Zdzisław Lisek DOKUMENTACJA FOTOGRAFICZNA W AKTACH LUDOWEGO WOJSKA POLSKIEGO Fotografie związane z Ludowym Wojskiem Polskim znajdujące się w zasobach Centralnego Archiwum Wojskowego zostały przekazane w ubiegłych latach przez instytucje i jednostki wraz z całą ich produkcją kancelaryjną. Nie stanowią one jednak zwartej całości. Większa część zdjęć jest rozproszona po dużych niekiedy zespołach akt rożnych jednostek wojskowych. Inne zostały zgrupowane w małych kolekcjach, np. Wojskowego Biura Historycznego czy tzw. Berlińskiej 1. Zgromadzone fotografie stanowią niewątpliwie fragment dokumentacji wizualnej do historii formowania i walki Ludowego Wojska Polskiego. Szczupłość zasobu fotograficznego z tego okresu stwarza sytuację, w której poszczególne zdjęcia mogą mieć wartość unikalną dla badacza. Mimo wycinkowości tematycznej, jaką stanowi obraz zarejestrowany na fotografii w porównaniu z aktami pisanymi, jest on uzupełnieniem wydarzeń, a niekiedy potwierdzeniem treści zawartej w innych materiałach źródłowych. Stąd jej (fotografii) wartość ostatnio często podkreślana przez korzystających z zasobów aktowych. * Wyrazem doceniania fotografii jako swoistego rodzaju dokumentacji źródło- 1 Kolekcja ta powstała z fotografii nadesłanych do CAW wraz z relacjami uczestników bezpośredniego szturmu Berlina. Fotografie tej kolekcji tematycznie obejmują znacznie większy okres niż sugerował by to sam jej tytuł. Część tych zdjęć zamieszczono w publikacji: Udział Polaków w szturmie Berlina, Warszawa 1969. 126
wej jest powołanie do życia, śladem innych krajów 2, Archiwum Dokumentacji Mechanicznej 3. W archiwum tym dział fotografii stanowi poważny procent jego zasobu. Myślą przewodnią przyświecającą gromadzeniu dokumentacji wizualnej jest założenie, że fotografie powiększające zbiory materiałów teraźniejszości staną się przecież źródłami historii. Wymagają więc one jak pisze A. Brenneke właściwej [...] oceny ich przyszłej historycznej wartości 4. Tak więc w pełni przyjęte jest twierdzenie, że fotografie stanowią materiał dla badań historycznych i że winny się dostać w ręce archiwisty w czasie niezbyt odległym od ich wykonania. Fotografie rejestrują obraz wydarzeń, podobizny osób czy przedmiotów nie podając przy tym przyczyn i nie wyjaśniając zachodzących zjawisk. Dają jedynie obraz tematycznie wycinkowy jednak z szeregiem szczegółów, których można daremnie szukać nawet w najwierniejszych zapisach kronikarskich czy opracowaniach naukowych. Obraz zarejestrowany na kliszy fotograficznej, w przeciwieństwie do pamięci ludzkiej, nie traci nic z pierwotnej wersji, nie ulega sugestiom nowych teorii naukowych. Ma to niewątpliwie wielkie znaczenie dla niektórych kierunków badań wymagających dużej dokładności w odtwarzaniu obrazu oraz wydarzeń niecodziennych. Rola fotografii w pracach naukowych wzrasta lub maleje w zależności od problematyki podejmowanych badań. W przeważającej większości fotografia pozostaje pomocniczym materiałem źródłowym w stosunku do dokumentacji aktowej, co stwierdzić mogą bezpośredni jej użytkownicy. Mimo różnych zastrzeżeń jak pisze R. Nowicki pozostanie ona jednym z najbardziej komunikatywnych sposobów opisu tak osób jak i zdarzeń 5. 2 Najwięcej informacji ukazało się o działalności podobnej placówki w Związku Radzieckim. Patrz: R. G e r b e r, Archiwa radzieckie, Archeion nr 19 20, 1951; Z. K o l a n- k o w s k i, Archiwa w Związku Radzieckim (z języka rosyjskiego przełożył...), Archeion nr 24, 1955; R. N o w i c k i, Centralne Państwowe Archiwum Kino Foto i Fonograficznych Dokumentów w Moskwie, Archeion nr 30, 1959; H. A l t m a n, Pięćdziesiąt lat archiwistyki radzieckiej, Archeion nr 46, 1968. 3 Bliższe informacje o tej placówce: R. N o w i c k i, Dwa lata działalności Archiwum Dokumentacji Mechanicznej, Archeion nr 28, 1958; E. L a n d a u - P a s z k o w s k a, Organizacja i działalność Archiwum Dokumentacji Mechanicznej w Warszawie, Archeion nr 41, 1964. 4 Podaję za R. N o w i c k i m, Kilka uwag o materiałach archiwalnych powstałych sposobem mechanicznym, Archeion nr 31, 1959, s. 4. 5 R. N o w i c k i, tamże, s. 5 127
* Znaczenie fotografii dla prac z dziedziny historii wojen i wojskowości sprowadza się przede wszystkim do komunikatywnego potwierdzenia wywodów i rozważań. Może też oddawać atmosferę chwili, np. radości zwycięzców czy smutku pokonanych. Może też wykazać ewolucje zachodzące w konstrukcji sprzętu i uzbrojenia 6, czy zmiany zachodzące w umundurowaniu. Wartość fotografii, jako dokumentu źródłowego, wzrasta jeżeli dołączony zostanie do niej opis zdarzenia, osoby czy obiektu. Niezbędnym. elementem opisu jest też podanie autora fotografii oraz daty jej wykonania. Brak lub niepełność tych informacji poważnie obniża, a niekiedy zupełnie eliminuje zdjęcie jako materiał poznawczy w badaniach naukowych. Mimo jednak szeregu mankamentów fotografia w pewnej nawet niezbyt wielkiej części przypadków, może stać się jedynym materiałem poznawczym. Ponadto dokumentacja wizualna jest niewątpliwie cennym uzupełnieniem prac naukowych oraz popularno-naukowych. * Fotografie CAW wiążące się tematycznie z historią Ludowego Wojska Polskiego nie mogą w sposób pełny uzupełnić dokumentacji aktowej, z czego też należy zdać sobie sprawię. Możliwość korzystania przez badaczy w obecnej chwili jest jeszcze częściowo utrudniona, ze względu na brak ostatecznie opracowanych pomocy archiwalnych. Poważne utrudnienie stwarza duże rozproszenie materiału po zespołach akt. Prace poszukiwawcze ułatwić więc może wstępna informacja o tej dokumentacji. Zdjęcia zachowały się w niektórych kronikach i historiach jednostek czy instytucji; są też w specjalnych albumach (np. okolicznościowych). Występują również wśród akt personalnych. Dość duża i zwarta grupa znajduje się w kolekcjach Wojskowego Biura Historycznego. Korzystanie z fotografii znajdujących się w samych kolekcjach nie natrafia na trudności ze względu na wstępne ich uporządkowanie oraz sporządzenie tymczasowej pomocy ewidencyjnej w postaci spisu 7. 6 W dużym stopniu taką rolę spełniają opublikowane przez wydawnictwo MON albumy sprzętu uzbrojenia. Por.: J. M a g n u s k i, Wozy bojowe 1914 1964, Warszawa 1964 (wyd. II); S. P i l e c k i, J. D o m a ń s k i, Samoloty bojowe 1910 1967, Warszawa 1969. 7 Rozpoczęte prace porządkowe zmierzają do zaprowadzenia pełnej ewidencji zbioru zdjęć. Ogólnie przyjęto, że każda fotografia powinna posiadać oddzielną kartę katalogową, 128
Oceniając wartość fotografii dotyczących Ludowego Wojska Polskiego stwierdzić można fakt, że stanowią one w przeważającej większości zbiór prac amatorskich. Autorami większości prac byli fotografowie nie posiadający odpowiednich wiadomości potrzebnych do wykonywania technicznie poprawnych zdjęć oraz właściwej obsługi sprzętu. Zaważyło to poważnie na stronie technicznej fotografii, doborze tematu i sposobie wykonania zdjęć. Możliwości fotografowania w czasie trwania działań wojennych w ogóle, a zwłaszcza na polu walki, były niewątpliwie poważnie ograniczone. Sprowadzało się ono całkowicie do amatorstwa, które nie mogło kolidować z wykonywaniem zasadniczych zadań. Odbiło się to na tematyce; tym też tłumaczyć można prawie zupełny brak zdjęć z działań bojowych 8. Natomiast przeważająca większość zachowanej dokumentacji wizualnej to zdjęcia pamiątkowe większych lub mniejszych oddziałów oraz poszczególnych żołnierzy. Fotografowano na ogół w miejscach przypadkowych. Wyjątkiem są zdjęcia znajdujące się w kronikach jednostek saperskich, których specyfika pracy pozwalała na większą możliwość wykonywania tych czynności w przeciwieństwie do innych rodzajów wojsk 9. Ponadto jest cechą charakterystyczną dla wojsk saperskich w ogóle, że posiadają najliczniejszą dokumentację wizualną. Chociaż nie tylko liczebność występowania fotografii w aktach jednostek saperskich jest w tym przypadku charakterystyczna. O wartości tych fotografii decyduje właściwie dobrany temat. Fotografia w tych przypadkach dokumentuje etapy pracy na poszczególnych obiektach oraz jej końcowy wynik. Nie bez znaczenia w tym wypadku jest zwartość i statyczność tematu oraz jego fotogeniczność. Zdjęcia te w dużym stopniu mogą być ciekawą i pożyteczną ilustracją do materiału aktowego dotyczącego pracy saperów na ich szlaku bojowym. Znacznie trudniejsza jest do udokumentowania w tak pełny tematycznie sposób działalność innych rodzajów wojsk. Pewnym odstępstwem od reguły są fotografie wykonane w Berlinie. W oparciu o dostępne w CAW zdjęcia stwierdzić można, że w tym wypadku temat nie jest już tak przypadkowy, nawet fotografie pamiątkowe mają specjalnie dobrane tło (np. ruiny Reichstagu, Siegessäule Kolumna Zwyktóra oprócz numeru inwentarza zawierać będzie treść, datę wykonania i nazwisko autora. Szczegółowe omówienie tego zagadnienia w zarządzeniu nr 17 Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych z dnia 30.06.1969 r. w sprawie archiwalnego opracowania zasobu fotograficznego. 8 Działania bojowe reprezentowane są bardzo skromną ilością fotografii zwłaszcza z końcowego okresu wojny. 9 Por.: CAW, III-299-48 i III-300-25. 129
cięstwa, Brama Brandenburska) świadczą o miejscu i odniesionym zwycięstwie. Osobne zagadnienie stanowi dziś opis fotografii tych znajdujących się w kolekcjach, jak i przechowywanych w poszczególnych kronikach albumach włączonych do zespołów akt. Ważny ten element z reguły potraktowany jest w sposób zbyt mało komunikatywny, a nawet pominięty. Istnieje również szereg przypadków budzących wątpliwość, co do wiarygodności opisu. Problem ten występuje zwłaszcza przy badaniu fotografii znajdujących się w kronikach i historiach jednostek. Często dokumentacja ta nie jest oryginalna; zaliczyć ją można do grupy zdjęć wykonanych raczej już po zakończeniu działań wojennych, prawdopodobnie w innych okolicznościach i na innym terenie. Pocieszającym w tym przypadku jest fakt, że nieudolność wykonania pozoracji umożliwia bardzo łatwe ocenienie wartości historycznej tych fotografii, mimo że występują one często obok zdjęć autentycznych 10. * Dokumentację wizualną Wojska Polskiego przechowywaną w zasobach Centralnego Archiwum Wojskowego umownie podzielić można na dwie zasadnicze grupy: fotografie złączone w sposób fizyczny i tematyczny z poszczególnymi zespołami akt (np. kroniki i historie jednostek oraz albumy); fotografie należące fizycznie do kolekcji i wiążące się z nią tematycznie, chociaż w pojedynczych wypadkach mogą wiązać się z aktami niektórych zespołów. Inny podział może być dokonany według tematyki poszczególnych zdjęć. W tym wypadku wydzielone będą następujące grupy: podobizny dowódców i żołnierzy (w tym także zdjęcia grupowe) znajdujące się w niektórych kronikach i historiach jednostek oraz aktach personalnych oficerów 11 ; działania bojowe przemarsze, biwaki, stanowiska bojowe (np. artylerii), epizody z walk (bardzo nielicznie reprezentowane), pobojowiska, jeńcy, budowa mostów i dróg (b. licznie reprezentowane) oraz panoramy i zdjęcia terenu walk 12 ; 10 Por.: Historia 13 pułku artylerii samochodowej (III-4-40) oraz Historia 1 samodzielnego pułku moździerzy (III-225-83). 11 Między innymi: zarys historii szlaku bojowego kwatermistrzostwa 1 AWP (III-4-800, 801), historia 2 samodzielnego batalionu zdobyczy wojennej (III-4-803), kronika 2 samodzielnego batalionu samochodowego (III-4-805), historia jednostek weterynaryjnych 1 AWP (III-4-806), historia 1 pułku myśliwskiego (III-270-25). 12 Historia 1 samodzielnego pułku moździerzy (III-225-83), historia 13 pułku artylerii samochodowej (III-4-40), kronika 38 pułku piechoty (III-104-42). 130
uroczystości wojskowe lub z udziałem wojska przysięgi, defilady, capstrzyki, pogrzeby i msze polowe 13 ; pomoc wojska dla ludności cywilnej i praca przy odbudowie kraju zagospodarowanie Ziem Odzyskanych, odgruzowanie, odbudowa itp. 14 ; obiekty wojskowe koszary, fortyfikacje itp. 15. Podany wyżej podział kolekcji uwzględnia w zasadzie główne grupy tematyczne fotografii, jak też wskazuje na ich obecne rozmieszczenie w zasobach Centralnego Archiwum Wojskowego. Pozwala on przynajmniej w pewnym stopniu zorientować się w rodzaju materiałów oraz najogólniej w tematyce i ewentualnej wartości dokumentacji wizualnej, jako pomocniczej bazy źródłowej. Być może, że w trakcie ostatecznego opracowywania zdjęć oraz sporządzania inwentarzy tematycznych podział ten ulegnie pewnym drobnym zmianom. Jednak to nie będzie przeszkodą w korzystaniu przez zainteresowanych zwłaszcza, że w początkowym okresie pracy podział ten stanie się podstawą do opracowania pomocy archiwalnych umożliwiających szybsze dotarcie i pełniejsze wykorzystanie wspomnianych materiałów. Należy jeszcze dodać, że poza ramami podziałów znajdą się nieliczne fotografie o różnorodnej tematyce zawierające jednak w swej treści wizualnej dużą wymowę historyczną. Wymienić tu można dla przykładu dwie fotografie placu w Oranienburgu, stanowiącego składnicę zrabowanych w krajach podbitych przez hitlerowców pomników i dzwonów. Na jednym z tych zdjęć dobrze widoczny napis w języku polskim na tablicy pamiątkowej [...] Gabrielowi Narutowiczowi [...] 16. Są również zdjęcia fragmentów obozu zagłady Oranienburg Sachsenhausen 17 wyzwolonego przez żołnierzy polskich i radzieckich w końcowej fazie drugiej wojny światowej. Spodziewać się należy, że podczas szczegółowych prac inwentaryzacyjnych mogą być odnalezione inne równie ciekawe tematycznie fotografie. 13 Wymienić można między innymi wspomnianą już historię 13 pułku artylerii samochodowej (III-4-40). Por. też: CAW, 111-270-25, III-225-89 i III-233-30. 14 Stosunkowo dużo zdjęć związanych z problematyką w kronikach: 4 samodzielnej kompanii zdobyczy wojennej (III-5-518) i 1 pułku moździerzy (111-225-89). 15 Np.: opis obrony wału pomorskiego: III-4-60 oraz 111-104-42. 16 CAW, III-4-803, k. 20. 17 Tamże, k. 19. 131