Zaburzenia poznania społecznego w jadłowstręcie psychicznym i uzależnieniu u adolescentów wstępne doniesienia

100 Zaburzenia poznania społecznego w jadłowstręcie psychicznym i uzależnieniu u adolescentów wstępne doniesienia Social cognition disorders in eating disorders and addictions in adolescents tentative results Katarzyna Biernacka Wiadomości Psychiatryczne; 15(3): 100 112 I Klinika Psychiatryczna, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa Kierownik Kliniki: prof. dr hab. Jacek Wciórka Konflikt interesu/ Conflicts of interest: Autorka pracy nie zgłasza konfliktu interesów Adres do korespondencji/ Address for correspondence: Katarzyna Biernacka I Klinika Psychiatryczna, Instytut Psychiatrii i Neurologii ul. Sobieskiego 9 02-957 Warszawa e-mail: kat.bier@wp.pl STRESZCZENIE Wstęp: Termin społeczne poznanie obejmuje szereg procesów, do których należą teoria umysłu, styl atrybucji, rozpoznawanie emocji osoby na podstawie ekspresji twarzy. Dotychczas zaburzenia poznania społecznego uważano za typowe w zaburzeniach, takich jak schizofrenia i autyzm. Interesującą ilustracją kliniczną może być porównanie poznania społecznego u osób z jadłowstrętem psychicznym i uzależnieniem. Cel: Praca stanowi odpowiedź na pytania dotyczące wspólnych aspektów poznania społecznego oraz różnic w dwóch odrębnych zaburzeniach występujących w przebiegu dorastania: czy pacjenci z jadłowstrętem psychicznym przejawiają wspólne specyficzne deficyty w funkcjonowaniu poznawczym wraz z osobami z uzależnionymi lub wykazują bardziej zaburzone procesy natury neuropoznawczej? Materiał i metoda: Do badania włączonych zostało 15 pacjentek/ów z jadłowstrętem psychicznym i 15 pacjentów/ek z rozpoznaniem uzależnienia w wieku od 15. do 18. r.ż., u których wykonana została ocena funkcji poznawczych wybranymi metodami neuropsychologicznymi. Plan badania objął porównanie poznania społecznego na początku hospitalizacji w dwóch grupach pacjentów z jadłowstrętem psychicznym i uzależnieniem tymi samymi metodami testowymi. Wyniki: Wstępne wyniki badań wykazały różnicę pod względem poznania społecznego w zakresie rozpoznawania emocji, rozpoznawania poszczególnych emocji twarzy, różnicowania emocji, empatii. Osoby z rozpoznaniem jadłowstrętu w porównaniu z osobami z uzależnieniem osiągały niższe wyniki w zakresie rozumienia sytuacji społecznej, wyższe wyniki funkcji wykonawczych, występowały odmienne aspekty funkcjonowania uwagi i pamięci. Wnioski: Przeprowadzone badania są wstępnymi doniesieniami nad zaburzeniem poznania społecznego w jadłowstręcie psychicznym i uzależnieniu u adolescentów. Na etapie wstępnych badań występują różnice w zakresie poznania społecznego w obu odrębnych zaburzeniach przy podobnym wykształceniu, inteligencji osób badanych. Mam nadzieję, że w przyszłości badania nad tymi zaburzeniami mogłyby uchwycić istotne deficyty, które przyczyniłyby się do skonstruowania efektywnych protokołów terapeutycznych redukujących objawy zarówno behawioralne, jak i poznawcze wśród tych pacjentów. Słowa kluczowe: poznanie społeczne, empatia, teoria umysłu, procesy poznawcze, uzależnienie, jadłowstręt psychiczny ABSTRACT Introduction: Social Cognition is a term encompassing a number of processes, including the Theory of Mind, the style of attribution, face recognition derived from face expressions. So far social cognition disorders were viewed as representative of such disorders as schizophrenia and autism. Drawing a comparison between the cognition in patients with eating disorders and addiction seems a valid clinical illustration. Aim: The paper points to common cognition aspects in addiction and eating disorder groups of patients as well as differences found in two distinctive groups that manifest themselves in the course of adolescence. Do patients diagnosed with eating disorders display specific cognitive deficits parallel with those in people with addictions or some more malfunctioning neurocognitive processes? Materials and Method: The study involves 15 male and female patients aged 15 18 diagnosed with eating disorder and 15 male and female patients in the same age group diagnosed with addiction and whose cognitive abilities have been evaluated with the use of select neuropsychological methods. The study scheme incorporated the comparison, made on the onset of hospitalization, between the eating disorders patients and the addiction group with the use of a set of testing methods. Results: The tentative results showed differences in social cognition in relation to emotional and facial recognition, emotion differentiating, and empathy display. In comparison to the addiction group, the eating disorder patients scored lower in understanding social situation, they performed better in executive functions, and both groups differed in a number of memory and attention aspects. Conclusions: The study yields tentative results concerning social cognition disorders in adolescents diagnosed with eating disorders and addiction. In the preliminary stage a number of differences in social cognition can be discerned in each of the two groups of patients with comparable intelligence and educational background. I hope that further studies in the future could pinpoint crucial deficits, which might contribute to developing effective therapeutic protocols that would reduce both behavioral and cognitive symptoms in patients. Keywords: social cognition, empathy, theory of mind, cognition, addiction, anorexia nervosa

101 Wstęp Podstawowymi objawami w zaburzeniach psychicznych są deficyty funkcji poznawczych, takich jak uwaga, pamięć, postrzeganie czy umiejętności wzrokowo-przestrzenne. Mają one podłoże neurobiologiczne, a w szerszym spektrum definiuje się je jako neuropoznanie. Z kolei procesy przetwarzania informacji istotne dla interakcji z innymi ludźmi są regulowane przez mechanizmy, za które odpowiada ośrodkowy układ nerwowy i definiowane są jako poznanie społeczne. Poznanie społeczne to sposób postrzegania, interpretowania i rozumienia informacji emocjonalnych oraz społecznych. Obejmuje ono zdolność rozpoznawania emocji twarzy [1], interpretacji znaków społecznych, rozpoznawania intencji [2] i motywów u innych osób [3] oraz społeczne zachowania [4]. Do najważniejszych składników służących do prawidłowego funkcjonowania poznania społecznego należą właściwy rozwój teorii umysłu [5] i centralnej koherencji [6], adekwatny styl atrybucji, rozpoznawanie emocji osoby na podstawie ekspresji twarzy. Rozwój poznania społecznego następuje od pierwszych miesięcy życia postnatalnego. Około 1. 2. miesiąca życia niemowlę rozpoznaje ludzkie sylwetki i twarze. Od około 2. r.ż. dziecko potrafi rozpoznać trafnie emocje innych ludzi [7, 8], a już 4 5-letnie dzieci mają podobnie rozwiniętą umiejętność rozpoznawania twarzy jak dorośli, natomiast w okresie dorastania mają jeszcze problemy z percepcją emocji [9]. Zakłada się, że w wyniku urazu lub niewłaściwego rozwoju mózgu poznanie społeczne zostaje zaburzone przy zachowanych innych funkcjach poznawczych mózgu. Obecność deficytów poznania społecznego została poparta licznymi badaniami u osób z zachowanymi innymi funkcjami poznawczymi. Dotychczas trudno jednoznacznie określić, czy deficyty związane z poznaniem społecznym w jadłowstręcie psychicznym kształtują się jako zaburzenie neurorozwojowe podobnie jak w autyzmie, czy są raczej objawem występującego zaburzenia, wskazują na trudności w zakresie funkcji poznawczych, występują jako czynnik związany, w odpowiedzi na utratę równowagi psychicznej lub pełnią funkcję radzenia sobie z chorobą. Deficyty w poznaniu społecznym wzbudzają wiele kontrowersji w przypadku zaburzeń odżywiania. Wcześniejsze badania nad osobami z zaburzeniami odżywiania wykazały u nich mniejszą świadomość emocjonalną w porównaniu z grupą kontrolną, zaburzone procesy teorii umysłu i empatii. Dotychczas zaburzenia poznania społecznego dobrze zostały zbadane w schizofrenii, autyzmie. W pracy chciałabym porównać grupy osób z rozpoznaniem uzależnienia i jadłowstrętu psychicznego pod względem zaburzeń poznawczych: dysfunkcji wykonawczych, plastyczności myślenia, funkcji społecznych (trudności w empatii i emocjonalnej Teorii Umysłu). Zaburzenia poznania społecznego w różnych zaburzeniach psychicznych Wraz ze wzrostem zainteresowania poznaniem społecznym zaczęły powstawać propozycje modeli wyjaśniających neuronalne podłoże tego obszaru zainteresowań. Jednym z modeli [2] był model neuronalny uwzględniający korę oczodołowo-czołową, górną bruzdę skroniową i jądro migdałowate. Powstanie modelu zapoczątkowało badania nad rolą powyższych struktur neuronalnych w przetwarzaniu informacji społecznych. Podczas badań odkryte zostały również inne istotne obszary, którym przypisywano mniej znaczącą rolę w poznaniu społecznym, jak prawa kora ciemieniowa, kora wyspy, zwoje podstawy, połączenie skroniowo-ciemieniowe na szczycie górnego zakrętu skroniowego oraz bieguny skroniowe. Struktury te były przede wszystkim uwzględniane w funkcjach poznawczych, jak rozwiązywanie problemów czy myślenie przyczynowo-skutkowe, jednakże najbardziej aktywują się w odpowiedzi na poznanie społeczne. Obszary czołowe w poznaniu społecznym, głównie część przedczołowa i przyśrodkowa wiążą się z umiejętnością dokonywania oceny zachowań innego człowieka i siebie, wpływają na wykonywanie zadań związanych z teorią umysłu, służą do integrowania złożonej sytuacji w znaczącą emocjonalnie i społecznie całość. Ciało migdałowate i struktury orbitalno-przyśrodkowe płatów czołowych (OFC) pełnią dominującą rolę w przetwarzaniu emocji [3]. Są odpowiedzialne za rozpoznawanie emocjonalnej ekspresji twarzy strachu, radości, zadowolenia, uczestniczą w procesie różnicowania emocjonalnego wyrazu twarzy. Ciało migdałowate wykazuje dużą aktywność w ekspresji strachu. Kora prawej półkuli mózgu odpowiada za rozpoznawanie wielu podstawowych emocji, wiąże się również z emocjonalnym zabarwieniem i znaczeniem wypowiedzi językowych prozodii, uruchamiania wyobraźni, przyjmowania perspektywy innej osoby. Smutek aktywuje podspoidłowy zakręt obręczy. Z kolei bodźce wzrokowe w indukcji emocji pobudzają korę potyliczną i jądro migdałowate. Inne procesy zależne od mózgu społecznego to zdolności przestrzenne, pamięć autobiograficzna, wyobrażanie przyszłości. Na podstawie powyższych informacji można jednoznacznie stwierdzić, że ludzie mają unikatowe zdolności społeczne i motywację do wspólnego działania. Za te umiejętności odpowiadają przede wszystkim struktury OUN nazywane mózgiem społecznym: m.in. przyśrodkowa kora przedczołowa, prawe złącze skroniowo-ciemieniowe. Dotychczas społeczne trudności zauważano w dysfunkcjach neurorozwojowych.

102 Pacjenci z zaburzeniami poznania społecznego mają przede wszystkim trudności w zachowaniach związanych z komunikacją, np. w całościowych zaburzeniach rozwoju. Wykazują znaczne zaburzenia zdolności rozumienia mowy problemy z rozumieniem różnic w znaczeniu słów, ironii, żartów, przysłów, przenośni, dosłownie interpretują znaczenia. Mowa u osób z tego typu zburzeniem jest pedantyczna, język sztywny i formalny. Występują również zaburzenia związane z prozodią językową intonacją, akcentem, tonem, modulacją głosu. Trudności również pojawiają się w zakresie prowadzenia konwersacji. Osoby z zaburzeniami poznania społecznego prowadzą monologi związane z ulubionymi tematami, występuje u nich wokalizacja myśli uwzględnienie faktów w danej sytuacji społecznej bez uwzględnienia kontekstu społecznego. Często wiążę się to z kompletnym niedopasowaniem wypowiedzi do danej sytuacji. Ponadto występują zaburzenia związane z pragmatyką mowy, zaburzenia semantyki różnicowanie w znaczeniu tego samego słowa w zależności od kontekstu wypowiedzi. Ograniczony zasób gestów, stosowanie komunikacji niewerbalnej, unikanie lub specyficzny kontakt wzrokowy. Ponadto w zaburzeniach poznania społecznego pojawiają się trudności w zakresie wzajemnych interakcjach społecznych, co przejawia się w niewłaściwym nadawaniu i odbiorze komunikatów, sygnałów oraz dostrajanie się do wzajemnych interakcji z innymi osobami. Dodatkowym współwystępującym czynnikiem jest niewłaściwa ekspresja emocjonalna, uboga, nieadekwatna do sytuacji. Często występują indywidualne, specyficzne zainteresowania, które nie służą nawiązaniu kontaktów z innymi osobami. W zaburzeniach poznania społecznego współwystępują zachowania kompulsywne i rytuały część osób spełnia kryteria zaburzeń ze spektrum OCD, zaburzeń opozycyjno-buntowniczych ODD, zaburzeń zachowania CD, zaburzeń lękowych, zaburzeń osobowości schizoidalnej, schizofrenii, dodatkowo często współwystępuje ADHD (u osób z całościowymi zaburzeniami aż 80%). Wykonywane czynności przez osoby z zaburzeniem poznania społecznego pochłaniają dużą ilość czasu z uwagi na znaczną dbałość o szczegóły. U osób z zaburzeniami poznania społecznego funkcjonowanie poznawcze jest ograniczone, występuje sztywność myślenia zgodnie z obowiązującym jednym schematem, trudności wiążące się z brakiem tolerowania występujących zmian, dychotomiczny sposób myślenia bez przewidywania konsekwencji. Osoby z tymi zaburzeniami mają ogólne trudności w funkcjonowaniu społecznym trudności w rozwiązywaniu problemów szczególnie natury emocjonalnej, co być może w większym stopniu wiąże się z aktywacją ciała migdałowatego. Budowanie więzi społeczno-emocjonalnych wyjaśniają modele Bolbego i Ainswhorth [10]. Na podstawie badań Baumana wykazano, że komórki w układzie limbicznym u osób z całościowymi zaburzeniami są małe, zwarte w budowie w porównaniu z osobami zdrowymi. Komórki u osób autystycznych są niedojrzałe, wykryto również zmiany w móżdżku [11]. Eksperymenty badawcze potwierdzają upośledzenie percepcji emocji i prozodii emocjonalnej [12]. W badaniu osób chorych występuje deficyt percepcji w emocji wstydu, pogardy i wstrętu. W dotychczasowych badaniach prowadzonych zarówno w populacji osób dorosłych, jak i adolescentów z zaburzeniami poznania społecznego, wykazano dysfunkcje wykonawcze, osłabioną plastyczność myślenia, deficyty centralnej koherencji, zaburzenia funkcji społecznych, szczególnie zaburzenia empatii, percepcji emocji, deficyty ToM. Mózg społeczny w zaburzeniach odżywiania i uzależnieniu Działania dzieci i młodzieży różnią się od osób dorosłych. Znaczne różnice występują w zakresie schematów poznawczych, rozwoju fizjologicznego i emocjonalnego. Trudnym okresem w rozwoju człowieka jest okres adolescencji, ponieważ wiąże się on między innymi z wystąpieniem zachowań ryzykownych [13], do których należy przyjmowanie narkotyków dopalaczy i leków dostępnych bez recepty. W okresie dorastania następują zmiany dotyczące rozwoju świadomości społecznej i moralnej. Następuje rozwój funkcji społecznych w zakresie empatii, atrybucji. Pojawiają się nowe wymogi związane z podejmowaniem ról społecznych, wzrastają wymagania dotyczące kontroli nad działaniami impulsywnymi emocjonalnymi. Zaburzenia odżywiania, jak i substancje psychoaktywne przyjmowane w okresie dorastania, mogą doprowadzić do powstania istotnego upośledzenia funkcjonowania społecznego, niewłaściwej regulacji emocji. Dotychczas istnieją jednak trudności diagnostyczne w klasyfikacji zaburzeń związanych z przyjmowaniem substancji psychoaktywnych dla grupy dzieci i młodzieży. A przyczyna zaburzeń w jadłowstręcie psychicznym nie jest znana. Ponadto brak jasności co do czynników, które mogą wpływać na zaburzenia odżywiania i uzależnienie (poziom wykształcenia, inteligencja, współwystępowanie innych zaburzeń psychicznych, aleksytymia). Dotychczas w niewielkim stopniu zajmowano się społecznym poznaniem w jadłowstręcie psychicznym, a u osób uzależnionych dysfunkcje w poznaniu społecznym zauważalne są w innych aspektach. W obu zaburzeniach widoczne są deficyty w zakresie funkcjonowania społecznego u osób z jadłowstrętem psychicznym przed chorobą, w chorobie i po chorobie, a w uzależnieniu jako objaw

103 współwystępującego zaburzenia psychicznego. Dodatkową rolę odgrywają pewne predyktory wpływające na kształtowanie się schematów u dzieci i młodzieży. Możemy wyodrębnić kilka typowych czynników, a mianowicie: niska tolerancja nieprzyjemnego afektu, niższa możliwość odraczania gratyfikacji bezpośrednia nagroda jest ważniejsza niż kontrola w uzależnieniu, w przeciwieństwie do osób z jadłowstrętem psychicznym, gdzie kontrola jest kluczowym przekonaniem, wiąże się z zahamowaniem emocjonalnym i adekwatnymi sposobami rozwiązywania problemów, brak lub nadmierne utrzymywanie kontroli zachowań, brak umiejętności służących rozwiązaniu danych sytuacji i adekwatnej reakcji, reakcje impulsywne lub reakcje związane z nadmierną kontrolą. W okresie dojrzewania rozwijają się obszary związane z regulacją emocjonalną, a objawy zarówno uzależnienia, jak i w zaburzeniach odżywiania służą pewnym celom. W przypadku uzależnienia służą do poszukiwania przyjemności, rozwiązywania problemów, relaksu i ucieczki, które często ujmowane są w typologiach przyjmowania substancji [14] [15]. W przypadku jadłowstrętu psychicznego służą kontroli, uniknięciu nieprzyjemnego stanu. Zarówno w jadłowstręcie psychicznym, jak i uzależnieniu podtrzymywanie zaburzenia służy do utrzymania równowagi psychicznej lub emocjonalnej, funkcjonowania społecznego i intelektualnego. Na tym etapie rozwoju do podtrzymania obu opisywanych zaburzeń mogą przyczynić się ogólnomózgowe zaburzenia emocji, gdzie można przypuszczać, że następuje obniżenie regulacji emocji na poziomie korowym wzmocnieniu ulegają emocjonalne objawy stresu i dysfunkcyjne zachowania. Wśród objawów występują skrajne formy aktywności emocjonalnej brak hamowania w uzależnieniu, natomiast kontrola emocjonalna w zaburzeniach odżywiania. W obu zaburzeniach współwystępowanie zaburzeń afektywnych jest bardzo wysokie. W przypadku obydwu nastąpi jednak odmienny wzorzec mieszczących się w spektrum zaburzeń poznania społecznego. Oprócz powyższych predyktorów wykazano w badaniach Moliny i wsp. [16], że po środki psychoaktywne częściej sięgają dzieci i adolescenci, u których występuje przewaga socjotropii koncentracja na towarzyskości, a osoby, które chorują na jadłowstręt psychiczny, koncentrują się na autonomii. W wyjaśnianiu mechanizmów powstania różnych zaburzeń i problemów natury psychicznej u dzieci i młodzieży cenna wydaje się koncepcja Windle a i Daviesa [17] wykorzystująca założenia Achenbacha o dwóch dominujących mechanizmach adaptacyjnych polegających na nastawieniu do rozwiązywania problemów, wiążąca się z eksternalizacją i internalizacją. Dwa mechanizmy intrapsychiczne [18], tj. eksternalizacji i internalizacji problemów, wyjaśniają powstawanie zaburzeń u dzieci i młodzieży. Mechanizm rozwiązywania problemów przez dzieci i młodzież z nastawieniem na eksternalizację wiąże się z radzeniem sobie z pojawiającymi się trudnościami z koncentrowaniem się na zewnątrz poprzez przynależność do nieformalnych grup rówieśniczych, poszukiwanie aprobaty i uznania w innych grupach, w których nastolatek zaspokoi potrzebę wsparcia i przynależności. Z kolei dzieci i młodzież z nastawieniem na internalizacyjny sposób rozwiązywania problemów tłumią swoje reakcje, starają sobie radzić z trudnościami same pojawiają się u nich objawy różnych chorób psychicznych, między innymi zaburzenia odżywiania. Ogólnie rzecz biorąc, należy zauważyć, że mechanizm eksternalizacji wiąże się z dezadaptacyjnymi wzorcami zachowania wynikającymi z zaburzeń kontroli emocjonalnej impulsywność i rozhamowanie, co współwystępuje z zaburzeniami zachowania CD, zaburzeniami opozycyjno-buntowniczymi ODD i uzależnieniem od substancji psychoaktywnych. Drugi mechanizm internalizacji wynika z nadmiaru kontroli i wiąże się z powstawaniem zaburzeń odżywiania, lękowych, emocjonalnych oraz zaburzeń psychosomatycznych u dzieci i młodzieży w etapie dorastania. Internalizacja problemów powoduje, że dzieci i młodzież rozwijają odmienny system przekonań rzadziej rozpoznawane jest u nich uzależnienie w okresie dzieciństwa, natomiast istnieje możliwość wystąpienia uzależnienia w okresie dorosłym. Wyniki badań wskazują, że dziewczęta dwukrotnie częściej deklarują występowanie objawów chorób psychicznych niż chłopcy (41%>23%). Wśród dziewcząt najczęściej występowały zaburzenia depresyjne, zaburzenia jedzenia, OCD, wśród chłopców najczęściej objawy depresyjne i przyjmowanie alkoholu [19]. Obie strategie rozwiązywania problemów eksternalizacji i internalizacji stanowią schematy wskazujące na odmienny sposób kompensacji problemów. W ostatnich latach coraz większe znaczenie w patogenezie jadłowstrętu psychicznego przypisuje się zaburzeniom rozpoznawania, wyrażania i regulacji emocji. Istnieją dowody wskazujące na to, że jest ono znacznie upośledzone. W zaawansowanych stadiach choroby następuje obniżenie funkcji społecznych, zwraca się uwagę na rolę zaburzonego rozpoznawania emocji własnych i cudzych, co może być powodowane głodzeniem mózgu. Deficyty te porównywalne są z zaburzeniami autystycznymi. U osób zaburzeniami uzależnienia również pojawia się obniżenie funkcji społecznych, wykonawczych. Kobiety z jadłowstrętem

104 psychicznym doświadczają trudności w funkcjonowaniu społecznym przed wystąpieniem zaburzenia, a trudności te mogą utrzymywać się po wyzdrowieniu [20]. Wykazano, że jadłowstręt psychiczny i bulimia wiążą się z mniejszą zdolnością identyfikowania własnych uczuć, trudnością z rozpoznawaniem stanów emocjonalnych rozpoznawania własnych, jak również cudzych emocji [21]. Ponadto cechuje je niższa zdolność funkcjonowania społecznego, mniejsza zdolność rozumienia humoru, rozumienia konwencji żartów [22]. Istnieją przypuszczenia, że pacjenci z JP wykazują lęk, unikają silnych emocji oraz utrzymują niski poziom masy ciała, by uniknąć silnych doznań emocjonalnych. W badaniach osób z jadłowstrętem psychicznym wykazano cechy aleksytymii w porównaniu z osobami z grupy kontrolnej [23]. Dowiedziono też mniej precyzyjne rozpoznawanie emocji wyrażanych na twarzy niż u osób zdrowych [1, 24, 25], przede wszystkim złości, obrzydzenia, strachu, szczęścia, smutku i zdziwienia [26]. Ponadto u osób z rozpoznaniem jadłowstrętu psychicznego wykazano znaczną przewagę myślenia analitycznego nad syntetycznym, co zakłóca złożony proces konieczny do rozpoznawania sygnałów emocjonalnych [27]. Jedną z cech w jadłowstręcie psychicznym są deficyty poznawcze, do których zalicza się m.in. sztywność poznawczą. Pacjentki z JP wykazały znaczną perseweratywność udzielanych odpowiedzi, prezentowały sztywność poznawczą, która najprawdopodobniej utrudnia zmianę nawyków myślowych i behawioralnych, przyczyniając się do trwania zaburzenia [28]. Wcześniejsze badania nad osobami z zaburzeniami odżywiania wykazały u nich mniejszą świadomość emocjonalną w porównaniu z grupą kontrolną [26, 29], zaburzone procesy teorii umysłu [22] i empatii [30]. Ponadto wykazano mniejszą zdolność rozpoznawania emocji twarzy [31, 32], w szczególności szczęścia [33], zaskoczenia [34], smutku [1, 35] oraz obrzydzenia [36]. Wykazano istotne różnice międzygrupowe w aktywności w prawym skrzyżowaniu skroniowo-potylicznym u osób z jadłowstrętem psychicznym oraz brak istotnych różnic w aktywnościach rejonów związanych z postrzeganiem przestrzennym [37]. Z drugiej strony, inne badania nie wykazały żadnych znaczących różnic w percepcji ekspresji emocji u osób z zaburzeniami odżywiania w porównaniu z grupą kontrolną [23, 38] ani też żadnych różnic w poziomie empatii, podczas gdy większość badań empirycznych podkreślała rolę jedzenia w reakcji na zmiany nastroju [23, 38]. Na podstawie dotychczas przeprowadzonych badań stwierdzono niezależne funkcjonowanie poznania społecznego od innych aspektów sfery poznawczej, co można poprzeć przykładem badania osób z uszkodzeniami kory czołowej lub przedczołowej, u których przede wszystkim zaburzone są funkcje społeczne, pomimo zachowanych funkcji poznawczych, np. pamięć, język. Pomimo przeprowadzonych badań nadal pojawiają się rozbieżności w badaniach klinicznych w rozpoznawaniu emocji w jadłowstręcie psychicznym: badania dotyczące osłabionego rozpoznania emocji twarzy i mniejsza dokładność w rozpoznawaniu emocji, czasu reakcji rozpoznawania emocji, badania, w których nie znaleziono żadnej różnicy w przypisywaniu emocji i intensywności w hierarchii ekspresji emocji. Praca będzie stanowić odpowiedź na pytania dotyczące występowania wspólnych aspektów poznania społecznego oraz różnic w dwóch odrębnych zaburzeniach występujących w przebiegu dorastania. Celem niniejszej pracy jest ocena aspektów dwóch wymiarów społecznego poznania społecznego percepcji emocji, rozpoznawania twarzy i teorii umysłu oraz funkcji wykonawczych w grupach osób z zaburzeniami odżywiania jadłowstręt psychiczny i porównanie z osobami z zaburzeniami uzależnienia. Zarówno w przebiegu jadłowstrętu psychicznego, jak i uzależnienia, istnieje przypuszczenie, że funkcje społeczne zostaną upośledzone, a jednocześnie obie grupy pod względem funkcji społecznych będą się istotnie ze sobą różnić. Ponadto w obu grupach wystąpią różnice pod względem funkcji wykonawczych. Metoda Przebadano 15 pacjentek/ów z rozpoznaniem jadłowstrętu psychicznego, uzależnieniem oraz osoby zdrowe w wieku 15. 18. r.ż. Osoby zostały dobrane podobnie pod kątem rozwoju intelektualnego, sytuacji rodzinnej. W badaniu brano pod uwagę ocenę osób z rozpoznaniem na I osi wg DSM-IV u osób biorących udział w badaniu wykluczono inne dodatkowe rozpoznania, choroby neurologiczne, upośledzenie umysłowe. Rozpoznanie jadłowstrętu psychicznego typu restrykcyjnego lub typu bulimicznego i uzależnienia mieszanego (szkodliwego dla osób dorosłych) zgodnie z kryteriami DSM-IV i ICD-10 potwierdzono również metodami kwestionariuszowymi. W grupie osób z rozpoznaniem jadłowstrętu psychicznego było 15 dziewcząt, w grupie osób uzależnionych 13 dziewcząt i 2 chłopców. W grupie kontrolnej znalazło się 14 dziewcząt i jeden chłopiec. Jedna z osób badanych w trakcie hospitalizacji dodatkowo miała zdiagnozowany zespół Aspergera. W badaniu uczestniczyli adolescenci z rozpoznaniem zaburzeń odżywiania jadłowstrętu psychicznego i osoby z rozpoznaniem uzależnienia. Osoby te zostały zbadane wystandaryzowanymi bateriami testów do oceny poznania społecznego i funkcji wykonawczych.

105 Proponowane metody badawcze zostały wykonane przez osoby badane indywidualnie, wg procedury przeprowadzenia każdego z testów, oraz metodami testów wypełnianch przez opiekunów. Do badania oceny emocji wykorzystano baterie testów neuropsychologicznych zaproponowanych na Uniwersytecie Pensylwania Penn (Penn Facial Memory Test). Były to trzy testy do oceny percepcji emocji w modalności wzrokowej. Penn Emotion Recognition Task służący do mierzenia rozpoznawania emocji. Badanym osobom pokazywanych jest 40 twarzy. Badana osoba ma do wyboru 5 odpowiedzi z następującymi emocjami: radość, smutek, złość, strach oraz twarz neutralna (bez emocji). Penn Emotion Discrimination Task służący do różnicowania emocji w parach. Uczestnikom prezentowane są 40 twarze dwie twarze tej samej osoby zestawione są obok siebie. Osoba badana ma stwierdzić, czy istnieje różnica pomiędzy tymi dwoma twarzami, czy nie. Penn Emotional Acuity Test 40 mierzący rozpoznawanie nasilenia emocji. Uczestnicy badania pytani są o nasilenie ekspresji emocji każdej z prezentowanych twarzy na siedmiostopniowej skali od bardzo smutny do bardzo wesoły. Do badania Teorii Umysłu/Empatii wykorzystano Child EQ-SQ Questionnaire (w polskiej adaptacji) Iloraz Empatii i Myślenia Usystematyzowanego u dzieci (IEiMU) narzędzie przeznaczone do pomiaru różnic indywidualnych u dzieci odnośnie do dwóch konstruktów: empatyzowania, mierzonego za pomocą skali Iloraz Empatii (IE; Empathizing Quotinet) oraz myślenia usystematyzowanego, mierzonego za pomocą skali Iloraz Myślenia Usystematyzowanego (IMU; Systemizing Quotient). Ponadto wykorzystano baterię RHLB-PL (polska adaptacja) zawierającą 11 testów [39]. Materiał testowy obejmuje słowne opisy różnych sytuacji, obrazki, nagranie z bezsensownymi zdaniami w testach prozodii emocjonalnej i językowej. Do oceny funkcji wykonawczych wykorzystano Test Kategorii w baterii Testów Halsteada-Reitana w dużym stopniu nasycony funkcjami wykonawczymi. Test składa się z 7 części. Osoba badana ma uwzględnić informację zwrotną, uczyć się na błędach informacja zwrotna polega na udzieleniu odpowiedzi dobrze lub źle. Wzory/materiały są w jednej serii poddane jednej strategii uporządkowania. Obowiązuje jedna zasada rządząca materiałem w całej serii. Zasad jest mniej niż serii. W arkuszu odpowiedzi prawidłowa odpowiedź oznaczona jest ciemnym kwadracikiem. Do badania przygotowano wersję eksperymentalną na kartce A6. Badanie zostało przeprowadzone indywidualnie z każdym uczestnikiem. Wyniki Uzyskane wyniki w teście The University of Pensylvania Computerized Neuropsychological Testing są następujące w poszczególnych składowych: 1. W teście Penn Facial Memory najlepiej rozpoznawane/zapamiętane zostały twarze wśród osób w grupie kontrolnej M=33, nieznacznie gorzej w grupie osób z zaburzeniami odżywiania M=31, natomiast najgorzej w grupie osób uzależnionych M=28. Czas udzielnych odpowiedzi był najniższy w grupie osób z uzależnieniem, co być może wynika z impulsywnego zachowania, które może występować u osób z uzależnieniem, oraz z liczby błędnych odpowiedzi (Tab. I). 2. W teście Penn Recognition Emotion Test 40 Faces badającym trafność rozpoznawania emocji osoby z grupy kontrolnej uzyskały najwyższe wyniki E=32,9, nieznacznie niższe wyniki uzyskano w grupie osób z jadłowstrętem psychicznym E=32,5, natomiast najniższe w grupie osób z rozpoznaniem uzależnienia E=31. Czas reakcji rozpoznawanych twarzy był najwyższy w grupie osób uzależnionych T=2800 ms, najniższy w grupie z jadłowstrętem psychicznym T=2300 ms. Osoby w grupie z jadłowstrętem psychicznym najtrafniej identyfikowały emocje u kobiet EW=17 rozpoznań. Nie było różnic wśród osób w grupie kontrolnej i uzależnienia w identyfikacji emocji u kobiet. Najniższe wyniki uzyskano w grupie uzależnień w identyfikacji emocji na męskich twarzach średni wynik EM=14,8. Podobne wyniki uzyskano w grupie kontrolnej i z jadłowstrętem psychicznym w identyfikacji emocji na twarzach męskich EM=16. Rozpoznawanie poszczególnych emocji (radości, złości, smutku, strachu) w poszczególnych grupach osób badanych (JP, U i GK) okazało się dosyć zróżnicowane. Osoby z rozpoznaniem jadłowstrętu psychicznego wskazały na niższe możliwości identyfikacji emocji złości: JP=3,6. Natomiast smutek najsłabiej był rozpoznawany w grupie osób z rozpoznaniem uzależnienia: U=5,4. Podobne wyniki wśród badanych osób w grupach JP, U, GK uzyskano w rozpoznawaniu emocji strachu, zadowolenia oraz neutralnych twarzy bez ekspresji emocji (Tab. II, III). 3. W teście Penn Emotion Discrimination Task do pomiaru rozpoznawania emocji smutku i radości u osób z jadłowstrętem psychicznym uzyskano 20 trafnych rozpoznań spośród 40 twarzy, z czego częściej trafnie rozpoznawany przez te pacjentki był smutek. U osób z grupy uzależnienia uzyskano 14,8 trafnie rozpoznawanych twarzy z nasileniem smutku i radości. Natomiast w grupie kontrolnej uzyskano średnie wyniki 17,3. Prawdopodobnie najwyższe wyniki wśród badanych osób z rozpoznaniem jadłowstrętu psychicznego wiążą się ze zdolnością do analizy (test wymagał dużej spostrzegawczości i dokładnej analizy pomiędzy poszczególnymi emocjami), co w przypadku osób z jadłowstrętem psychicznym jest

106 Tabela I. Porównanie wyników Penn Facial Memory Test Table I. Comparison of results Penn Facial Memory Test Jadłowstręt psychiczny 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 TCR 32 28 34 27 32 33 34 28 33 33 32 36 27 25 23 CPF 1388 1763 3286 1879 2040 1857 2571 3463 2267 2052 2477 1946 1329 2670 1492 CRT 15 15 18 14 14 19 17 16 15 14 15 18 14 12 9 CRF 13 13 16 13 18 14 17 12 18 19 17 18 13 13 14 E 4,42 3,4 4,2 4,1 4,19 4,38 4,33 3,43 4,27 4,32 4,09 4,75 3,75 3,16 3,14 Uzależnienie 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 TCR 28 31 26 24 28 34 37 28 30 27 32 30 34 27 25 CPF 2628 1911 1955 1924 1527 1580 1991 2472 1347 1934 1680 2100 2200 1998 1879 CRT 13 16 16 8 12 17 18 13 16 17 16 16 17 13 14 CRF 15 15 10 16 16 17 19 15 14 12 16 14 17 11 11 E 3,55 4,10 3,43 3,65 3,81 4,61 4,87 3,58 4,16 3,6 4,5 4,6 4,7 3,8 3,7 Grupa kontrolna 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 TCR 32 35 34 35 37 32 28 30 27 32 30 34 37 28 30 CPF 2603 1964 1978 1879 1734 1690 1980 1772 1928 1580 2400 1970 2198 2869 1347 CRT 17 17 17 16 18 15 13 16 16 17 15 18 19 14 16 CRF 15 18 17 18 19 16 15 14 13 15 15 16 18 14 14 E 4,06 4,6 4,1 4,3 4,6 4,2 4,3 4,2 3,8 4,1 4,0 4,7 4,8 3,6 4,16 Opis skrótów: 1 15 przypadki, TCR (Total Correct Reponses) prawidłowe odpowiedzi, CPF (Median Total (ms), CRT (Correct Reponses True) właściwe odpowiedzi, CRF (Correct Reponses False) właściwe odopowiedzi, E efektywność Tabela II. Rozpoznawanie emocji w poszczególnych zaburzeniach Table II. Recognition of emotion in different disorders Jadłowstręt psychiczny Uzależnienie Grupa Kontrolna Ogólna liczba trafnie rozpoznanych twarzy 32,5 31,3 32,9 Czas rozpoznawania emocji 2300 ms 2800 ms 2600 ms Identyfikacja emocji u kobiet 17 16,6 16,6 Identyfikacja emocji u mężczyzn 16 14,8 16.06 Rozpoznawanie złości 3,6 4,1 4,3 Rozpoznawanie strachu 7,6 7.2 7,4 Rozpoznawanie radości 7,6 7,73 7,53 Rzopozanawanie neutralnych emocji 7,13 6,8 7,8 Rozpoznawanie smutku 6,1 5,4 6,5 cechą mogącą wskazywać na zaburzenia w centralnej koherencji. 4. W teście Penn Emotional Ecuity Test 40 (badającym nasilenie emocji smutku i radości od bardzo wesoły do bardzo smutny ) osoby w grupie z rozpoznaniem jadłowstrętu psychicznego uzyskały średnie wyniki 29,6, natomiast osoby z rozpoznaniem uzależnienia 25,26, a w grupie kontrolnej średni wynik wynosił 29,4. Osoby z poszczególnych grup rozpoznawały najczęściej trafnie emocje neutralne, smutek oraz zadowolenie. Najniższe wyniki w identyfikacji nasilenia emocji uzyskano w grupie osób uzależnionych. Osoby z rozpoznaniem uzależnienia spośród trzech badanych grup najmniej trafnie rozpoznawały emocje zabierało im to więcej czasu od innych osób. W teście RHLB-PL wyniki w poszczególnych składowych uzyskane przez osoby badane nie wykazały istotnych deficytów w zakresie teorii umysłu. Osoby

107 Tabela III. Rozpoznawanie emocji wyniki szczegółowe Table III. Recognition of emotion the results of detailed Jadłowstręt psychiczny 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 ER40-CR 33 34 31 30 32 34 34 34 35 35 26 30 33 35 32 TMR 2385 2432 4335 2324 2614 1841 2230 3293 2621 2535 2625 1893 2138 2943 2313 FI 18 17 15 14 17 17 19 18 18 16 14 15 17 18 16 MI 15 17 16 16 15 17 15 16 17 19 12 15 16 17 16 FI (ms) 2320 2335 4258 2045 2551 1857 2223 2861 2635 2359 3105 2105 2371 3101 2362 MI (ms) 2570 2623 4402 2494 2684 1785 2240 3404 2590 2787 2099 1835 1854 2792 2277 Anger (ms) 4 5 3 3 3 3 5 4 4 4 1 2 4 3 6 2152 2801 4470 2410 2684 1832 3018 4700 2258 3005 2105 2293 2090 7384 2303 Fear (ms) 8 8 8 7 8 8 8 8 8 7 6 7 8 8 7 2776 2180 4034 2238 2682 2438 2261 2718 3324 3282 2061 1849 2642 3027 2412 Happy (ms) 8 8 7 7 6 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 2586 2744 3398 1945 2563 1795 2155 3062 2464 2446 2135 1745 1887 2551 2313 Neutral (ms) 7 7 8 7 8 7 7 6 8 8 7 5 8 8 6 2008 2700 5269 2725 2101 1785 2130 3550 2492 1410 3347 2223 2308 2601 2327 Sad (ms) 6 6 5 6 7 8 6 8 7 8 4 8 5 3 5 2993 2316 9180 1872 2529 1846 2318 3443 3713 2354 3847 1849 2629 3310 2607 E ER-40 4,24 4,36 3,70 3,87 4,06 4,52 4,41 4,19 4,44 4,46 3,3 3,97 4,30 4,38 4,13 Uzależnienie 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 ER40-CR 29 32 25 29 38 26 36 31 31 27 36 29 32 34 35 TMR 4177 2510 2340 2819 2408 2183 2412 3810 1922 2325 2440 2098 3667 2345 2798 FI 16 16 14 16 19 15 19 17 16 15 19 15 16 17 18 MI 13 16 11 13 19 11 17 14 15 12 17 14 16 17 17 FI (ms) 3401 2496 2260 2841 2394 1732 2428 2520 1906 2495 2364 1957 3569 2302 2978 MI (ms0 4396 2612 2425 2819 2449 2803 2303 3588 1985 2610 2509 2123 3879 2398 2909 Anger (ms) 5 4 2 3 7 2 4 5 4 4 7 3 4 5 3 3887 2922 2632 3229 2508 4710 2239 2810 4844 2919 2230 2634 3389 2305 2809 Fear (ms) 6 7 6 7 8 8 8 7 7 7 8 7 8 7 8 3908 2851 2602 2886 2629 2397 2029 2319 2531 2853 2876 2078 2629 2378 3299 Happy (ms) 8 8 7 7 8 7 8 8 8 7 8 8 8 8 8 4286 2400 2180 2564 2149 2073 2294 2417 1445 2180 2430 3104 1467 2190 2149 Neutral (ms) 4 8 7 8 8 5 8 6 6 5 8 7 7 8 8 7202 1994 2145 2710 2078 2452 2618 3183 1890 2456 2069 2180 3813 2079 2657 Sad( ms) 6 5 3 4 7 4 8 5 6 4 7 4 5 6 8 2996 3075 2778 3011 3080 1779 2771 4019 1953 2730 2104 2945 4029 2306 2897 E ER-40 3,47 4,08 3,22 3,65 4,88 3,39 4,62 3,09 4,09 3,67 4,64 4,3 4,2 4,3 4,5 Grupa kontrolna 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 ER40-CR 36 34 31 30 35 32 34 35 33 31 37 31 30 31 34 TMR 2385 2432 4335 2324 2561 2287 3867 3298 3270 2368 2653 2980 2872 2390 2754 FI 18 17 15 14 19 16 17 19 17 16 19 16 14 15 17 MI 15 17 16 16 16 16 16 16 16 15 18 15 16 16 17 FI (ms) 2320 2335 4258 2045 2387 2541 3364 3354 3123 2364 2554 2949 2984 2399 2839 MI (ms0 2570 2623 4402 2494 2673 2684 3909 2519 3503 2467 2778 2509 2678 2141 2710 Anger (ms) 4 5 3 3 5 3 3 5 3 2 6 3 3 4 3 2152 2801 4470 2410 2589 2644 3230 2874 3230 2230 2523 2923 2397 2213 2873 Fear (ms) 8 8 8 7 7 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 2776 2180 4034 2238 2496 2682 3876 2726 3854 2891 2768 2887 2987 2274 2756 Happy(ms) 8 8 7 7 8 6 8 8 8 8 8 7 6 8 8 2586 2744 3398 1945 2121 2263 3230 3352 2133 2460 2470 2420 2753 2099 2732 Neutral(ms) 7 7 8 7 7 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 2008 2700 5269 2725 2452 2101 2789 2951 3369 2154 2798 2675 2865 2703 2972 Sad(ms) 6 6 5 6 8 7 7 6 6 5 7 5 5 4 7 2993 2316 9180 1872 3190 2129 3229 2904 2826 2462 2880 2494 2889 2271 2797 Efficiency ER-40 4,24 4,36 3,70 3,87 4,45 4,06 4,32 4,4 4,3 4,25 4,6 4,2 4,3 4,2 4,3

108 biorące udział w badaniu udzielały prawidłowych odpowiedzi na pytania. Zdarzały się pojedyncze błędy wśród przeprowadzonych testów z tej baterii. 1. W Teście Wnioskowania, w historyjce nr 1 jestem naprawdę głodny u dwóch osób z grupy z rozpoznaniem jadłowstrętu psychicznego wystąpił jeden błąd, a u trzech z grupy z rozpoznaniem uzależnienia. Błędne odpowiedzi na udzielane pytania we wszystkich badanych grupach były podobne w historyjce nr 3 i nr 4. 2. W Teście Leksykalno-Semantycznym wśród badanych jedna osoba osiągnęła nieprawidłowy wynik, wskazując trzy odpowiedzi błędne. Większość odpowiedzi w tych grupach była poprawna. 3. W Teście Humoru osoby badane poprawnie udzielały odpowiedzi nie zanotowano błędów. 4. W Teście Komentarzy wyniki uzyskane przez osoby badane były zróżnicowane w poszczególnych grupach. U osób z rozpoznaniem jadłowstrętu psychicznego brak dodatkowych wypowiedzi, które mogłyby zostać ocenione jako komentarze. Może to wskazywać na wysoką samokontrolę. Natomiast w grupie osób z rozpoznaniem uzależnienia średnia wyników wynosiła 0,28. U osób z grupy kontrolnej, podobnie jak w grupie osób z rozpoznaniem jadłowstrętu psychicznego, brak komentarzy. 5. W Teście Metafor Pisanych i Teście Metafor Rysunkowych badane osoby na ogół nie popełniały błędów, udzielały właściwych odpowiedzi, właściwie rozumiały metaforyczne znaczenie poszczególnych przysłów i przenośni. Najwięcej błędów dotyczyło właściwego rozumienia metafor i przenośni w grupie osób uzależnionych. 6. Test Prozodii Emocjonalnej wskazał błędne odpowiedzi w grupie osób z rozpoznaniem jadłowstrętu psychicznego pomyłki wiązały się z emocją złości i radości. Trafnie osoby z tej grupy rozpoznawały smutek. Z kolei osoby w grupie z rozpoznaniem uzależnienia trafnie rozpoznawały emocje złości, a miały trudności w prawidłowym rozpoznawaniu emocji smutku. W prozodii emocjonalnej najwyższe wyniki uzyskały osoby z grupy kontrolnej. 7. W Teście Prozodii Językowej osoby z rozpoznaniem jadłowstrętu psychicznego nie odróżniały rozkazu od twierdzenia. W grupie uzależnienia wyniki były zróżnicowane. Wśród osób z rozpoznaniem uzależnienia i jadłowstrętem psychicznym istotne wyniki uzyskano w czynnikach społeczno-emocjonalnych odzwierciedlających sprawność porozumiewania się z ludźmi. Zaburzenia prozodii emocjonalnej łączące się z niskimi wynikami w analizie dyskursu mogą sugerować obecność problemów z wyrażaniem i rozumieniem emocji, co w konsekwencji prowadzi do problemów w kontaktach społecznych [40] (Tab. IV, V). Podsumowując powyższe wyniki uzyskane z RHLB, można stwierdzić, że wśród osób badanych w grupie z rozpoznaniem jadłowstrętu psychicznego najwięcej błędów wystąpiło w różnicowaniu emocji złości i radości. Badani trafnie rozpoznawali smutek, natomiast często identyfikowali radość jako złość. Pacjenci z rozpoznaniem uzależnienia nietrafnie rozpoznawali smutek, natomiast w grupie kontrolnej osoby badane uzyskały wyniki zróżnicowane. Najwięcej błędów popełniały wszystkie osoby badane w III podteście Testu Kategorii. Wszystkie osoby badane popełniły w nim przynajmniej jeden błąd. Wynik dobrze różnicował u osób badanych plastyczność myślenia i zdolność uczenia się. U osób z rozpoznaniem jadłowstrętu psychicznego popełniane błędy występowały na początku danej kategorii, zazwyczaj III. U osób z rozpoznaniem uzależnienia błędy były bar- Tabela IV. Analiza dyskursu Table IV. Discourse analysis 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 JP 34 26 34 27 32 31 30 27 30 36 32 30 32 28 27 U 42 43 44 34 36 46 38 39 40 32 34 34 43 31 29 GK 42 34 45 37 38 46 49 44 37 32 33 48 42 42 45 Tabela V. Prozodia emocjonala Table V. Emotional prosody 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 JP 8/16 5/16 9/16 7/16 8/16 5/16 4/16 8/16 7/16 5/16 6/16 9/16 5/16 6/16 7/16 U 9/16 6/16 7/16 7/16 6/16 9/16 5/16 8/16 9/16 7/16 7/16 8/16 6/16 9/16 7/16 GK 11/16 12/16 9/16 10/16 9/16 11/16 7/16 9/16 13/16 11/16 11/16 10/16 12/16 12/16 9/16

109 dziej zróżnicowane, często po wyuczonym materiale pojawiały się błędy w tej samej zasadzie. W grupie kontrolnej również występowały bardziej zróżnicowane błędy (Tab. VI). Iloraz Empatii i Myślenia Usystematyzowanego u dzieci (Child EQ-SQ Questionnaire) Przewidywano, że podobnie jak w zaburzeniach ze spektrum autyzmu, które obejmują zarówno trudności w empatyzowaniu, jak i tendencję do myślenia usystematyzowanego [41] u osób z jadłowstrętem wystąpią podobne trudności. Myślenie usystematyzowane (systemizing) definiowane jest jako dążenie do konstruowania systemów, analizowania zmiennych oraz odkrywania reguł rządzących zachowaniem w jego obrębie [41]. Empatyzowanie rozumiane jest jako zdolność do identyfikowania emocji i rozumienia intencji innych osób. Na podstawie badania wyróżnia się 5 typów mózgu: typ B, gdy poziom empatyzowania (E) i myślenia usystematyzowanego (MU) są zrównoważone (E = MU), typ E, gdy empatyzowanie przeważa nad myśleniem usystematyzowanym (E > MU), typ S, gdy myślenie usystematyzowane przeważa nad empatyzowaniem (MU > E). Dodatkowo zdefiniowano typ ekstremalnie empatyzujący typ exe (E >> MU) i ekstremalnie myślący typ exs (MU >> E). Zalicza się do nich osoby, które uzyskały znacząco przeważające wyniki w poszczególnych opisywanych wymiarach. Wśród osób płci żeńskiej częściej występuje typ E, a u męskiej typ S [42]. Zarówno u osób z rozpoznaniem jadłowstrętu psychicznego, jak i z rozpoznaniem uzależnienia występowała przewaga mózgów E nad S. Najwyższe wyniki uzyskano w grupie kontrolnej E=34, MU=24. U osób z jadłowstrętem psychicznym uzyskano wyższe wartości MU niż w pozostałych grupach (Tab. VII). Omówienie Główny cel badania związany z wykazaniem różnic pomiędzy dwoma odrębnymi zaburzeniami, jak jadłowstręt psychiczny oraz uzależnienie w zakresie poznania społecznego, nadal nie został potwierdzony, wymaga kolejnych badań ze względu na niewielką grupę badanych osób. Wyniki badań zostały porównane ilościowo pomiędzy poszczególnymi osobami, bez uwzględniania analizy statystycznej. Wcześniejsze badania dotyczące poznania społecznego wykazywały również niejednoznaczne wyniki dotyczyły osób dorosłych i adolescentów. Prawdopodobnie pewien aspekt poznania społecznego jest zaburzony w jadłowstręcie psychicznym, a odmienny w uzależnieniu. Wykazano w badaniu różnice pomiędzy dokładnością rozpoznawania emocji na twarzy w dwóch zaburzeniach. U osób z rozpoznaniem jadłowstrętu psychicznego stwierdzono mniej dokładne spostrzeganie emocji złości w modalności wzrokowej, w prozodii emocjonalnej, w modalności słuchowej i mniej dokładne różnicowanie pomiędzy radością i złością (zamiast radości pacjentki rozpoznawały złość). Tabela VI. Ogólna liczba błędów w poszczególnych grupach osób badanych Table VI. Total number of errors in each group of subjects Grupy 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 JP 31 46 16 27 9 4 13 32 46 18 14 3 16 24 12 U 55 29 30 104 52 47 12 38 25 18 19 29 19 36 40 GK 26 28 30 2 6 9 23 14 16 18 19 17 15 3 18 Tabela VII. Iloraz Empatii i Myślenia Usystematyzowanego u dzieci Table VII. Structured Thinking Empathy Quotient in children Jadłowstręt psychiczny 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 E 46 26 44 40 38 35 42 37 24 18 32 26 25 21 28 MU 12 20 37 36 28 30 25 32 22 16 31 23 23 24 24 Uzależnienie 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 E 26 34 48 36 32 33 18 19 24 31 32 30 31 28 21 MU 22 23 38 35 34 24 16 18 20 22 10 12 24 26 21 Grupa kontrolna 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 E 33 34 44 40 38 31 30 29 32 31 30 35 34 32 36 MU 27 12 22 26 28 18 24 21 22 25 24 21 26 24 19

110 U osób z rozpoznaniem uzależnienia w mniejszym stopniu stwierdzono trafną percepcję smutku, emocji neutralnych, zadowolenia, strachu, mniej zapamiętanych twarzy oraz mniejszą dokładność w różnicowaniu natężenia poszczególnych emocji smutku i zadowolenia. Ogólnie pacjentki z rozpoznaniem jadłowstrętu psychicznego trafnie różnicowały natężenie emocji smutku i zadowolenia. Przypuszczam, że różnice w percepcji emocji w dwóch zaburzeniach mogą wynikać z dwóch odrębnych strategii reagowania pacjentów w uzależnieniu ma to związek z unikaniem nieprzyjemnych emocji (być może smutku), w jadłowstręcie psychicznym wynikać może ze zwiększonej kontroli, aby nie okazywać emocji. Złość, być może, wiąże się u pacjentów z jadłowstrętem psychicznym z perfekcjonizmem, a w uzależnieniu z przekonaniem dotyczącym siły w rozumieniu terapii poznawczej, gdzie myśli automatyczne mają wpływ na emocje muszę robić wszystko jak najlepiej, jeżeli nie robię czegoś najlepiej, jestem do niczego, jak okażę słabość, to jestem do niczego [43]. Być może przekonania kluczowe, pośredniczące i myśli automatyczne wpływają na rozpoznawanie ekspresji emocji u innych osób w zaburzeniach, takich jak uzależnienie i jadłowstręt psychiczny. Pomimo wysokich rozpoznań epizodu depresyjnego łagodnego/umiarkowanego pacjenci z jadłowstrętem psychicznym potrafili dosyć szybko reagować, byli dobrze skoncentrowani, ponadto większość z nich leczona była farmakologicznie olanzapiną. Dodatkowo, osoby z rozpoznaniem jadłowstrętu psychicznego trafnie udzielały odpowiedzi w teście rozpoznawania twarzy. U osób z jadłowstrętem psychicznym motywacja w badaniu do wykonywania zadań była wysoka, wynikać mogła z perfekcjonizmu wpisanego w zaburzenie oraz zniekształcenia poznawcze typu dychotomiczne myślenie, co wpłynęło na lepsze wykonanie. Z kolei motywacja do działania pacjentów z rozpoznaniem uzależnienia była ograniczona niektórzy z nich przyjmowali marihuanę, dextrametrofan (DXM), alkohol, występował zespół amotywacyjny, co mogło wpłynąć na motywację i niższy poziom wykonania zadania. Ogólnie, pacjenci hospitalizowani z powodu uzależnienia osiągnęli niższe wyniki związane z rozpoznawaniem emocji i rozpoznawaniem twarzy niż osoby z jadłowstrętem psychicznym. U osób badanych nie wykazano istotnych różnic w zakresie rozumienia metafor, przenośni, żartu nie było braków związanych z ich rozumieniem, jak w przypadku całościowych zaburzeń rozwoju. Różnice występujące w dwóch grupach osób badanych wiązały się z czynnikiem społeczno-emocjonalnym (RHLB- PL) odzwierciedlającym sprawność porozumiewania się z ludźmi. U osób z jadłowstrętem psychicznym pojawiły się zaburzenia prozodii emocjonalnej (trudności w rozpoznawaniu emocji radości częściej złość), łączące się z niskimi wynikami w analizie dyskursu, co być może potwierdza obecność problemów z wyrażaniem i rozumieniem emocji, jak również trudności społecznych. Z kolei badając czynnik samokontroli zachowania odnoszący się do samokontroli zachowania w Teście Komentarzy, uzyskano najwyższe wyniki u osób z uzależnieniem, co może wskazywać na brak kontroli w zachowaniu w tej grupie osób. Osoby z jadłowstrętem psychicznym osiągały wyższe wyniki w zakresie funkcji wykonawczych, koncentrowały się na szczegółach, z kolei osoby z uzależnieniem udzielały impulsywnych odpowiedzi. U osób z rozpoznaniem jadłowstrętu psychicznego wykazano sztywność myślenia, nasilenie kompulsji, przeciwnie do osób uzależnionych. Prawdopodobnie wyniki wskazują na zależność od objawów zaburzeń. Jadłowstręt psychiczny jest zaburzeniem o złożonej etiopatogenezie, a poznawcze funkcjonowanie u chorych opiera się na sztywności myślenia, popełniają oni liczne błędy, mają trudności z tworzeniem nowych reguł. W jadłowstręcie psychicznym charakterystyczne jest, podobnie jak w OCD, rozładowanie napięcia poprzez wykonanie czynności natrętnej w postaci zachowania czy czynności psychicznej, pojawia się ulga kompulsywność. U pacjentów uzależnionych natomiast zachowanie służy uzyskaniu przyjemności i wynika z impulsu [44]. W tych dwóch zaburzeniach występuje kontinuum: impulsywność typowa dla uzależnionych i kompulsywność typowa dla osób z jadłowstrętem psychicznym podobnie jak u osób z OCD. Osoby z obu grup w równym stopniu miały trudności w plastycznym myśleniu, popełniały liczne błędy, tylko część z nich radziła sobie dobrze w tych zadaniach. Układ nerwowy u dzieci i adolescentów jest bardziej plastyczny ze względu na toczące się procesy rozwojowe. Być może nie wzięto pod uwagę, że w przebiegu choroby te czynniki mają wpływ na uzyskane wyniki, nie wzięto również pod uwagę formy zastosowanej terapii, która może zapobiegać utrwalaniu się sztywnych schematów myślowych w tej grupie wiekowej. Do oceny skuteczności takiego postępowania konieczne jest przeprowadzenie badań kontrolowanych obejmujących większą liczbę chorych, uwzględnienie dodatkowych czynników, jak lata hospitalizacji, stopień zaburzenia, oddziaływania o charakterze terapeutycznym. Wyniki badań zarówno w grupie osób uzależnionych, jak i osób z jadłowstrętem psychicznym wskazują na niższe wyniki w porównaniu z osobami z grupy kontrolnej. Wyniki różnicują poszczególne grupy w zakresie empatii, czyli zdolności do identyfikowania emocji i myśli innej osoby, adekwatne reagowanie emocjonalne zgodnie z potrzebami innych osób,

111 przyjmowanie perspektywy poznawczej innej osoby. Wyniki potwierdzają trudności w relacjach społecznych. Z kolei w myśleniu usystematyzowanym osoby badane z grupy osób uzależnionych uzyskiwały niższe wyniki niż osoby z jadłowstrętem psychicznym, gdzie ta umiejętność była dobrze rozwinięta. Przewidywanie zachowań ludzkich poprzez myślenie usystematyzowane wymaga współgrania z procesami empatii. Jeżeli aspekt empatii jest zaburzony, myślenie usystematyzowane również zostanie zaburzone. Procesy te działają na siebie komplementarnie. Istnieją różnice płciowe w budowie mózgów kobiet i mężczyzn. Jedną z różnic może być większa gęstość neuronów w ośrodkach zawiadujących funkcjami wzrokowo-przestrzennymi w obszarach kory ciemieniowej u mężczyzn [45]. Wyniki badań wykazały wyższy poziom empatyzowania niż myślenia usystmatyzowanego w poszczególnych grupach większość osób badanych to dziewczęta, dominował typ E mózgu, gdy empatyzowanie przeważa nad myśleniem usystematyzowanym (E > MU). Jednakże niższe wyniki pojawiły się u osób uzależnionych w zakresie empatii i usystematyzowanego myślenia, co może wskazywać na niższe funkcje społeczne. U osób z rozpoznaniem jadłowstrętu psychicznego nie było aż tak znaczących zmian, wyniki okazały się wyrównane w zakresie empatii i usystematyzowanego myślenia. Najwyższe natomiast były w grupie kontrolnej. Na podstawie uzyskanych wyników z badania wydaje się, że w grupie osób uzależnionych poznanie społeczne jest w największym stopniu zaburzone. U osób z rozpoznaniem jadłowstrętu psychicznego wyższe są wartości w usystematyzowanym myśleniu, co może wskazywać na pewne aspekty funkcjonowania w zakresie centralnej koherencji. Z kolei czynnik empatyzowania u osób z jadłowstrętem psychicznym i uzależnieniem wskazał na niższe wyniki niż w grupie kontrolnej. Być może ten czynnik odgrywa istotną rolę w zakresie poznania społecznego i jest obniżony u osób z powyższymi rozpoznaniami, a istotnie wpływa na funkcjonowanie społeczne. W tym przypadku nadal wyniki nie są jednoznaczne. Warto byłoby przeprowadzić podobne badania. Poznanie społeczne, na podstawie wstępnych badań, wydaje się w większym stopniu upośledzone w grupie osób z uzależnieniem. Warto skupić się nad wyszczególnieniem czynników, które mogłyby istotnie upośledzać funkcjonowanie wśród tych osób. Być może tylko w niektórych emocjach percepcja jest ograniczona. W badaniu brano pod uwagę emocje podstawowe przede wszystkim emocje proste, natomiast nie uwzględniano emocji, takiej jak wstręt. Ponadto rozumienie przenośni wśród badanych osób mogło okazać się łatwym zadaniem, ponieważ nie wyeliminowano czynnika wyuczenia. Dodatkowo identyfikacja emocji była badana z perspektywy, poprzez ocenę jej u innych osób, nie brano pod uwagę własnej oceny emocji (oprócz rozpoznawania emocji w skali Depresji Becka). Podsumowując, należy stwierdzić, że wyniki wykonanych badań nadal są niejednoznaczne, chociaż pacjenci z jadłowstrętem psychicznym przejawiają specyficzne deficyty w funkcjonowaniu poznawczym wspólne z osobami z uzależnieniem. Osoby z rozpoznaniem jadłowstrętu psychicznego różnią się pod względem poznania społecznego w zakresie rozpoznawania emocji występują u nich trudności w rozpoznawaniu złości, a u osób z uzależnieniem trudności z rozpoznawaniem smutku. Ponadto osoby z uzależnieniem wykazywały większe trudności z rozpoznawaniem twarzy niż osoby z jadłowstrętem psychicznym. Miały też dłuższe czasy reakcji w porównaniu z tymi osobami. Poza tym najsłabiej ze wszystkich zbadanych grup rozpoznawały emocje strachu. Piśmiennictwo 1. Kucharska-Pietura K, Nikolaou V, Masiak M, Treasure J. The recognition of emotion in the faces and voice of anorexia nervosa. International Journal of Eating Disorders, 2004; 35: 42 47. 2. Brothers, L. The social brain: a project for integrating primate behaviour and neurophysiology in a new domain. Concepts in Neuroscience, 1990; 1: 27 51. 3. Penn DL, Corrigan PW, Bentall RP, Racenstein JM, Newman L. Social cognition in schizophrenia. Psychological bulletin, 1997; 121(1): 114 32. 4. Adolphs R. Social cognition and the human brain. Trends in Cognitive Sciences, 1999; 3: 469 479. 5. Premack D, Woodruff G, Does the chimpanzee have a `theory of mind? Behaviour and Brain Sciences, 1978; 4: 515 526. 6. Frith C. The cognitive neuropsychology of schizophrenia. Lawrence Erlbaum Associates. 1992. 7. Leslie AM, Pretence and representation: the origins of theory of mind. Psychological Review, 1987; 94: 412 426. 8. Rybakowski F. Neurobiologia poznania społecznego prezentacja multimedialna. 2010. 9. Borkowska A, Domańska Ł. Neuropsychologia kliniczna dziecka. Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007. 10. Komender J, Wolańczyk T. Zaburzenia emocjonalne i behawioralne u dzieci. PZWL 2009. 11. Courchesne E, Townsend J, Akshoomoff N, Saitoh O, Yeung-Courchesne R, Lincoln A, et al. Impairment in shifting attention in autistic and cerebellar patients. Behavioral Neuroscience, 1994; 108(5): 848 865. 12. Kucharska-Pietura K, David AS. The perception of emotional chimeric faces in patients with depression, mania and unilateral brain damage. Psychol Med. 2003; 33(4): 739 45. 13. Baran-Furga H, Steinbarth-Chmilewska K. Używanie substancji psychoaktywnych przez dzieci i młodzież. W: Zaburzenia emocjonalne i behawioralne u dzieci 2005 r. Wolańczyk T, Komender J. (red) Wydawnictwo Lekarskie PZWL 2005.

112 14. Chodkiewicz J. Poznawczo-behawioralna psychoterapia uzależnień. WUJ. 2008. 15. Babor TF, Klasyfikacja alkoholików. Teorie typologiczne od XIX wieku do współczesności Warszawa: Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych 2003, s. 24 44. 16. Molina BSG, Chassin L, Curran P. A comparison of mechanisms underlying substance use for early adolescent children of alcoholics and controls. Journal of Studies on Alcohol, 1994; 55: 269 275. 17. Windle M, Davies PT. Teoria rozwojowa i związane z nią badania. W: Leonard KE, Blane HT. (red), Picie i alkoholizm w świetle teorii psychologicznych Warszawa. Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. 2003, s. 09 254. 18. Kendall PH. Zburzenia okresu dzieciństwa i adolescencji. Mechanizmy zaburzeń i techniki terapeutyczne. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. 2004. 19. Bomba A. Rozpowszechnienie zaburzeń psychicznych i przyjmowania substancji psychoaktywnych wśród młodzieży wielkomiejskiej. Psychiatria Polska. 2010; 44(4): 579 592. 20. Wentz E, Gillberg C, Gillberg IC, Rastam M. Ten-year follow-up of adolescent-onset anorexia nervosa: psychiatric disorders and overall functioning scales. J Child Psychol Psychiatry 2001; 42: 613 622. 21. Troop NA, Bifulco A. Childhood social arena and cognitive sets in eating disorders. Br J Clin Psychol 2002; 41(Pt 2): 205 211. 22. Russell TA, Schmidt U, Doherty L, Young V, Tchanturia K. Aspects of social cognition in anorexia nervosa: affective and cognitive theory of mind. Psychiatry Research, 2009; 168(3): 181 5. 23. Kessler H, Schwarze M, Filipic S, Traue HC, von Wietersheim J. Alexithymia and facial emotional recognition in patients with eating disorders. International Journal of Eating Disorders, 2006; 39(3): 245 251. 24. Oldershaw A, Hambrook D, Tchanturia K, et al. Emotional theory of mind and emotional awareness in recovered anorexia nervosa patients. Psychosom Med 2010; 72: 73 79. 25. Zonnevijlle-Bender MJ, van Elburg A, van Engeland H. Do adolescent anorexia nervosa patients have deficits in emotional functioning? European Child and Adolescent Psychiatry, 2002; 11(1): 38 42. 26. Jänsch C, Harmer C, Cooper MJ. Emotional processing in women with anorexia nervosa and in healthy volunteers. Eat Behav 2009; 10: 184 191. 27. Lena SM, Fiocco AJ, Leyenaar JK. The role of cognitive deficits in the development of eating disorders. Neuropsychol Rev 2004; 14: 99 113. 28. Steinglass JE, Walsh BT, Stern Y. Set shifting deficit in anorexia nervosa. J Int Neuropsychol Soc 2006; 12: 431 435. 29. Gilboa-Schechtman E, Avnon L, Zubery E, Jeczmien, P. Emotional processing in eating disorders: specific impairment or general distress related deficiency? Depression and Anxiety, 2006; 23(6): 331 339. 30. Hambrook D, Tchanturia K, Schmidt U, Russell T, Treasure J. Empathy, systemising and autistic traits in anorexia nervosa: a pilot study. British Journal of Clinical Psychology, 2008; 47(Pt3), 335 339. 31. Zucker NL, Losh M, Bulik C, LaBar M, Piven KS, Pelphrey J. Anorexia Nervosa and Autism Spectrum Disorders: Guided Investigation of Social Cognitive Endophenotypes Psychological Bulletin, 2007; 133(6): 976 1006. 32. Dmitrzak-Węglarz D, Jaracz J, Słopień A, Maciukiewicz M, Rajewski A. Emotion recognition deficits in adolescent patients with anorexia nervosa. Neuropsychiatria i Neuropsychologia 2010; 5(2): 71 78. 33. Legenbauer T, Vocks S, Ruddel H. Emotion recognition, emotional awareness and cognitive bias in individuals with bulimia nervosa. Journal of Clinical Psychology, 2008; 64(6): 687 702. 34. Jones L, Harmer C, Cowen P, Cooper M. Emotional face processing in women with high and low levels of eating disorder related symptoms. Eating Behaviours, 2008; 9(4): 389 397. 35. Pollatos O, Herbert BM, Schandry R, Gramann K. Impaired central processing of emotional faces in anorexia nervosa. Psychosomatic Medicine, 2008; 70(6): 701 8. 36. Couture SM, Penn DL, Roberts DL. The functional significance of social cognition in schizophrenia: a review. Schizophrenia Bulletin, 2006; 32(Suppl 1): 44 63. 37. McAdams CJ, Krawczyk DC. Impaired neural processing of social attribution in anorexia nervosa. Psychiatry Res. 2011; 194(1): 54 63. 38. Mendlewicz L, Linkowski P, Bazelmans C., Philippot P. Decoding emotional facial expressions in depressed and anorexic patients. J Affect Disord. 2005; 89(1 3): 195 9. 39. Łojek E. Bateria Testów do Badania Funkcji Językowych i Komunikacyjnych w Prawej Półkuli Mózgu. RHLB-PL. Pracownia Testów Psychologicznych, 2007. 40. Musto DF. The impact of public attitudes on drug abuse research in thetwentieth century. W: M.D. Glantz, ChR. (red.) Drug Abuse. Origins & Intervention. Washington: American Psychological Association. 2002, s. 63 78. 41. Baron-Cohen S, Wheelwright S, Hill J, Raste Y, Plumb I. The Reading the Mind in the Eyes Test revised version: a study with normal adults, and adults with Asperger syndrome or high-functioning autism. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 2001; 42(2): 241 251. 42. Jankowiak-Siuda K, Gulczyńska A. Iloraz Empatii i Myślenia Usystematyzowanego u dzieci. Analiza właściwości psychometrycznych polskiej adaptacji Child EQ-SQ Questionnaire. Neuropsychiatria i Neuropsychologia 2011; 6(3 4): 97 107. 43. Beck AT, Wright FD, Newman CF, Leise BS. Terapia poznawcza uzależnień. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, 1993. 44. Bryńska A. Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne. Wydawnictwo WUJ. 2007. 45. Cahill L. His brain, her brain. Sci Am 2005; 292: 40 47.