolność kiełkowania. W kombinacji kontrolnej energia kiełkowania wynosiła 95,3 % a zdolność 97,0 % (tab. 2). Istotnie wyższą wartość energii kiełkowania w porównaniu do kombinacji kontrolnej odnotowano po zaprawieniu ekstraktem z konopi. Poprawę zdolności kiełkowania zaobserwowano w kombinacjach, gdzie do zaprawiania zastosowano: preparat Polyversum, ekstrakt z lnu, ekstrakt z konopi oraz olejek eteryczny z piołunu. W przypadku preparatów Bion 50 WG oraz Biosept 33 SL zastosowanych do opryskiwania roślin (po wyrównaniu się wschodów), nie oceniano zdolności kiełkowania. 7

Tabela 2 Wpływ zaprawiania na zdolność i energię kiełkowania lnu oleistego Bukoz (2010) L.p. Kombinacja Procent skiełkowanych energia zdolność 1. Nasiona nie zaprawione 95,3 a 97,0 a 2. Polyversum 5 g/kg 96,5 a 98,4 b 3. Ekstrakt z lnu (1 %) 15 cm 3 /kg 96,6 ab 98,6 b 4. Ekstrakt z konopi (1%) 15 cm 3 /kg 97,6 b 98,8 b 5. Olejek eteryczny z piołunu (1%) 15 cm 3 /kg 96,4 a 98,3 b 6. Olejek eteryczny z tymianku (1%) 15 cm 3 /kg 95,9 a 97,8 a 7. Olejek eteryczny z arcydzięgla (1%) 15 cm 3 /kg 95,5 a 97,5 a 8. Olejek eteryczny z oregano (1%) 15 cm 3 /kg 95,2 a 96,9 a NIR 0,05 1,0296 0,9882 zdrowotność roślin po zastosowaniu biopreparatów w stosunku do kombinacji kontrolnej. W ramach oceny zdrowotności roślin obliczano: - procent roślin wzeszłych w stosunku do 30 wysiewanych do wazonu, - procent roślin porażonych w całym okresie wegetacji, - średni stopień porażenia roślin, - wskaźnik porażenia Oceniając w doświadczeniu wazonowym procent roślin wzeszłych w stosunku do 30 wysianych w każdym wazonie, najwięcej wzeszłych roślin ( o około 20 % wyższy w porównaniu do kontroli), zanotowano w kombinacjach, gdzie do zaprawiania zastosowano 1 % ekstrakt z konopi, preparat Polyversum, ekstrakt z lnu oraz 1% olejek eteryczny z piołunu. W pozostałych kombinacjach z zaprawianiem również odnotowano wyższy procent roślin wzeszłych w porównaniu do kombinacji kontrolnej (o około 10 %) (tab. 3). Najniższy procent roślin porażonych wystąpił w kombinacjach, gdzie siewki lnu opryskiwano preparatami Bion 50 WG oraz Biosept 33 SL oraz gdy a lnu zaprawiano ekstraktami z konopi oraz z lnu. Średni stopień porażenia lnu we wszystkich kombinacjach, gdzie zastosowano zaprawy do był porównywalny. Wynik ten potwierdza założenie, że zaprawy chronią len przed infekcją najsilniej w początkowej fazie rozwoju. Jest to bardzo istotne, gdyż w tym okresie rośliny wykorzystują dużo energii na wzrost. Wyższy stopień porażenia wystąpił w kombinacjach z Bionem 50 WG i Bioseptem 33 SL. Ma to związek z terminem aplikacji preparatów opryskowych- po wyrównaniu się wschodów. We wszystkich kombinacjach doświadczenia odnotowano niższy wskaźnik porażenia w stosunku do kombinacji kontrolnej. Najniższy wskaźnik porażenia wystąpił w obiektach, gdzie 8

do zaprawiania zastosowano Polyversum, ekstrakt z konopi, ekstrakt z lnu oraz olejek eteryczny z piołunu. Tabela 3 Wpływ zaprawiania (komb.3-8) i opryskiwania siewek (komb.9-10) na ograniczenie porażenia lnu oleistego Bukoz przez Fusarium oxysporum f. sp. lini (hala wegetacyjna Pętkowo 2010) L.p. Kombinacje dawka Procent roślin Średni 1. Kontrola I a nie zaprawione bez inokulum wzeszłych porażonych stopień porażenia * Wskaźnik porażenia* 94,6 0,0-0,21 2. Kontrola II a nie zaprawione z inokulum 73,8 58,0 2,28 1,85 3. Polyversum 4. 1 % Ekstrakt z lnu 5. 1% Ekstrakt z konopi 6. 1% Olejek eteryczny z piołunu 7. 1% Olejek eteryczny z tymianku 8. 1% Olejek eteryczny z arcydzięgla 5 g/kg 15 cm 3 /kg 15 cm 3 /kg 15 cm 3 /kg 15 cm 3 /kg 15 cm 3 /kg 9. Bion 50 WG 0,06 kg/ha 10. Biosept 33 SL 1,5 dm 3 /ha 92,8 21,2 1,92 0,55 90,3 20,9 1,71 0,69 93,8 17,3 1,84 0,48 89,8 32,5 1,75 0,68 83,8 43,0 1,92 1,48 84,2 34,6 1,86 1,53 73,6 17,8 2,90 1,00 74,0 14,7 3,00 1,01 *średni stopień porażenia i wskaźnik porażenia obliczane wg wzorów podanych w metodyce uzyskany plon W końcowej fazie wegetacji, rośliny z wazonów wyrwano i obliczono plon, przeliczając wynik na 1 ha. Najwyższy plon lnu oleistego Bukoz uzyskano w kombinacjach, gdzie zastosowano do zaprawiana preparat Polyversum, do opryskiwania siewek w okresie wegetacji preparaty Bion 50 WG oraz Biosept 33 SL a także do zaprawiania ekstrakt z konopi i ekstrakt z lnu (ryc. 3). 9

Plon dt/ha.g/wazon Ryc. 3 Wpływ zaprawiania (komb. 3-8) oraz opryskiwania siewek (komb. 9 i 10) na plon lnu oleistego Bukoz. 4.3 Doświadczenia polowe Doświadczenia poletkowe wykonano w gospodarstwach ekologicznych Podlasia w miejscowościach: Bodaki (gmina Boćki), Krasnoborki (gmina Sztabin) oraz w gospodarstwach konwencjonalnych w Zakładach Doświadczalnych IWNiRZ w Białobrzeziu (woj. dolnośląskie) i Starym Sielcu (woj. wielkopolskie). 4.3.1 Gospodarstwo ekologiczne Bodaki, gmina Boćki (woj. podlaskie). Warunki i przebieg prowadzenia doświadczenia Plantacje założono na glebie brunatnej, na piasku gliniastym, lekkim. Klasa bonitacyjna gleby IV a, odczyn gleby - ph (w KCl) - 6,0. Przedplonem dla lnu oleistego były ziemniaki. Po zbiorze ziemniaków przeprowadzono orkę głęboką (24.10.2009). Wiosną pole włókowano (17.04.2010) a następnie uprawiano kultywatorem z broną (19.04.2010). Siew lnu oleistego odmiany Bukoz, w dawce 50 kg /ha wykonano w dniu 24.04.2010 z wykorzystaniem siewnika ogrodniczego. Szerokość międzyrzędzi wynosiła 20 i 30 cm. Wielkość poletka doświadczalnego do zbioru 128 m 2. W dniu siewu lnu wilgotność gleby była na optymalnym poziomie, jednak w późniejszym okresie, w rezultacie intensywnych opadów deszczu, gleba straciła strukturę co pogorszyło warunki wschodów lnu. Ponadto nadmiar wilgoci w glebie sprzyjał masowemu 10

pojawieniu się chwastów (szczególnie chwastnicy jednostronnej), co wpłynęło negatywnie na warunki wzrostu i rozwoju lnu. W obiekcie z szerszą rozstawą rzędów (30 cm) w okresie od 13. maja do 6. czerwca (BBCH 6-16) czterokrotnie mechanicznie niszczono chwasty z użyciem opielacza ręcznego. Wykonane zabiegi chwastobójcze okazały się mało skuteczne, gdyż duże uwilgocenie gleby powodowało odrastanie niszczonych chwastów a także pojawiania się wtórnego zachwaszczenia. W rezultacie nadmiaru wody w siedlisku, plantacja lnu została porażona przez chorobę grzybową antraknozę powodowaną przez grzyb Colletotrichum lini. W celu ochrony lnu przed tym patogenem zastosowano dwukrotny zabieg z zastosowaniem eksperymentalnego fungicydu HEMP SPRAY 10 (s.b.cz. eteryczny olejek konopny) w dawce 2 l/ha (w 200 l/ha cieczy opryskowej). Wykonany zabieg zahamował, w pewnym stopniu, rozwój choroby lecz silne zachwaszczenie łanu (również w obiekcie z mechanicznym ) a przede wszystkim nadmiar wilgoci w glebie przez cały okres wegetacji wpływały negatywnie na wzrost, rozwój i plonowanie lnu. Ponadto w okresie dojrzewania lnu (BBCH 70-79 zielona dojrzałość) obserwowano zjawisko wtórnego kwitnienia lnu (odmładzania się roślin) co wpłynęło negatywnie na strukturę plonu lnu. Nie zanotowano różnic między obiektami (z i bez mechanicznego niszczenia chwastów) w rozwoju fenologicznym roślin lnu. Początek wschodów obserwowano 29.04.2010 a ich pełnię w dniu 1.05.2010. Początek kwitnienia (BBCH 61) zanotowano w dniu 14.06.2010, pełnię (BBCH 65) 17.06.2010 a koniec (BBCH 69) w dniu 25.06.2009. Początek dojrzewania roślin lnu (BBCH 81) zanotowano w dniu 23.07.2010, pełnię dojrzewania (BBCH 89) obserwowano 10.08.2010. Sprzęt roślin przeprowadzono w dniu 10.08.2010, po 100 dniach wegetacji, licząc od dnia siewu lnu. Liczba roślin lnu i % zaników W obu zastosowanych metodach uprawy lnu (z i bez) obserwowano niską obsadę roślin i wysoki procent zaników. W obiekcie bez mechanicznego niszczenia chwastów międzyrzędzi 20 cm) zaniki lnu 2 tygodnie po wschodach wynosiły 45,8 %; w dniu zbioru 64,9 % co stanowiło faktyczną liczbę roślin 447 szt./m 2 (2 tyg. po wschodach) i 298 szt./m 2 (w dniu zbioru). W obiekcie z mechanicznym niszczeniem chwastów międzyrzędzi 30 cm) wskaźniki te wynosiły odpowiednio: zaniki 2 tygodnie po wschodach 49,0 % (obsada roślin 420 szt./m 2 ), w dniu zbioru 70,2 %. (246 szt./m 2 ) (tab. 4 ). Tabela 4. Wpływ metod uprawy na liczbę roślin lnu i % zaników Bodaki (2010) Liczba 2 tygodnie po wschodach W dniu zbioru lnu wysianych Liczba Liczba % roślin roślin % [szt./m 2 ] [szt./m 2 ] zaników [szt./m 2 ] zaników 825 447 45,8 298 63,9 międzyrzędzi 20 cm) międzyrzędzi 30 cm) 825 420 49,0 246 70,2 11

Stan i stopień zachwaszczenia lnu W doświadczeniu zanotowano gatunki chwastów typowe dla lnu: Echinochloa crus- galli (chwastnica jednostronna), Chenopodium album (komosa biała), Galinsoga parviflora (żółtlica drobnokwiatowa), Trifolium arvense (koniczyna polna), Vicia cracca (wyka ptasia), Polygonum aviculare (rdest ptasi) oraz Equisetum arvense (skrzyp polny) (tab. 5). Intensywne opady deszczu w czasie wegetacji oraz znaczne zasoby chwastów zgromadzone w glebie były przyczyną wysokiego poziomu zachwaszczenia lnu. Czterokrotne zabiegi mechanicznego niszczenia chwastów, po wschodach lnu, były mało skuteczne (tab. 6). W obiekcie bez mechanicznego niszczenia chwastów, z zastosowaniem mniejszej rozstawy rzędów (20 cm) zanotowano mniejszą (w porównaniu do obiektu odchwaszczanego) liczbę chwastów jedno- i dwuliściennych oraz chwastnicy jednostronnej i skrzypu polnego. Mechaniczne odchwaszczanie lnu wpłynęło jedynie na zmniejszenie masy chwastów dwuliściennych o 25 % (.22,8 g/m 2 ) (tab. 6). Tabela 5 międzyrzędzi 20 cm) Wpływ metod uprawy lnu na stan zachwaszczenia lnu Bodaki (2010) Liczba chwastów [szt. m -2 ] * ECG CHENAL GALPA TRIFAR VICRAC POLAV EQUIAR 106 14 4 5 2 1 5 158 18 32 7 0 1 6 międzyrzędzi 30 cm) */ W dniu zbioru lnu zanotowano następujące gatunki chwastów: ECG (Echinochloa crus- galli), CHENAL (Chenopodium album), GALAP (Galinsoga parviflora), TRIAR (Trifolium arvense), VICRAC (Vicia cracca) POLAV (Polygonum aviculare), EQUIAR (Equisetum arvense) Tabela 6 Liczba chwastów [szt. m -2 ] Bez pielenia międzyrzędzi 20 cm) międzyrzędzi 30 cm) Wpływ metod uprawy lnu na stopień zachwaszczenia lnu Bodaki (2010) Powietrznie sucha masa chwastów [g m -2 ] Jednoliścienne Dwuliścienne Jednoliścienne Dwuliścienne 111 31 35,7 91,0 165 64 85,3 68,2 Budowa morfologiczna roślin lnu W obiekcie z większą rozstawą rzędów (30 cm) i stosowaniem pielenia zanotowano większą gałęzistość roślin lnu i wyższy plon w porównaniu do obiektu nie pielonego (rozstawa rzędów 20 cm) (tab. 7). 12

Tabela 7 Bez pielenia międzyrzędzi 20 cm) międzyrzędzi 30 cm) Wpływ metod uprawy lnu na budowę morfologiczna roślin lnu oleistego Bodaki (2010) Długość Długość Długość Średnica ogólna techniczna wiechy łodygi Gałęzistość słomy słomy [cm] [cm] [cm] [mm] Plon lnu [dt/ha] 48,5 37,8 10,7 1,1 16,5 3,5 49,5 32,7 16,7 1,5 28,3 6,0 Plon lnu i ich jakość Zastosowanie mechanicznego niszczenia chwastów po wschodach lnu, w warunkach doświadczenia prowadzonego w Bodakach w 2010 roku, wpłynęło korzystnie na plony i wydajność tłuszczu z 1 ha. W obiekcie z mechanicznym odchwaszczaniem (30 cm) uzyskano wyższe plony i tłuszczu, w porównaniu do pola bez pielenia, odpowiednio o 28,6 % (plon ) i 29,6 % (zawartość tłuszczu w ach) (tab. 8). Tabela 8 międzyrzędzi 20 cm) międzyrzędzi 30 cm) Wpływ metod uprawy na plony lnu oleistego i ich jakość Bodaki (2010) Plon lnu [dt/ha] Zawartość tłuszczu w ach [%] Plon tłuszczu [dt/ha] MTN [g] Zdolność kiełkowania [%] 3,5 38,6 1,35 6,59 62,0 6,0 38,6 2,31 6,60 59,0 Zastosowanie różnych metod uprawy lnu (z i bez) nie miało wpływu na zawartość kwasów tłuszczowych w ach lnu (tab. 9). 13

Tabela 9 Wpływ metod uprawy na skład kwasów tłuszczowych w ach lnu Bodaki (2010) międzyrzędzi 20 cm) międzyrzędzi 30 cm) Zawartość tłuszczu w ach [%] Zawartość kwasów tłuszczowych [%] * C 16 :0 C 16 :1 C 18 :0 C 18 :1 C 18 :2 C 18 :3 C 20 :0 38,6 5,89 0,04 3,23 18,05 14,79 57,43 0 38,6 5,89 0,04 3,16 17,90 14,94 57,67 0,15 */ W ach lnu oleistego oznaczono następujące kwasy tłuszczowe: C 16 :0 kwas palmitynowy, C 16 :1 kwas palmitoleinowy, C 18 :0 kwas stearynowy, C 18 :1 - kwas oleinowy, C 18 :2 kwas linolowy, C 18 :3 kwas α-linolenowy, C 20 :0 kwas arachidowy 4.3.2 Gospodarstwo ekologiczne Krasnoborki, gmina Sztabin (woj. podlaskie) Warunki i przebieg prowadzenia doświadczenia Doświadczenie przeprowadzono na glebie brunatnej, na piasku gliniastym lekkim. Klasa bonitacyjna gleby IV a, odczyn kwaśny - ph 5,1. Przedplonem dla lnu oleistego były trawy (lata 2007-2009). Orkę zimową, na głębokość 20 cm, wykonano 30.09.2009 roku. Na wiosnę pole dwukrotnie bronowano (w dniach 30.03 i 22.04.2010) a następnie w dniu 10 maja 2010 zastosowano agregat uprawowy (kultywator, brona, wał strunowy). Siew lnu oleistego odmiany Bukoz przeprowadzono siewnikiem zawieszanym, w dniu 12.05.2010, z zastosowaniem normy wysiewu 50 kg na 1 ha. Szerokość międzyrzędzi 20 i 30 cm. Wielkość poletek doświadczalnych do zbioru 125 m 2. Niekorzystne warunki atmosferyczne, ulewne opady deszczu w okresie siewu i wschodów lnu spowodowały zaskorupienie gleby i utrudniły wzrost i rozwój lnu. W celu ułatwienia wschodów roślin zaskorupioną glebę bronowano z użyciem brony lekkiej. W rezultacie intensywnych opadów atmosferycznych, w początkowym okresie wegetacji, rośliny lnu porażone zostały antraknozą. W celu ochrony plantacji przed tą chorobą rośliny dwukrotnie opryskano eksperymentalnym fungicydem HEMP SPRAY 10 (s.b.cz. olejek konopny) w dawce 2 l/ha (w 200 l/ha cieczy opryskowej). Wykonany zabieg zahamował rozwój choroby. Porażenie roślin antraknozą, nadmiar wilgoci w glebie zdeterminowały wzrost, rozwój i plonowanie lnu. Obserwowano zjawisko odrastania nowych łodyg u nasady szyjki korzeniowej jako rezultat niskiej obsady roślin i porażenia lnu antraknozą. Nie stwierdzono różnic między obiektami (z mechanicznym i bez mechanicznego niszczenia chwastów) w rozwoju fenologicznym roślin lnu. Początek wschodów zanotowano w dniu 17.05.2010 a ich pełnię 20.05.2010. Początek kwitnienia (BBCH 61) obserwowano w dniu 03.07.2010, pełnię (BBCH 65) 10.07.2010 a koniec (BBCH 69) w dniu 17.07.2010. Początek dojrzewania roślin lnu (BBCH 83) zanotowano 03.08.2010, pełnię dojrzewania 14

(BBCH 89) - 22.08.2010. Sprzęt roślin przeprowadzono 26.08.2010, po 107 dniach wegetacji, licząc od dnia siewu lnu. Liczba roślin lnu i % zaników Wysiano 50 kg/ha lnu (825 na 1m 2 ). W obu obiektach z zastosowaniem odmiennych metod uprawy lnu (z i bez) zanotowano bardzo niską obsadę roślin i bardzo wysoki procent zaników lnu. W obiekcie z mechanicznym niszczeniem chwastów zaniki roślin lnu był nieco mniejszy niż w uprawie bez pielenia (tab. 10). W obiekcie bez mechanicznego niszczenia chwastów międzyrzędzi 20 cm) liczba roślin lnu 2 tyg. po wschodach wynosiła 285 szt./m 2, w dniu zbioru 200 szt./m 2 (zaniki odpowiednio 65,4 % i 75,8 %). W obiekcie z mechanicznym niszczeniem chwastów międzyrzędzi 30 cm) wskaźniki te wynosiły odpowiednio: zaniki 2 tygodnie po wschodach: obsada roślin 323 szt./m 2 (zaniki 60,8 %), w dniu zbioru: 236 szt./m 2 (zaniki 68,0 %). Tabela 10 międzyrzędzi 20 cm) międzyrzędzi 30 cm) Wpływ metod uprawy na liczbę roślin lnu i % zaników Krasnoborki (2010) Liczba 2 tygodnie po wschodach W dniu zbioru lnu wysianych Liczba % Liczba % roślin roślin [szt./m 2 ] [szt./m 2 ] zaników [szt./m 2 ] zaników 825 285 65,4 200 75,8 825 323 60,8 237 71,2 Stan i stopień zachwaszczenia pola W doświadczeniu zanotowano następujące gatunki chwastów: Echinochloa crus-galli (chwastnica jednostronna), Chenopodium album (komosa biała), Trifolium arvense (koniczyna polna), Vicia cracca (wyka ptasia), Polygonum persicaria (rdest plamisty), Polygonum aviculare (rdest ptasi), Polygonum convolvulus (rdest plamisty), Plantago lanceolata (babka lancetowata) oraz Equisetum arvense (skrzyp polny) (tab.11). W doświadczeniu prowadzonym w Krasnoborkach opóźnienie siewu lnu (12.05.2010) umożliwiło przeprowadzenie mechanicznego niszczenia chwastów przed siewem (szczególnie chwastnicy jednostronnej) co skutecznie ograniczyło występowania tego gatunku po wschodach lnu. Stopień zachwaszczenia lnu chwastami jednoliściennymi (chwastnicą jednostronną) w obu obiektach doświadczenia (bez pielenia i z ) utrzymywał się na podobnym poziomie. Zastosowanie mechanicznego pielenia po wschodach lnu, spowodowało nieznaczne zmniejszenie liczby chwastów dwuliściennych o 3 szt./m 2 (tj. o 23 %) oraz wzrost ich powietrznie suchą masy o 37,9 g/m 2 (tj. o 55,0 %) co było rezultatem szerszej rozstawy rzędów (30 cm) (tab. 12). 15

Tabela 11 Wpływ metod uprawy na stan zachwaszczenia lnu Krasnoborki (2010) Liczba chwastów [szt. m -2 ] * CHENAL TRIFAR VICRAC POLPE POLAV POLCO PLALA ECG EQUAR Bez opielania 4 3 2 1 1 1 1 64 4 Z 3 4 1 1 1 1 0 65 1 */ W dniu zbioru lnu zanotowano: CHENAL (Chenopodium album), TRIAR (Trifolium arvense), VICRAC (Vicia cracca), POLPE (Polygonum persicaria), POLAV (Polygonum aviculare), POLCO (Polygonum convolvulus), PLALA (Plantago lanceolata), ECG (Echinochloa crus- galli), EQUAR (Equisetum arvense) Tabela 12 Wpływ metod uprawy na stopień zachwaszczenia lnu Krasnoborki (2010) Liczba chwastów [szt. m -2 ] Powietrznie sucha masa chwastów [g m -2 ] Jednoliścienne Jednoliścienne Dwuliścienne Dwuliścienne oraz EQUAR oraz EQUAR międzyrzędzi 20 cm) międzyrzędzi 30 cm) Budowa morfologiczna roślin lnu 68 13 51,5 46,5 66 10 50,6 84,4 W obiekcie z i szerszą rozstawą rzędów (30 cm) zanotowano większą gałęzistość wiechy (o 31,4 %) co skutkowało większą liczbą torebek nasiennych oraz wyższym plonem (o 19,0 %) w porównaniu do obiektu nie pielonego (rozstawa rzędów 20 cm) (tab. 13). Tabela 13 Wpływ metod uprawy na budowę morfologiczna lnu i plony lnu Krasnoborki (2010) międzyrzędzi 20 cm) międzyrzędzi 30 cm) Długość ogólna słomy [cm] Długość techniczna słomy [cm] Długość wiechy [cm] Średnica łodygi [mm] Gałęzistość Plon lnu [dt/ha] 70,1 45,0 25,1 1,2 19,8 6,56 71,6 43,3 28,3 1,6 28,9 8,10 16

Plon lnu i jego jakość Porażenie roślin antraknozą, intensywne opady atmosferyczne, nadmiar wilgoci w glebie przez cały okres wegetacji zdeterminowały wzrost, rozwój i plonowanie lnu. W okresie dojrzewania lnu (BBCH 81-89) obserwowano zjawisko powtórnego kwitnienia lnu (BBCH 61-69) co miało wpływ na jakość plonu. Zastosowanie mechanicznego niszczenia chwastów po wschodach lnu wpłynęło korzystnie na plon lnu (wzrost plonu o 1,54 dt/ha tj. 19,0%). Ponadto w obiekcie z zanotowano nieznacznie wyższą zawartość tłuszczu w ach (o 0,8 %) co w połączeniu z wyższym plonem dawało wyższy plon tłuszczu o 0,69 dt/ha (tj o 20,6 %). W obiekcie bez pielenia a lnu uzyskały wyższy wskaźnik MTN ( o 0,6 g tj. 9,7 %) co korzystnie wpłynęło na ich zdolność kiełkowania (różnica w porównaniu do pola pielonego o 7,2 %) (tab. 14). Tabela 14 międzyrzędzi 20 cm) międzyrzędzi 30 cm) Wpływ metod uprawy na plony lnu oleistego i ich jakość Krasnoborki (2010) Plon Zawartość Plon MTN tłuszczu tłuszczu lnu w [g] [dt/ha] [dt/ha] ach [%] Zdolność kiełkowania [%] 6,56 40,6 2,66 6,2 64,2 8,10 41,4 3,35 5,6 57,0 Zastosowanie odmiennych metod uprawy lnu ( z i bez) nie miało znaczącego wpływu na zawartość kwasów tłuszczowych w ach lnu (tab.15 ). Tabela 15 Wpływ metod uprawy na skład kwasów tłuszczowych w ach lnu Krasnoborki (2010) międzyrzędzi 20 cm) międzyrzędzi 30 cm) Zawartość tłuszczu w ach [%] Zawartość kwasów tłuszczowych [%] * C 16:0 C 16:1 C 18:0 C 18:1 C 18:2 C 18:3 C 20:0 40,6 5,55 0,03 2,67 15,55 13,87 62,16 0,11 41,4 5,61 0,03 2,71 15,43 13,72 61,79 0,14 17

*/ W ach lnu oleistego oznaczono następujące kwasy tłuszczowe: C 16 :0 kwas palmitynowy, C 16 :1 kwas palmitoleinowy, C 18 :0 kwas stearynowy, C 18 :1 - kwas oleinowy, C 18 :2 kwas linolowy, C 18 :3 kwas α-linolenowy, C 20 :0 kwas arachidowy 4.3.3 Gospodarstwo ekologiczne średnio z dwóch miejscowości Liczba roślin lnu i % zaników W obu miejscowościach niekorzystne warunki atmosferyczne (nadmiar opadów) oraz porażenie antraknozą spowodowały znaczne zmniejszenie obsady roślin lnu (w dniu zbioru 241-249 szt./m -2 ) co stanowiło wysoki procent zaników ( 69,8-70,8 %) (tab. 16). Tabela 16 międzyrzędzi 20 cm) międzyrzędzi 30 cm) Wpływ metod uprawy na liczbę roślin lnu i % zaników Średnio z 2 doświadczeń (Bodaki, Krasnoborki - 2010) Liczba 2 tygodnie po wschodach W dniu zbioru lnu wysianych Liczba % Liczba % roślin roślin [szt./m -2 ] [szt./m -2 ] zaników [szt./m -2 ] zaników 825 366 55,6 249 69,8 825 371 55,0 241 70,8 Stan i stopień zachwaszczenia lnu Mechaniczne niszczenie chwastów w warunkach nadmiaru opadów było mało skuteczne. Małe zagęszczenie roślin w rzędach oraz szersza rozstawa międzyrzędzi (30 cm) sprzyjały zjawisku wtórnego zachwaszczenia i słabej konkurencyjności lnu wobec chwastów (tab. 17). Tabela 17 Wpływ metod uprawy na stopień zachwaszczenia lnu Średnio z 2 doświadczeń (Bodaki, Krasnoborki - 2010) Liczba chwastów [szt. m -2 ] międzyrzędzi 20 cm) międzyrzędzi 30 cm) Jednoliścienne oraz EQIAR Budowa morfologiczna roślin lnu Dwuliścienne Powietrznie sucha masa chwastów [g m -2 ] Jednoliścienne Dwuliścienne oraz EQIAR 89,5 22,0 43,6 68,8 115,5 37,0 68,0 76,3 18

Zastosowanie mechanicznego niszczenia chwastów w warunkach szerokich międzyrzędzi wpłynęło korzystnie na budowę morfologiczną lnu (długość i gałęzistość wiechy). Zanotowano wzrost długości wiechy o 4,6 cm (25,6 %), zwiększenie gałęzistości łodyg o 10,4 (57,7 %) co skutkowało wzrostem plonu o 1,7 dt/ha (24,3 %) (tab. 18). Tabela 18 międzyrzędzi 20 cm) międzyrzędzi 30 cm) Wpływ metod uprawy na budowę morfologiczną roślin i plony lnu Średnio z 2 doświadczeń (Bodaki, Krasnoborki - 2010) Długość Długość Długość Średnica ogólna techniczna wiechy łodygi Gałęzistość słomy słomy [cm] [cm] [cm] [mm] Plon lnu [dt/ha] 53,9 41,4 17,9 1,2 18,2 5,3 60,6 38,0 22,5 1,5 28,6 7,0 Plon lnu i jego jakość W obiekcie z mechanicznym i większą rozstawą rzędów (30 cm) uzyskano wyższe plony lnu (średnio w 2 doświadczeniach, o 2,02 dt/ha (28,6 %) i nieco wyższą zawartość tłuszczu w ach (o 0,5 %) co miało korzystny wpływ na plon tłuszczu (wzrost o 0,83 dt/ha 41,5 %). Średnie z dwóch miejscowości wskaźniki MTN i zdolności kiełkowania były nieznacznie korzystniejsze dla obiektu z mniejszą rozstawą rzędów (bez pielenia) (tab.19). Tabela 19 Wpływ metod uprawy na plony lnu oleistego i ich jakość Średnio z 2 doświadczeń (Bodaki, Krasnoborki - 2010) Plon Zawartość Plon MTN tłuszczu tłuszczu lnu w [g] [dt/ha] [dt/ha] ach [%] międzyrzędzi 20 cm) międzyrzędzi 30 cm) Zdolność kiełkowania [%] 5,03 39,6 2,00 6,4 63,1 7,05 40,1 2,83 6,1 58,0 Zawartość kwasów tłuszczowych 19

Zróżnicowanie metod uprawy lnu (2 szerokości międzyrzędzi, z i bez) nie miało znaczącego wpływu na zawartość kwasów tłuszczowych w ach lnu (tab. 20). Tabela 20 Wpływ metod uprawy na skład kwasów tłuszczowych w ach lnu Średnio z 2 doświadczeń (Bodaki, Krasnoborki - 2010) Zawartość tłuszczu w ach [%] międzyrzędzi 20 cm) 39,6 międzyrzędzi 30 cm) Zawartość kwasów tłuszczowych [%] * C 16:0 C 16:1 C 18:0 C 18:1 C 18:2 C 18:3 C 20:0 5,70 0,04 3,46 16,80 14,33 57,80 0,06 40,1 5,75 0,04 2,94 16,66 14,33 59,73 0,14 */ W ach lnu oleistego oznaczono następujące kwasy tłuszczowe: C 16 :0 kwas palmitynowy, C 16 :1 kwas palmitoleinowy, C 18 :0 kwas stearynowy, C 18 :1 - kwas oleinowy, C 18 :2 kwas linolowy, C 18 :3 kwas α-linolenowy, C 20 :0 kwas arachidowy 4.3.4 Gospodarstwo konwencjonalne Białobrzezie (woj. dolnośląskie). Doświadczenie przeprowadzono na czarnej ziemi. Przedplonem dla lnu była pszenica ozima. Siew lnu oleistego odmiany Bukoz (hodowli IWNiRZ) przeprowadzono w dniu 31.03.2010, z zastosowaniem normy wysiewu 50 kg na 1 ha. Szerokość międzyrzędzi 11 cm. Wielkość plantacji 8,0 ha. Początek wschodów obserwowano w dniu 12.04.2010, pełnię 17.04.2010. Początek kwitnienia (BBCH 51) zanotowano 10.06.2010, pełnię (BBCH 65) 15.06.2010 a koniec (BBCH 69) w dniu 20.06.2009. Początek dojrzewania roślin lnu (BBCH 81) zanotowano w dniu 29.07.2010, pełnię dojrzewania (BBCH 89) - 18.08.2010. Sprzęt roślin przeprowadzono w dniu 23.08.2010, po 151 dniach wegetacji, licząc od dnia siewu lnu. Po wschodach lnu, gdy len był w fazie BBCH 12 (para 2 liści właściwych) zastosowano pogłówne nawożenie azotem w formie saletry amonowej w dawce 1 dt/ha. Chemiczne odchwaszczanie plantacji przeprowadzono w dniu 18.05.2010 (BBCH 14 wysokość roślin 6-8 cm) stosując herbicyd sulfonylomocznikowy Glean 75 WG (15 g/ha). Uzyskany plon, w uprawie lnu oleistego metodami konwencjonalnymi (średnio z 8,0 ha) wynosił 11,75 dt/ha. 4.3.5 Gospodarstwo konwencjonalne Stary Sielec (woj. wielkopolskie). Doświadczenie założono na glebie pseudobielicowej (na piasku lekko gliniastym), klasy IV a. Przedplonem dla lnu była kukurydza uprawiana po pszenicy ozimej. Siew lnu oleistego odmiany Bukoz wykonano w dniu 24.04.2010, z zastosowaniem normy wysiewu 50 kg na 1 ha. Szerokość międzyrzędzi 18,7 cm. Wielkość plantacji 0,8 ha. Po siewie lnu zastosowano herbicyd doglebowy Linurex 50 WP w dawce 1,3 kg/ha. Początek wschodów zanotowano w dniu 29.04.2010, pełnię 4.05.2010. Po wschodach lnu, w dniu 21.05.2010 gdy len miał wysokość 6-8 cm (BBCH 14) wykonano zabieg chwastobójczy stosując herbicyd powschodowy Glean 75 WG (12 g/ha). Początek kwitnienia lnu (BBCH 51) obserwowano w dniu 21.06.2010, pełnię (BBCH 65) 28.06.2010 a koniec (BBCH 61) 16.06.2010. Początek dojrzewania roślin lnu (BBCH 81) 20

zanotowano w dniu 05.08.2010, pełnię dojrzewania (BBCH 89) 20.08.2010. Sprzęt roślin przeprowadzono w dniu 20.08.2010, po 118 dniach wegetacji, licząc od dnia siewu lnu. Plon lnu uzyskany w warunkach doświadczenia w ZD Stary Sielec wynosił 13,75 dt/ha. 3.3. 6 Struktura plonów lnu. Plony lnu oleistego w uprawie ekologicznej były niskie i wynosiły odpowiednio 3,5 dt/ha (bez pielenia) i 6,0 dt/ha (z ) (Bodaki woj. podlaskie) oraz 6,65 dt/ha (bez pielenia) i 8,1 dt/ha (z ) (Krasnoborki woj. podlaskie). Na plantacjach konwencjonalnych len oleisty plonował na wyższym poziomie tj.: 11,75 dt/ha (Białobrzezie woj. dolnośląskie) i 13,75 dt/ha (Stary Sielec - woj. wielkopolskie). Niższe plony siemienia lnianego w gospodarstwach ekologicznych wynikały z porażenia roślin grzybem Colletotrichum lini powodującym antraknozę. W gospodarstwach ekologicznych uzyskano wyższą (w porównaniu do upraw konwencjonalnych) zawartość tłuszczu w ach (o 1,2 1,7 %) jednak znacznie niższe plony zadecydowały o dużo niższych plonach tłuszczu (spadek w porównaniu do upraw konwencjonalnych o 2,61-3,45 dt/ha). Ponadto a uzyskane w plonach upraw ekologicznych charakteryzowały się dużo mniejszą zdolnością kiełkowania (tab. 21). Tabela 21 Wpływ metod uprawy na plony lnu oleistego i ich jakość w gospodarstwach ekologicznych i konwencjonalnych (2010 wg IWNiRZ Poznań) Plon lnu [dt/ha] Zawartość tłuszczu w ach [%] Plon tłuszczu [dt/ha] Gospodarstwa ekologiczne (Bodaki, Krasnoborki) międzyrzędzi 20 cm) międzyrzędzi 30 cm) Herbicydy międzyrzędzi 11-18,7 cm) MTN [g] Zdolność kiełkowania [%] 5,03 39,6 2,00 6,4 63,1 7,05 40,1 2,84 6,1 58,0 Gospodarstwa konwencjonalne (Białobrzezie, Stary Sielec) 12,75 38,8 5,45 6,07 87,2 Zawartość tłuszczu w ach lnu i skład kwasów tłuszczowych w gospodarstwach konwencjonalnych i uprawach ekologicznych były podobne. W gospodarstwach ekologicznych zanotowano nieznacznie wyższą zawartość tłuszczu w ach (o 0,8-1,3 %) oraz kwasu oleinowego (C 18 :1) - o 1,48 1,62 % (tab. 22 ). 21

Tabela 22 Wpływ metod uprawy na zawartość tłuszczu i skład kwasów tłuszczowych w ach lnu w uprawach ekologicznych i konwencjonalnych (2010 wg IWNiRZ Poznań) międzyrzędzi 20 cm) międzyrzędzi 30 cm) Herbicydy międzyrzędzi 11-18,7 cm) Zawartość tłuszczu w ach [%] Zawartość kwasów tłuszczowych [%] * C 16:0 C 16:1 C 18:0 C 18:1 C 18:2 C 18:3 C 20:0 Gospodarstwa ekologiczne (Bodaki, Krasnoborki) 39,6 5,70 0,04 3,46 16,80 14,33 57,80 0,06 40,1 5,75 0,04 2,94 16,66 14,33 59,73 0,14 Gospodarstwa konwencjonalne (Białobrzezie, Stary Sielec) 38,8 5,75 0,06 2,86 15,18 14,85 60,80 0,09 */ W ach lnu oleistego oznaczono następujące kwasy tłuszczowe: C 16 :0 kwas palmitynowy, C 16 :1 kwas palmitoleinowy, C 18 :0 kwas stearynowy, C 18 :1 - kwas oleinowy, C 18 :2 kwas linolowy, C 18 :3 kwas α-linolenowy, C 20 :0 kwas arachidowy Zawartość metali ciężkich [ppm] kadmu [Cd], miedzi [Cu] oraz cynku [Zn] w ach lnu w gospodarstwach ekologicznych i uprawach konwencjonalnych były podobne. W gospodarstwach konwencjonalnych zanotowano nieznacznie wyższą zawartość Cu (o 0,95-1,45 ppm] (tab. 23). Tabela 23 Wpływ metod uprawy na zawartość metali ciężkich w plonach lnu w uprawach ekologicznych i konwencjonalnych (2010 wg IWNiRZ Poznań) Zawartość metali ciężkich [ppm] * międzyrzędzi 20 cm) międzyrzędzi 30 cm) Herbicydy międzyrzędzi 11-18,7 cm) Cd Cu Zn Gospodarstwa ekologiczne (Bodaki, Krasnoborki) 27,5 9,00 65,00 29,0 8,50 60,00 Gospodarstwa konwencjonalne (Białobrzezie, Stary Sielec) 48,0 9,95 61,50 5. PODSUMOWANIE Badania w zakresie ekologicznych metod uprawy lnu oleistego, prowadzone w 2010 roku obejmowały: Biologiczną ocenę biopreparatów pochodzenia roślinnego w doświadczeniach laboratoryjnych i wazonowych Doświadczenia poletkowe z zastosowaniem ekologicznych metod uprawy lnu oleistego 22

Ocenę wartości surowcowej plonów lnu z plantacji ekologicznych i konwencjonalnych przeznaczonych do produkcji oleju, suplementów diety i farmaceutyków Analiza wyników badań laboratoryjnych i prowadzone w 2010 roku doświadczenia wazonowe potwierdzają znaczną skuteczność substancji biologicznych w ochronie lnu przed fuzariozą. Zastosowane jako zaprawy nasienne lub do opryskiwania po wschodach roślin preparaty biologiczne znacznie ograniczyły proces choroby, podobnie jak w roku 2009 średnio o 20 % w stosunku do kontroli. Konsekwencją poprawy zdrowotności roślin była zwyżka plonów, choć nie we wszystkich kombinacjach. Wyniki sugerują możliwość stosowania preparatów biologicznych w ochronie lnu przed fuzariozą zamiast standardowych preparatów chemicznych, po dokładnym opracowaniu stosowania dawek i terminów aplikacji. Bardzo obiecujące wyniki poprawy zdrowotności lnu oleistego uzyskano po zastosowaniu do zaprawiania wyciągów z konopi oraz z lnu. W warunkach doświadczeń poletkowych, zaprawianie ekologiczną zaprawą HEMP- MIX (s.b.cz. eteryczny olejek konopny) okazało się mniej efektywne. Niekorzystne warunki atmosferyczne, długotrwałe, intensywne opady deszczu, po wschodach lnu, sprzyjały porażeniu plantacji grzybem Colletorichum lini powodującym antraknozę. Przeprowadzenie dwukrotnego opryskiwania roślin ekologicznym fungicydem eksperymentalnym HEMP SPRAY 10 zahamowało rozwój choroby. Nadmiar wilgoci oraz znaczne zasoby chwastów w glebie były powodem silnego zachwaszczenia lnu - szczególnie chwastnicą jednostronną. Nieco niższą liczebność tego gatunku zanotowano w doświadczeniu w Krasnoborkach co wynikało z zastosowania opóźnionego siewu umożliwiającego mechaniczne niszczenie chwastów przed siewem. Pielenie po wschodach lnu (do wysokości roślin 20 cm) w warunkach dużej wilgotności i silnego zachwaszczenia pola było mało skuteczne (liczba chwastów w dniu zbioru 152,5 szt./m 2 ). Małe zagęszczenie roślin w rzędach (241 szt/m 2 ) oraz szersza rozstawa międzyrzędzi (30 cm) sprzyjały zjawisku wtórnego zachwaszczenia i słabej konkurencyjności lnu wobec chwastów. Plony lnu oleistego w uprawach ekologicznych były niskie i wynosiły 5,03 dt/ha (średnio dla obiektów bez pielenia) i 7,05 dt/ha (z ). Średni plon lnu w gospodarstwach konwencjonalnych wynosił 12,75 dt/ha. Dużo niższe plony w gospodarstwach ekologicznych spowodowane były porażeniem roślin antraknozą, silnym zachwaszczeniem lnu a także słabszą (w porównaniu do gospodarstw konwencjonalnych) obsadą roślin lnu. W gospodarstwach ekologicznych uzyskano wyższą (w porównaniu do upraw konwencjonalnych) zawartość tłuszczu w ach (o 1,2 1,7 %) jednak znacznie niższe plony zadecydowały o dużo niższych plonach tłuszczu (spadek w porównaniu do upraw konwencjonalnych o 2,61-3,45 dt/ha). Ponadto a uzyskane w plonach upraw ekologicznych charakteryzowały się dużo mniejszą zdolnością kiełkowania (tab. 21). Skład kwasów tłuszczowych oraz zawartość metali ciężkich w ach lnu w gospodarstwach konwencjonalnych i uprawach ekologicznych były podobne. 23

6. WNIOSKI 1. Głównym problemem w uprawie lnu oleistego metodami ekologicznymi jest ochrona roślin przed chorobami i chwastami. 2. Warunki pogodowe w uprawach ekologicznych mają większy wpływ na wzrost, rozwój i plonowanie lnu, niż w uprawach konwencjonalnych. 3. Efektywność ekologicznych metod ochrony lnu przed chorobami i chwastami (zaprawy nasienne, biopreparaty powschodowe, pielenie) jest silnie zdeterminowana warunkami pogodowymi. 4. Konkurencyjność roślin lnu wobec chwastów oraz ich odporność na choroby są słabsze w uprawach ekologicznych niż w konwencjonalnych. 5. Wyniki doświadczeń wazonowych dotyczące ochrony lnu przed chorobami, należy zweryfikować w warunkach polowych. 6. W badaniach z zakresu ekologicznych metod ochrony lnu przed chwastami przeprowadzić należy doświadczenie z zastosowaniem opóźnionego i zagęszczonego siewu. Opóźnienie terminu siewu umożliwi zwiększenie liczby zabiegów mechanicznego niszczenia chwastów przed siewem lnu. Zastosowanie zagęszczonego siewu spowoduje zwiększenie obsady roślin lnu i poprawienie ich konkurencyjności wobec chwastów. 7. LITERATURA 1. Adlercreutz H., Fotsis T., Bannwart C., Wähäla K., Mäkelä T., Brunow G., Hase T.: Determination of urinary lignans and phytoestrigens metobolites, potential antiestrogens and anticarcinogens, in urine of women on various habitual diets. J. Steroid Biochem. 25, 791-797, 1986. 2. Ascherio A., Rimm E. B., Giovannucci E.L., Spiegelman D., Stampfer M., Willett W.C.: Dietary fat and risk of corronaryheart disease in men: Cohort follow up study in the United States. Brit. Med. J. 313, 84-90, 1996. 3. Daun J. K. & De Clerq D. R.: Sixty years of Canadian flaxseed quality surveys at the Grain Research Laboratory. Proc. of the Flax Institute of the United States. Flax Institute of the United States. Fargo, USA, 1994. 4. Hammerschmidt R. 1999: Induced disease resistance; How do induced plants stop pathogen? Physiological and Molecular Plant Pathology, 55:77-84 5. Heller K., Andruszewska A., Wielgusz k. 2010. Uprawa lnu oleistego metodami ekologicznymi. Journal of Research and Applications in Agricultural Engineering. Vol. 54(4): 55-61 6. Horoszkiewicz-Janka J., Jajor E. 2006: Wpływ zaprawiania na zdrowotność roślin jęczmienia, pszenicy i rzepaku w początkowych fazach rozwoju, publikacja na stronie internetowej: http://www.pimr.poznan.pl/biul/2006_2_8hj.pdf 7. Hu F. B., Stampfer M. J., Manson J. E., Rimm E. B., Wolk A., Colditz G. A., Hennekens C.H., Willet W.C.: Dietary intake of ά-linolenic acid and risk of fatal ischemic heart disease among women. Am. J. Clin. Nutr. 69, 890-897, 1999. 8. de Lorgeril M., Salen P., Martin J.L., Monjaud I., Boucher P., Mamelle N. 1998: Mediterranean dietary pattern in a randomized trial: Prolonged survival and possible reduced cancer rate. Arch. Intern. Med. 158, 1169, 1181-1187. 9. Nair S.S.D., Leitch J.W., Falconer J., Garg M.L.: Prevention of cardiac arrhythmia by dietary (n-3) polyunsaturated fatty acids and their mechanism of action. J. Nutr. 127: 1997. 24

10. Ożarowski A., Roszkowski J. 1987. Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie. Instytut Wyd. Związ. Zaw.: 225-227 11. Simon J.A., Fong J., Bernert Jr., J.T., Browner W.S.: Serum fatty acids and the risk of stroke. Stroke 26, 778-782, 1995. 25