Ryszard Rapacki, Piotr Maszczyk, Mariusz Próchniak

Struktury rynku a optymalne decyzje w przedsiębiorstwie Ryszard Rapacki, Piotr Maszczyk, Mariusz Próchniak Program MBA-SGH VI edycja

PORÓWNANIE STRUKTUR RYNKU Cecha Struktura rynku Konkurencja doskonała Konkurencja monopolistyczna Oligopol Monopol Liczba przedsiębiorstw Wiele Wiele Kilka Jedno Produkt Homogeniczny Homogeniczny lub Zróżnicowany (standaryzowany) zróżnicowany Zindywidualizowany Wpływ na cenę Brak Pewien Pewien Pełny Bariery wejścia Brak Brak Istnieją Pełne Program MBA-SGH VI edycja 2

WSKAŹNIKI KONCENTRACJI PRODUKCJI Współczynnik koncentracji (concentration ratio CR) CR y % X największych przedsiębiorstw dostarcza y % produkcji danej gałęzi. CR 3 = 90: prawdopodobnie oligopol x Wskaźnik Herfindahla-Hirschmana (Herfindahl-Hirschman Index HHI) HHI HHI (0; 10000> s i 2 i s i udział w rynku i-tej firmy. HHI 0: konkurencja doskonała HHI = 100 2 = 10000: monopol Program MBA-SGH VI edycja 3

KONKURENCJA DOSKONAŁA Program MBA-SGH VI edycja 4

RÓWNOWAGA PRZEDSIĘBIORSTWA DOSKONALE KONKURENCYJNEGO Z ZYSKIEM NADZWYCZAJNYM (KRÓTKI OKRES) Cena (P) S Optymalna produkcja = 0A = 50 jednostek Optymalna cena = 0F = 6 zł Zysk nadzwyczajny = CBEF = 100 zł MC AC P*=6 zł P* = 6 zł F E d = P = AR = MR 4 zł C B 2 000 000 D Produkcja rynku (Q) 0 50 A Produkcja przedsiębiorstwa (q) a) Cały rynek b) Pojedyncze przedsiębiorstwo Program MBA-SGH VI edycja 5

MAKSYMALIZACJA ZYSKU PRZEDSIĘBIORSTWA DOSKONALE KONKURENCYJNEGO Q TC P MR MC 0 20 25 20 25 12 1 32 25 7 25 10 2 42 25 8 25 14 3 56 25 19 25 20 4 76 25 24 25 36 5 112 25 13 Optymalna wielkość produkcji: Q = 4 szt. Optymalny wynik ekonomiczny: zysk ( ) = 24 Program MBA-SGH VI edycja 6

Przykład. Produkcja ze stratą w krótkim okresie (TAK czy NIE)? Przedsiębiorstwo jest właścicielem fabryki (np. rafinerii ropy naftowej). Miesięczny koszt utrzymania zakładu wynosi 1 mln zł. Załóżmy, że mamy do czynienia z krótkim okresem, a zatem koszt utrzymania rafinerii jest kosztem stałym, który należy ponieść nawet wtedy, gdy firma nie produkuje. Koszty krańcowe wyprodukowania jednej jednostki dobra (np. 1 litra benzyny) są stałe i wynoszą 2 zł dla wolumenów produkcji od 0 do 100 000 jednostek miesięcznie (co odpowiada standardowym zdolnościom wytwórczym zakładu przemysłowego). Dla wielkości produkcji z przedziału od 100 001 do 200 000 koszt krańcowy wynosi 3 zł za litr, zaś dla produkcji przekraczającej 200 000 litrów benzyny miesięcznie MC wynosi 4 zł. Cena rynkowa benzyny wynosi 2,50 zł i z punktu widzenia przedsiębiorstwa jest stała. 4 3 2,5 2 MC MC MC P = MR Optymalna wielkość produkcji wynosi: 0 100 000 200 000 q Optymalny wynik ekonomiczny (zysk/strata) wynosi: Program MBA-SGH VI edycja 7

DECYZJE PRODUKCYJNE KRÓTKI OKRES DŁUGI OKRES Przedsiębiorstwo produkuje, gdy: P AVC (Innymi słowy: TR VC) P AC (Innymi słowy: TR TC) Przedsiębiorstwo nie produkuje, gdy: P < AVC (Innymi słowy: TR < VC) P < AC (Innymi słowy: TR < TC) Decyzje krótkookresowe uwzględniają krótkookresowe krzywe kosztów, zaś decyzje długookresowe dotyczą długookresowych krzywych kosztów. Program MBA-SGH VI edycja 8

CENA ZAMKNIĘCIA ORAZ KRZYWA PODAŻY POJEDYNCZEGO PRZEDSIĘBIORSTWA W KONKURENCJI DOSKONAŁEJ MC (S) ATC LMC (S) AVC LAC P Z P Z 0 q 0 q a) Krótki okres b) Długi okres Program MBA-SGH VI edycja 9

RÓŻNE WARIANTY KRÓTKOOKRESOWEJ RÓWNOWAGI PRZEDSIĘBIORSTWA W KONKURENCJI DOSKONAŁEJ MC ATC P* G E F d = P = = AR = MR AVC A B 0 Q* a) Zysk nadzwyczajny q ATC MC ATC MC P* E AVC d = P = = AR = MR G P* A F E B AVC d = P = = AR = MR A B 0 Q* q 0 Q* q b) Tylko zysk normalny c) Strata Program MBA-SGH VI edycja 10

DŁUGOOKRESOWA RÓWNOWAGA PRZEDSIĘBIORSTWA W KONKURENCJI DOSKONAŁEJ LMC LAC P* d = P = AR = MR 0 Q* q Program MBA-SGH VI edycja 11

Przykład: Maksymalizacja zysku przedsiębiorstwa doskonale konkurencyjnego ujęcie matematyczne Przedsiębiorstwo działające na rynku doskonale konkurencyjnym może sprzedać dowolną wielkość produkcji po stałej cenie rynkowej równej 60 zł. Przedsiębiorstwo ponosi koszty stałe w wysokości 80 zł oraz koszty zmienne opisane funkcją 5Q 2, gdzie Q jest wielkością produkcji danej firmy. Optymalna wielkość produkcji = Maksymalny poziom zysku = Program MBA-SGH VI edycja 12

MONOPOL Program MBA-SGH VI edycja 13

RÓWNOWAGA MONOPOLU Z ZYSKIEM NADZWYCZAJNYM Optymalna produkcja = 0G = 100 jednostek Optymalna cena = 0A = 20 zł Zysk nadzwyczajny = ABCF = 500 zł 20 zł A B MC AC 15 zł F C 0 G 100 E H D = P = AR Produkcja (Q) MR Program MBA-SGH VI edycja 14

INNE WARIANTY RÓWNOWAGI MONOPOLU MC AC MC ATC P* P* AVC D = P = AR D = P = AR 0 Q* Q 0 Q* Q MR MR a) Tylko zysk normalny b) Strata Program MBA-SGH VI edycja 15

MONOPOL A KONKURENCJA DOSKONAŁA. CZYSTA STRATA SPOŁECZNA Z TYTUŁU MONOPOLU Produkcja i cena w monopolu: Q M, P M Produkcja i cena w konkurencji doskonałej: Q KD, P KD Czysta strata społeczna z tytułu monopolu = ABC A MC AC P M P KD B C D = P = AR 0 Q M Q KD Q MR Program MBA-SGH VI edycja 16

MONOPOL NATURALNY W niektórych przypadkach istnienie monopoli jest ekonomicznie uzasadnione. Mamy wówczas do czynienia z monopolem naturalnym. Monopol naturalny występuje wtedy, gdy duże korzyści skali uzasadniają istnienie jednego przedsiębiorstwa. W gałęziach, które są monopolami naturalnymi, konkurencja doskonała nie może istnieć. Gdyby firmy produkowały zgodnie z warunkiem P = MC, ponosiłyby stratę. Monopol jest strukturą rynku, która w takiej gałęzi przynosi zysk. Przykładem monopoli naturalnych są przedsiębiorstwa dostarczające wodę, gaz lub energię elektryczną, czy też takie firmy, jak np. porty lotnicze oraz linie kolejowe. W gałęziach tych koszt krańcowy zwiększenia produkcji (np. dostarczenia 1 kwh energii elektrycznej, obsłużenia dodatkowego pasażera na lotnisku, czy też przejazdu dodatkowego wagonu linią kolejową) jest niewielki. Dużą część kosztów stanowią koszty stałe związane z utrzymaniem infrastruktury. Przedsiębiorstwa takie, zwiększając wielkość produkcji, obniżają przeciętne koszty wytwarzania, a więc występują duże korzyści skali. Warunkiem istnienia monopolu naturalnego jest opadanie krzywej kosztu przeciętnego na całej długości linii popytu. Program MBA-SGH VI edycja 17

MONOPOL NATURALNY (C.D.) Równowaga monopolu: produkcja = 0A, cena = 0E, zysk nadzwyczajny = EFGH E F I typ regulacji monopolu naturalnego oparcie ceny na koszcie przeciętnym: produkcja = 0B, cena = 0J, zysk nadzwyczajny = 0 H J M S T G K R N II typ regulacji monopolu naturalnego oparcie ceny na koszcie krańcowym: produkcja = 0C, cena = 0S, strata = MNRS AC MC D = P = AR 0 A B C MR Q Program MBA-SGH VI edycja 18

MATEMATYCZNE ZAPISY WARUNKÓW MAKSYMALIZACJI ZYSKU MR MC 1 P 1 MC Indeks Lernera P MC 1 P MC P 1 Optymalny narzut ceny na koszty krańcowe (wyrażony jako odsetek ceny) powinien być odwrotnie proporcjonalny do elastyczności cenowej popytu. Program MBA-SGH VI edycja 19

MATEMATYCZNE ZAPISY WARUNKÓW MAKSYMALIZACJI ZYSKU (C.D.) Powyższe wzory dotyczą monopolisty oraz przedsiębiorstwa działającego w warunkach konkurencji monopolistycznej (w obu tych strukturach rynku firma napotyka na opadającą krzywą popytu na swój produkt). Ponieważ monopolista oraz przedsiębiorstwo w konkurencji monopolistycznej produkują na elastycznej części krzywej popytu, powyższe wzory są prawdziwe dla popytu elastycznego, tzn. gdy < 1. Jednak dla konkurencji doskonałej powyższe wzory też są w zasadzie prawdziwe. Przedsiębiorstwo doskonale konkurencyjne ma bowiem do czynienia z poziomą krzywą popytu na swój produkt, czyli popytem doskonale elastycznym ( = ). Gdy wstawimy e = do powyższych wzorów, to z warunku MR = MC uzyskamy warunek P = MC, czyli warunek maksymalizacji zysku dla konkurencji doskonałej. Program MBA-SGH VI edycja 20

RÓŻNICOWANIE CEN PRZEZ MONOPOL Różnicowanie cen (dyskryminacja cenowa) występuje, gdy przedsiębiorstwo sprzedaje ten sam produkt po różnych cenach, a różnice w cenach nie odzwierciedlają różnic w kosztach krańcowych produkcji. W ekonomii wyodrębniamy kilka typów różnicowania cen. Celem każdej dyskryminacji cenowej jest zwiększenie zysku przedsiębiorstwa. Program MBA-SGH VI edycja 21

RÓŻNICOWANIE CEN I STOPNIA (DOSKONAŁE RÓŻNICOWANIE CEN) Każda jednostka produktu jest sprzedawana po maksymalnej cenie, jaką są w stanie zapłacić konsumenci (odczytywanej z linii popytu). P 1 P 2 P 3 B MC A E D = P 0 1 2 3 Q* Q Optymalna produkcja jest wyznaczana według warunku P = MC. Ponieważ monopolista stosujący dyskryminację cenową I stopnia produkuje tyle samo, co gałąź doskonale konkurencyjna, jest on optymalny (efektywny) w sensie Pareto (nie wykazuje czystej straty społecznej). Program MBA-SGH VI edycja 22

INNE TYPY RÓŻNICOWANIA CEN Różnicowanie cen III stopnia występuje, gdy firma sprzedaje ten sam produkt różnym grupom nabywców po różnych cenach. Powszechnym przykładem takiej dyskryminacji cenowej są bilety ulgowe dla niektórych grup klientów, np. studentów. Uzależnienie ceny jednostkowej od ilości zakupionych dóbr. Różnicowanie cen w zależności od czasu (np. godziny szczytu i okres poza szczytem ang. peak-load pricing). Program MBA-SGH VI edycja 23

Przykład. Maksymalizacja zysku monopolisty ujęcie matematyczne Funkcja popytu na produkt monopolisty ma postać: P = 400 0,25Q, a jego funkcja kosztu całkowitego wynosi: TC = 6Q 2 + 50Q + 900. Optymalna wielkość produkcji = Optymalna cena = Maksymalny poziom zysku = Program MBA-SGH VI edycja 24

KONKURENCJA MONOPOLISTYCZNA Program MBA-SGH VI edycja 25

KRÓTKOOKRESOWA RÓWNOWAGA PRZEDSIĘBIORSTWA W KONKURENCJI MONOPOLISTYCZNEJ MC ATC P* d = P = AR 0 Q* MR a) Zysk nadzwyczajny Produkcja (q) MC ATC MC ATC P* P* AVC d = P = AR d = P = AR 0 Q* MR b) Tylko zysk normalny q 0 Q* c) Strata MR q Program MBA-SGH VI edycja 26

DŁUGOOKRESOWA RÓWNOWAGA PRZEDSIĘBIORSTWA W KONKURENCJI MONOPOLISTYCZNEJ LMC LAC P* d = P = AR 0 Q* MR q Program MBA-SGH VI edycja 27

OLIGOPOL Program MBA-SGH VI edycja 28

WIELE MODELI OLIGOPOLU Oligopol bez porozumienia, Oligopol z porozumieniem. Model Cournota (jednoczesne ustalanie ilości), Model Stackelberga (przywództwo ilościowe), Model Bertranda (jednoczesne ustalanie ceny), Model przywództwa cenowego. Program MBA-SGH VI edycja 29

MODEL ZŁAMANEJ KRZYWEJ POPYTU Oligopol bez porozumienia. A P* H d = P = AR MR J E MC MC MC Optymalna produkcja = 0Q* Optymalna cena = 0P* Zysk nadzwyczajny = P*HJE AC F G d = P = AR 0 Q* MR B Produkcja (q) Zmiana kosztów krańcowych nie prowadzi do zmiany optymalnej wielkości produkcji i ceny!!! Program MBA-SGH VI edycja 30

MODEL COURNOTA I STACKELBERGA Założenia: Znajdowanie równowagi w duopolu przy stałych i takich samych kosztach krańcowych przedsiębiorstw oraz liniowym popycie Dwa przedsiębiorstwa (duopol). Popyt liniowy: P b aq ab, 0 Koszty krańcowe przedsiębiorstw: stałe i takie same: MC MC c 1 2 Szukane: Wielkość produkcji przedsiębiorstw: q1? q2? Program MBA-SGH VI edycja 31

Program MBA-SGH VI edycja 32 MODEL COURNOTA I STACKELBERGA [C.D.] Model Cournota: 1 2 1 3 b c q q a 2 3 b c Q a Model Stackelberga: 1 2 LIDER b c q a 1 4 NAŚLADOWCA b c q a 3 4 b c Q a Kartel (jak monopol): Konkurencja doskonała: 1 2 b c Q a b c Q a Równowaga: Porównanie:

MODEL COURNOTA Z N FIRMAMI Założenia takie same jak dotychczas, tylko teraz zamiast 2 firm liczba firm wynosi n. q i 1 b c n b c Q n 1 a n 1 a Program MBA-SGH VI edycja 33

MODEL BERTRANDA (JEDNOCZESNE USTALANIE CENY) Rozwiązanie jak dla konkurencji doskonałej: P = MC Program MBA-SGH VI edycja 34

MODEL PRZYWÓDZTWA CENOWEGO S podaż naśladowców D popyt rynkowy MCLID P dlid popyt na produkty lidera MRLID O A B Q O C qlid d LID = D RYNK S NAŚL Cena w równowadze modelu przywództwa cenowego = OP Łączna produkcja = OB, w tym: Produkcja lidera = AB = OC Łączna produkcja naśladowców = OA Program MBA-SGH VI edycja 35

PROBLEMY DO ROZWIĄZANIA I STUDIA PRZYPADKU Program MBA-SGH VI edycja 36

7 / rozdz. 10 Program MBA-SGH VI edycja 37

Dziękuję za uwagę Program MBA-SGH VI edycja