Marola CHRZANOWSKA, Nna DREJERSKA Ocena rozwoju społeczno-gospodarczego gmn województwa mazoweckego z wykorzystanem metod analzy welowymarowej 1 Streszczene. Statystyczne metody porównywana obektów pozwalają na ch badane z uwzględnenem klku cech jednocześne, zwększając przy tym efektywność badań. Można zatem stwerdzć, że metody welowymarowej analzy porównawczej danych mogą stanowć swoste nstrumentarum badań rozwoju lokalnego. W artykule przedstawono propozycję zastosowana do badana pozomu rozwoju gmn woj. mazoweckego dwóch metod welowymarowej analzy porównawczej, tj. wskaźnka względnego pozomu rozwoju oraz mary syntetycznej uwzględnającej metodę untaryzacj zerowanej. Ocenę pozomu rozwoju gmn przeprowadzono wykorzystując cechy loścowe na podstawe danych statystyk publcznej dla lat 2007 2013. Słowa kluczowe: rozwój regonalny, welowymarowa analza statystyczna, metropola. Zarządzane jednostkam samorządu terytoralnego znacząco zmena sę w ostatnm okrese. Początkowo władze regonalne czy lokalne korzystały jedyne z podstawowych nformacj o procesach społeczno-gospodarczych zachodzących na ch terene. Dane statystyczne wykorzystywane były np. do przygotowywana dokumentów programowych. Wraz z rozwojem aktywnośc samorządów terytoralnych oraz wykorzystywanych przez ne narzędz rozwojowych (w tym funduszy Un Europejskej (UE) następowała wyraźna poprawa jakośc tworzonych strateg rozwoju. Obecne opracowywane są dokładnejsze dagnozy oraz na beżąco wykorzystuje sę dane statystyczne do montorowana postępów w realzacj celów zapsanych w dokumentach programowych. Samorządy regonalne, jak lokalne korzystają z welu źródeł nformacj do planowana, a także realzacj ewaluacj podjętych dzałań. Wedza o stane gmny, zasobach ch wykorzystanu oraz jej otoczenu wskazywana jest jako nezbędna zarówno do dagnozy, jak równeż formułowana strateg rozwoju gmny 2. 1 Artykuł opracowany na podstawe referatu wygłoszonego na konferencj naukowej Rola środowsk naukowych, samorządowych służb statystyk publcznej we wzmacnanu pozytywnego wzerunku statystyk, Szczecn, 23 24 marca 2015 r. 2 Watrak (2011), s. 41 42. 59
Aby porównywać pozom rozwoju lokalnego w obrębe regonu czy kraju, należy korzystać z danych gromadzonych na podstawe jednoltej metodolog. Stąd podstawowym źródłem danych dla samorządów są zasoby statystyk publcznej, jako spełnające ten warunek oraz łatwo szybko dostępne, np. z Banku Danych Lokalnych GUS (BDL). Ważnym źródłem danych statystycznych są systemy przeznaczone dla samorządowców, jak Statystyczne Vademecum Samorządowca 3 czy STRATEG, opracowane przez GUS na potrzeby programowana montorowana poltyk rozwoju 4. Celem artykułu jest określene pozomu rozwoju gmn województwa mazoweckego w latach 2007 2013 z zastosowanem metod welowymarowej analzy porównawczej wskaźnka względnego pozomu rozwoju (BZW) oraz syntetycznego mernka uwzględnającego metodę untaryzacj zerowanej 5. Zaprezentowane wynk badana, poza wartoścą poznawczą, mogą stanowć nsprację dla władz regonalnych lokalnych do wykorzystywana metody welowymarowej, np. w dagnoze społeczno-gospodarczej danego terytorum czy w ocene efektów prowadzonej poltyk rozwoju. ROZWÓJ LOKALNY I JEGO POMIAR Rozwój lokalny ne jest pojęcem jednoznacznym. Jest to szczególny proces wzajemne ze sobą powązanych zman (gospodarczych, społecznych, poltycznych czy kulturowych) zachodzących w lokalnym układze społeczno-terytoralnym. Zmany te mogą być substytucyjne bądź komplementarne, mogą też wzajemne sę wykluczać lub być wobec sebe neutralne 6. Choć rozwój ten jest skoncentrowany na obszarach ponżej szczebla regonalnego, to jednak ma on wymar ne tylko lokalny. Postępująca globalzacja stanow swego rodzaju syntezę zwraca sę bowem w nej uwagę na znaczene oraz mejsce dzałana lokalnego w globalzacj, jak równeż procesów globalnych w strateg rozwoju lokalnego 7. W konsekwencj można zaobserwować globalne uzależnene lokalnych procesów rozwojowych. Take dzałane cechuje komplementarność równoczesność rozwającej sę globalzacj oraz rosnące znaczene rozwoju lokalnego 8. W sytuacj kompleksowych uwarunkowań rozwoju lokalnego stotne jest umejętne zarządzane tym procesam. Rozwój lokalny kerowany przez społeczność (communty-led local development) to pojęce obecne w poltyce regonalnej poltyce rozwoju obszarów wejskch. Podejśce to zostało wprowadzone przez Komsję Europejską w perspektywe fnansowej na lata 2014 2020. Rozwój ten jest realzowany przez lokalnych przedstawcel władz publcznych oraz partnerów społecznych gospodarczych meszkańców, na podstawe zntegrowanych welosektorowych strateg rozwoju danej jednostk 3 http://stat.gov.pl/bdl/app/samorzad_m.dms (dostęp 1.04.2015 r.). 4 http://strateg.stat.gov.pl/ (dostęp 1.04.2015 r.). 5 Kukuła (2012), s. 7. 6 Szewczuk (2011), s. 21 29. 7 Nedzółka (2011), s. 239. 8 Jewtuchowcz (2005), s. 37. 60
samorządu terytoralnego. Proces ten jest zaprojektowany z uwzględnenem lokalnych potrzeb potencjału oraz zawera elementy nnowacyjne, a także zakłada tworzene sec kontaktów oraz współpracę 9. Pojęce rozwoju lokalnego jest zjawskem złożonym, co wynka z welu kształtujących go czynnków. Na pozome poszczególnych gmn czy mast można dokonywać szczegółowych analz jakoścowych w tym zakrese. Jednak, gdy potrzebna jest dagnoza zróżncowań wewnątrzregonalnych, nezbędne jest wykorzystane metod możlwych do zastosowana w przypadku wszystkch badanych jednostek opsanych przy pomocy różnych cech. Tę welowymarowość można modelować za pomocą technk statystycznych. Statystyczne metody porównywana obektów pozwalają na ch badane z uwzględnenem klku cech jednocześne, zwększając tym samym efektywność prowadzonej analzy 10. Metody loścowe są stosowane w charakterystyce rozwoju lokalnego do celów poznawczych, porównawczych opsowych. Mogą być wykorzystywane na każdym etape zarządzana rozwojem, a zwłaszcza planowana, organzowana oraz kontrol rezultatów 11. Metody te mają zatem zastosowane w praktyce zarządzana rozwojem regonalnym czy lokalnym. OPIS METODY Welowymarowa analza statystyczna to grupa metod, które pozwalają na porównane welu obektów opsanych za pomocą klku nformacj. Te algorytmy umożlwają m.n. porządkowane obektów oraz ch grupowane. Lnowe porządkowane obektów pozwala zbudować rankng ze względu na badane zjawsko złożone (opsywane za pomocą cech loścowych jakoścowych). Dzęk temu możlwa jest ocena każdego obektu za pomocą mary agregatowej (syntetycznej). WSKAŹNIK WZGLĘDNEGO POZIOMU ROZWOJU (BZW) Wskaźnk BZW jest jedną z najbardzej popularnych metod porządkowana lnowego. Jest to metoda, w której ne wyznacza sę wzorca (punktu odnesena dla badanych obektów). Algorytm BZW zakłada, że każda z k zmennych jest znormalzowana mają one charakter stymulanty. Marę wyznacza sę korzystając ze wzorów 12 : w k j 1 k j 1 p max{ p } (1) 9 Zasady (2014): s. 3. 10 Chrzanowska n. (2013a), s. 9 21; Chrzanowska n. (2013b), s. 5 15. 11 Zoło (2011), s. 223 224. 12 Łunewska, Tarczyńsk (2006), s. 70. 61
gdze p wartość j-tej zmennej pomocnczej dla -tego obektu wyznaczonej według wzoru (2): p z mn{ z } (2) gdze z normalzowana na podstawe wzoru (3) wartość zmennej X j dla -tego obektu, =1,..., n: z x x j (3) s j gdze x j, s j odpowedno średna arytmetyczna odchylene standardowe zmennej X j. Wartośc mary rozwoju w znajdują sę w przedzale [0, 1], przy czym m wyższa wartość tej mary, tym obekt jest lepszy z punktu wdzena zadanego kryterum. SYNTETYCZNY MIERNIK UWZGLĘDNIAJĄCY METODĘ UNITARYZACJI ZEROWANEJ W perwszym etape procedury każda z k zmennych jest znormalzowana metodą untaryzacj zerowanej zaproponowaną przez Kukułę 13. W zależnośc od charakteru zmennej stymulanta (S) czy destymulanta (D) formuła normalzacyjna opsana jest wzorem (4) lub (5): z z x mn x X j S (4) max x mn x max x x X j D (5) max x mn x Formuła normalzacyjna przekształca dowolny zbór wartośc zmennej X j w przedzał [0, 1], dlatego na podstawe zboru zmennych znormalzowanych tą 13 Szczegółowy ops tej metody znajduje sę w pracach Kukuła (2000), s. 71; Kukuła (2014), s. 63 67. 62
metodą można zbudować mernk syntetyczny, którego wartośc zawerają sę w przedzale [0, 1]. Jest on opsany wzorem (6): k Q 1 (6) z k j 1 METODA GRUPOWANIA OBIEKTÓW Przedstawone w pracy badane zostało podzelone na dwe częśc. W perwszej częśc analzy za pomocą obu mar zbudowano rankng gmn dla lat 2007 2013. W drugm etape (oddzelne dla każdego z mernków w oraz Q ) wyodrębnono trzy grupy gmn: III o najnższym stopnu rozwoju: II o średnm stopnu rozwoju: m m (7) s M m s M m I o najwyższym stopnu rozwoju: m s (8) M gdze: m m m (9) s M wartość syntetycznej mary (odpowedno w oraz Q ) dla -tego obektu (gmny), m s M średna odchylene standardowe syntetycznej mary. OPIS BADANIA W artykule przedstawono propozycję zastosowana wybranych metod welowymarowej analzy porównawczej do badana rozwoju gmn województwa mazoweckego 14 nformacje uzyskano z BDL. Doboru zmennych dokonano ze względu na ch znaczene w zakrese badań demografcznych, nfrastruktury społecznej, wybranych aspektów sytuacj gospodarczej oraz nfrastruktury tech- 14 W badanu ne uwzględnono masta-gmny Warszawa. 63
ncznej. Był on w znacznym stopnu uwarunkowany dostępnoścą danych na pozome gmn. Badane przeprowadzono dla lat 2007 2013. Do analz wykorzystano następujące nformacje: obcążene demografczne (ludność w weku poprodukcyjnym na 100 osób w weku produkcyjnym), odsetek dzec w weku 3 5 lat objętych wychowanem przedszkolnym, udzał bezrobotnych zarejestrowanych w lczbe ludnośc w weku produkcyjnym, lczba osób fzycznych prowadzących dzałalność gospodarczą na 1000 meszkańców (sektor prywatny), lczba spółek handlowych na 1000 meszkańców (sektor prywatny), lczba spółek handlowych z udzałem kaptału zagrancznego na 1000 meszkańców (sektor prywatny), lczba fundacj, stowarzyszeń organzacj społecznych na 10 tys. meszkańców, lczba meszkań oddanych do użytkowana na 10 tys. meszkańców, korzystający z wodocągów w % ogółu ludnośc, korzystający z kanalzacj w % ogółu ludnośc. WYNIKI BADAŃ W tabl. 1 przedstawono rankng 10 najlepszych gmn województwa mazoweckego w latach 2007 2013. W badanych latach lderem rankngu była gmna Lesznowola. Kolejne mejsca zajmowały gmny Nadarzyn Raszyn. TABL. 1. RANKING GMIN MAZOWIECKICH WYODRĘBNIONYCH ZA POMOCĄ WSKAŹNIKA BZW Pozycja w rankngu 2007 2013 gmny BZW gmny BZW 1... Lesznowola 0,78 Lesznowola 0,85 2... Raszyn 0,58 Nadarzyn 0,48 3... Nadarzyn 0,53 Raszyn 0,46 4... Łomank 0,48 Paseczno 0,46 5... Mchałowce 0,48 Mchałowce 0,45 6... Podkowa Leśna 0,47 Łomank 0,44 7... Ząbk 0,47 Podkowa Leśna 0,44 8... Paseczno 0,45 Ząbk 0,44 9... Ożarów Mazoweck 0,43 Stare Babce 0,42 10... Stare Babce 0,43 Welszew 0,42 Ź r ó d ł o: opracowane własne na podstawe BDL, http://stat.gov.pl/bdl/app/strona.html?p_name=ndeks (dostęp 1.04.2015 r.). Kolejność gmn na podstawe syntetycznej mary wykorzystującej metodę untaryzacj zerowanej w 2007 r. (tabl. 2) jest analogczna, jak w przypadku 64
mary BZW. Po raz kolejny na perwszym mejscu była gmna Lesznowola, a następnym najlepej rozwnętym gmnam były Raszyn Nadarzyn. Neco naczej natomast przedstawał sę rozkład najlepszych gmn w 2013 r. Choć lderem rankngu pozostała gmna Lesznowola, to na kolejnych mejscach znalazły sę gmny Ząbk Paseczno. TABL. 2. RANKING GMIN MAZOWIECKICH WYODRĘBNIONYCH ZA POMOCĄ SYNTETYCZNEJ MIARY ZBUDOWANEJ NA PODSTAWIE METODY UNITARYZACJI ZEROWANEJ Pozycja w rankngu 2007 2013 gmny mara Q gmny mara Q 1... Lesznowola 0,64 Lesznowola 0,69 2... Raszyn 0,47 Ząbk 0,47 3... Nadarzyn 0,46 Paseczno 0,46 4... Ząbk 0,46 Nadarzyn 0,45 5... Podkowa Leśna 0,44 Mchałowce 0,43 6... Mchałowce 0,44 Podkowa Leśna 0,42 7... Paseczno 0,42 Sedlce 0,42 8... Sedlce 0,42 Welszew 0,42 9... Łomank 0,41 Stare Babce 0,41 10... Pruszków 0,41 Mark 0,40 Ź r ó d ł o: jak przy tabl. 1. Przestrzenne rozmeszczene gmn o nskm, średnm wysokm rozwoju przedstawono na wykr. 1 2. Pozwalają one zaobserwować wyraźny wpływ Warszawy na dynamczny rozwój gmn sąsednch. Gmny z perwszej dzesątk w latach 2007 2013 według rankngu wyznaczonego na podstawe obu mar (z wyjątkem Sedlec) to jednostk wchodzące w skład Warszawskego Obszaru Metropoltalnego (WOM) 15. Ponadto jednostk te planowały udzał w Zntegrowanych Inwestycjach Terytoralnych, dotyczących realzacj strateg rozwoju mast ch obszarów funkcjonalnych poprzez wdrożene projektów współfnansowanych z funduszy UE na lata 2014 2020. Wspólną realzację tych dzałań w ramach WOM zadeklarowało: m.st. Warszawa, będące mastem na prawach powatu, 14 gmn mejskch, 12 mejsko- -wejskch oraz 11 gmn wejskch należących admnstracyjne do 10 powatów 16. 15 WOM został wyznaczony przez Mazowecke Buro Planowana Regonalnego zatwerdzony przez Wojewódzką Komsję Urbanstyczno-Archtektonczną, Komsję Strateg Rozwoju Regonalnego Zagospodarowana Przestrzennego Sejmku Województwa Mazoweckego oraz w stycznu 2006 r. przez Zarząd Województwa Mazoweckego Obszar (2014), s. 1. 16 http://omw.um.warszawa.pl/zntegrowane-nwestycje-terytoralne/zt-metropol-warszawskej- -planowane-dzalana/ (dostęp 30.04.2015 r.). 65
Wykr. 1. PODZIAŁ GMIN WEDŁUG MIARY BZW 2007 2013 2 (239) 1 (74) 2 (231) 1 (82) Ź r ó d ł o: opracowane własne na podstawe BDL, http://stat.gov.pl/bdl/app/strona.html?p_name=ndeks (dostęp 01.04.2015 r.). Wykr. 2. PODZIAŁ GMIN WEDŁUG SYNTETYCZNEGO MIERNIKA ZBUDOWANEGO NA BAZIE METODY UNITARYZACJI ZEROWANEJ 2007 2013 3 (31) 2 (221) 1 (61) 3 (13) 2 (231) 1 (69) Ź r ó d ł o: jak przy wykr. 1. 66
Realzacja wspólnych przedsęwzęć jednostek otaczających Warszawę ze stolcą przyczyn sę co najmnej do utrzymana pozycj rozwojowej gmn na tle pozostałych gmn Mazowsza. Warto zwrócć uwagę, że WOM (a węc gmny o najwyższych wartoścach zaprezentowanych mar porządkowana lnowego) osągnął najwyższy wzrost gospodarczy ne tylko w województwe mazoweckm, ale też w całym kraju 17. Do oceny efektów planowanych zamerzeń ch wpływu na rozwój lokalny władze samorządowe mogą wykorzystywać dane statystyk publcznej metody welowymarowej analzy porównawczej, w tym przedstawone w opracowanu mary BZW czy syntetyczną marę Q zaproponowaną przez Kukułę. Z punktu wdzena władz WOM zaprezentowane metody można zastosować do analzy procesów społeczno-gospodarczych zachodzących na tym obszarze (np. na skutek zrealzowanych tam nwestycj). Dagnoza taka może być podstawą do podejmowana kolejnych zamerzeń w ramach poltyk rozwoju regonu. Na przykład, jeśl prorytetem władz regonalnych byłoby wyrównywane różnc wewnątrz województwa, opsana analza mogłaby być zachętą do aktywnejszego wsperana ze środków publcznych słabszych jednostek. Można jednak uznać, że obserwowane na wykresach rozszerzane sę grupy gmn o najwyższym pozome rozwoju jest procesem pożądanym jako dowód na rozprzestrzenane sę mpulsów rozwojowych zachodzących w centrum regonu, co uzasadna wsperane tzw. centrów wzrostu. Podsumowane Rozwój lokalny jest w dużym stopnu zależny od procesów zachodzących w tzw. centrach rozwoju. Porównane przestrzennego rozkładu gmn najlepej rozwnętych w latach 2007 2013 wskazuje na zwększane sę klastra gmn o wysokm pozome rozwoju wokół stolcy regonu. Warszawa, jako domnujące centrum województwa, oddzałuje na sąsadujące gmny w konsekwencj przyśpesza ch procesy rozwojowe, dlatego też w sąsedztwe stolcy zlokalzowane są gmny o najwyższym pozome rozwoju (Lesznowola Raszyn). Dostępność danych statystycznych na pozome lokalnym umożlwa analzę rozwoju gmn. Taka dagnoza jest nezbędna do programowana, prowadzena ewaluacj samorządowej poltyk rozwoju. Przedstawone metody umożlwają dentyfkację obszarów o wyższym/nższym pozome rozwoju lokalnego, a następne programowane ch wsparca ze środków publcznych w ramach poltyk rozwoju obszarów wejskch czy poltyk regonalnej. dr Marola Chrzanowska, dr Nna Drejerska SGGW 17 Dzemanowcz n. (2014), s. 86. 67
LITERATURA Chrzanowska M., Drejerska N., Pomanek I. (2013a), An attempt to determne the functonal area of Warsaw wth the use of the measure of relatve development level and Hellwg s measure, Acta Scentarum Polonorum, Oeconoma, No. 12 (1). Chrzanowska M., Drejerska N., Pomanek I. (2013b), Analza porównawcza pozomu rozwoju gmn wejskch mejsko-wejskch województwa mazoweckego w latach 2002 2009 z wykorzystanem metody k-średnch, [w:] Szkutnk W. (red.), Problemy społeczno-ekonomczne w uwarunkowanach ryzyka statystycznej neokreślonośc. Metody modele w rozwoju regonów, Wydawnctwo Unwersytetu Ekonomcznego, Katowce. Dzemanowcz W., Mackewcz M., Szmgel-Rawska K. (2014), Dagnoza obszaru metropoltalnego Warszawy. Raport syntetyczny, Geoproft, Ecorys, Warszawa. Jewtuchowcz A. (2005), Terytorum współczesne dylematy jego rozwoju, Wydawnctwo Unwersytetu Łódzkego. Kukuła K. (2000), Metoda untaryzacj zerowanej, PWN, Warszawa. Kukuła K. (2012), Propozycja budowy rankngu obektów z wykorzystanem cech loścowych oraz jakoścowych, [w:] Bnderman Z., Zelńsk W. (red.), Metody loścowe w badanach ekonomcznych, t. XIII/1, Warszawa. Kukuła K. (2014), Budowa rankngu województw ze względu na wyposażene technczne rolnctwa w Polsce, Wadomośc Statystyczne, nr 7. Łunewska M., Tarczyńsk W. (2006), Metody welowymarowej analzy porównawczej na rynku kaptałowym, Wydawnctwo Naukowe PWN, Warszawa. Nedzółka M. (2011), Lokalne mplkacje globalzacj, [w:] Kucńsk K. (red.), Globalzacja, Dfn, Warszawa. Obszar Metropoltalny Warszawy w 2012 r. (2014), Urząd Statystyczny w Warszawe. Szewczuk A. (2011), Rozwój lokalny regonalny główne determnanty, [w:] Szewczuk A., Kogut-Jaworska M., Zoło M., Rozwój lokalny regonalny. Teora praktyka, Wydawnctwo CH Beck, Warszawa. Watrak A. P. (2011), Stratege rozwoju gmn wejskch, Instytut Rozwoju Ws Rolnctwa Polskej Akadem Nauk, Warszawa. Zasady realzacj nstrumentu,,rozwój lokalny kerowany przez społeczność w Polsce (2014), Mnsterstwo Infrastruktury Rozwoju, Warszawa. Zoło M. (2011), Metody loścowe w analze prognozowanu rozwoju lokalnego regonalnego, [w:] Szewczuk A., Kogut-Jaworska M., Zoło M., Rozwój lokalny regonalny. Teora praktyka, Wydawnctwo CH Beck, Warszawa. Summary. Statstcal methods for comparng objects allow them to study takng nto account several features smultaneously, thereby ncreasng the effcency of testng. It can be concluded that the methods of multdmensonal comparatve data analyss can provde specfc research nstruments of local development. The artcle presents the proposal to apply to study the level of development of gmnas n the Mazowecke Vovodshp two methods of multdmensonal comparatve analyss, e. ndcator of the relatve level of development as well as a synthetc measure whch takes nto account the zero untarsaton method. The assessment of the development level of gmnas was carred out usng quanttatve characterstcs based on data from the offcal statstcs for the years 2007 and 2013. 68
Keywords: regonal development, multvarate statstcal analyss, metropols. Резюме. Статистические методы сопоставления объектов позволяют на их обследование с учетом нескольких признаков одновременно, повышая в то время эффективность обследований. Таким образом можно сделать вывод, что методы многомерного сравнительного анализа данных могут составлять специфические инструменты обследований развития на местном уровне. В статье представляется предложение использования для обследования уровня развития гмин мазовецкого воеводства двух методов многомерного сравнительного анализа, то есть показателя относительного уровня развития и синтетической меры учитывающей метод унитаризации к нулю. Оценка уровня развития гмин была проведена с использованием количественных признаков на основе данных официальной статистики за 2007 и 2013 гг. Ключевые слова: региональное развитие, многомерный синтетический анализ, метрополия.