Artykuł ukazał si w kwartalniku: Organizacja i Kierowanie

Transkrypt

1 METODA VAIC TM W OCENIE EFEKTYWNOCI WYKORZYSTANIA ZASOBÓW PRZEDSIBIORSTWA Anna UJWARY-GIL Kazimierz R. LIWA Artykuł ukazał si w kwartalniku: Organizacja i Kierowanie Ujwary-Gil A., liwa R.K., Metoda VAIC TM w ocenie efektywnoci wykorzystania zasobów przedsibiorstwa, Organizacja i Kierowanie 2006, nr 2(124), s Wprowadzenie W poprzednim artykule 1 wspomniana była pogłbiajca si dysproporcja midzy historycznym kosztem aktywów netto a wartoci rynkow spółek notowanych na giełdzie, szczególnie w sektorze technologii informatycznych, biotechnologii, chemicznym czy farmaceutycznym. Powszechnie przyjto, i wielko kapitału intelektualnego okrela rónica midzy wartoci rynkow a ksigow 2 (ta ostatnia traktowana de facto jako warto firmy). Jeli jednak warto rynkowa oparta jest na kapitalizacji (cenie rynkowej akcji) to oznaczałoby, i warto ksigowa zmienia si w sposób nie zwizany z podstawow materialn wartoci tych aktywów. Aktywa ksigowe nie maj wartoci wyszej ni to, co zostało zapisane w bilansie według poniesionych kosztów. Oznacza to, i bilansowa warto aktywów nie moe odzwierciedla biecej, ani tym bardziej przyszłej ich wartoci. Ponadto wspomniana warto rónicy oznaczałaby, i nie ma na rynku złej wyceny (kapitalizacji) przedsibiorstwa i cena dyktowana przez kapitałowy rynek jest cen godziw. Praktyka nie potwierdza tego. Z du doz pewnoci mona powiedzie, e rzeczywista warto (cena) przedsibiorstwa waha si w wikszoci przypadków midzy jego wartoci ksigow i wysokoci rynkowej kapitalizacji. Odstpstwa polegaj tu na niedoszacowaniu (kiedy warto rynkowa firmy jest nisza od jej wartoci ksigowej) lub przeszacowaniu (odwrotny przypadek). Metoda KCE TM (Przychodu z Intelektualnego Kapitału) pozwala na identyfikacj niedo- i przeszacowania, nie wyjaniajc jednak procesu Autorzy: dr Anna Ujwary-Gil i dr hab. Kazimierz R. liwa s pracownikami w Katedrze Zarzdzania Wyszej Szkoły Biznesu National-Louis University w Nowym Sczu. 1 Niniejszy artykuł stanowi drug cz rozwaa powiconych metodom pomiaru kapitału intelektualnego. Wczeniej w nr 1 (123) Organizacji i Kierowanie ukazał si artykuł zatytuowany: Dylemat wartoci przedsibiorstwa metoda KCE TM. 2 T.A. Stewart, Intellectual capital. The New Wealth of Organizations, Nicholas Brealey Publishing Limited, Great Britain 2003, s

2 odchodzenia rynkowej wartoci od wartoci ksigowej przedsibiorstwa. Metoda ta zajmuje si wynikiem, zostawiajc tworzenie lub niszczenie wartoci poza obszarem jej zainteresowania. Celem tego artykułu jest prezentacja metody: Intelektualny wskanik wartoci dodanej (VAIC TM ), w której dominujcym elementem pomiaru jest warto dodana. Cało oblicze koncentruje si jednak na ocenie efektywnoci funkcjonowania przedsibiorstwa przez pryzmat wytworzonej wartoci dodanej analizowanej w stosunku do zainwestowanych zasobów niematerialnych (kapitału ludzkiego i strukturalnego) oraz kapitału fizycznego (materialnego). Inaczej mówic, metoda ta nie roci sobie prawa do ustalenia rynkowej wartoci kapitału wiedzy przedsibiorstwa, ale usiłuje pokaza, jak i dlaczego przedsibiorstwo tworzy lub niszczy warto w czasie. Jej główna zaleta to moliwo porównania firm o ronym profilu działalnoci i ronej wielkoci w oparciu o kryterium tworzenia wartoci dodanej. Jest wic logiczne, e koncepcja wartoci dodanej jest kluczowa dla metody VAIC TM. Jej pomiar oraz inne zwizane z wartoci dodan wskaniki, które zostan tu przedstawione, nastpi w oparciu o dane finansowe Telekomunikacji Polskiej S.A. oraz Netii SA przedsibiorstw sektora telekomunikacyjnego według klasyfikacji Giełdy Papierów Wartociowych. Jakkolwiek obydwie metody (VAIC TM i KCE TM s nieporównywalne (tak metodologicznie, jak i co do rezultatów ich zastosowania), autorzy zdecydowali si na uycie danych tych samych przedsibiorstw, co powinno ułatwi zarówno zrozumienie samych metod, jak i charakterystyk obu przedsibiorstw. Uzyskane wyniki bd nastpnie rozpatrywane w kontekcie sektora telekomunikacyjnego w kontynentalnej Europie i Wielkiej Brytanii, dziki czemu moliwe bdzie ustalenie, czy badane przedsibiorstwa działaj na poziomie efektywnoci wyszym, czy tez niszym od przyjtej redniej dla badanego sektora. Warto tu zaznaczy jeszcze raz, i metoda VAIC TM nie ma na celu obliczenia wartoci kapitału intelektualnego, a jedynie tzw. intelektualn efektywno lub inaczej zdolno przedsibiorstwa do wykorzystania lub efektywnego gospodarowania zainwestowanymi zasobami materialnymi i niematerialnymi w tworzeniu wartoci. Dylematy pomiaru kapitału intelektualnego Punktem wyjcia zarówno co do wyboru, jak i zastosowania okrelonej metody pomiaru kapitału intelektualnego jest precyzyjne okrelenie celu. Odpowied na elementarne 2

3 pytania (kto?, co?, jak?, dlaczego?, kiedy?, gdzie? ) powinny by powizane ze strategi przedsibiorstwa 3 w oparciu o któr naley zdefiniowa cele pomiaru, zaprojektowa mierniki odzwierciedlajce kluczowe dla funkcjonowania i efektywnej działalnoci obszary przedsibiorstwa. Na tej podstawie moliwe jest sprecyzowanie, które aktywa i zasoby maj by rozwijane oraz jakie działania powinny by podjte, aby zainicjowa podane zmiany w kapitale intelektualnym przedsibiorstwa. Warto zwróci tu uwag, i dokonywanie pomiaru składników kapitału intelektualnego w danym czasie nie gwarantuje, i ich znaczenie oraz kierunek przepływu nie ulegnie w krótkim czasie (np. dzie po obserwacji) zmianie a jeli tak pomiar rynkowej wartoci kapitału intelektualnego staje si niemoliwy. Z tego wzgldu bezpieczniej jest mówi nie tyle o pomiarze, ale o próbie przewidywania zmian, analizowania dynamiki kapitału intelektualnego oraz okrelenia jego znaczenia z punktu widzenia realizacji strategii, pozyskiwania przewagi konkurencyjnej, bd zaspakajania potrzeb interesariuszy. Poniewa wikszo tradycyjnych pomiarów efektywnoci funkcjonowania przedsibiorstw koncentruje si na pomiarze aktywów materialnych, dlatego nie mog mierzy wartoci wytworzonej przez aktywa niematerialne. Tymczasem ocena rynkowa przedsibiorstw znacznie wykracza poza ramy wyznaczone przez materialne aktywa. Istniejce tradycyjne wskaniki pomiaru, np. stopa zwrotu z inwestycji, stopa zwrotu z aktywów, czy stopa zwrotu z kapitału własnego nie uwzgldniaj ani efektywnoci tworzenia kapitału intelektualnego, ani tym bardziej przyszłego wzrostu jego wartoci. Finansowa rachunkowo nie ma ambicji mierzenia kapitału intelektualnego (wartoci niematerialnych), chocia jest on czsto kluczowy dla działania przedsibiorstwa. Alternatyw dla wymienionych wskaników miał by np. wskanik q Tobina 4 oceniajcy trafno decyzji inwestycyjnych stosunkiem rynkowej wartoci danego zasobu (kapitału) do kosztu jego odtworzenia. Gdy koszty odtworzenia całkowitych aktywów firmy s nisze od wartoci rynkowej badanego przedsibiorstwa, moliwy jest wyszy ni normalny zwrot z inwestycji. Ograniczeniem tego wskanika jest jego wraliwo na zmiany zewntrzne (deregulacje rynku, niespodziewane pogłoski i negatywne informacje), które zaniaj cen rynkow. Inn alternatyw była opracowana przez Stewarta 5, w latach dziewidziesitych ubiegłego stulecia, ekonomiczna warto dodana (EVA). Jakkolwiek 3 Nie zawsze mierniki osigni przedsibiorstwa wynikaj ze strategii. Tam, gdzie proces strategicznego zarzdzania koncentruje si na okreleniu celów organizacji, planu działania zmierzajcego do realizacji celów, tam okrelenie mierników ma raczej charakter informujcy menederów, czy organizacja zmierza w okrelonym strategicznym kierunku. 4 N. Bontis, Assessing knowledge assets: a review of the models used to measure intellectual capital, Framework Paper 00-01, ( ). 5 G.B. Stewart, The quest of value. The EVA management guide, HarperBusiness

4 dziki EVA moliwe jest okrelenie, który produkt lub usługa tworzy warto dodan oraz przenosi uwag z kosztów działania na monitorowanie wartoci dodanej, to jednak EVA nadal pozostaje cile uzaleniona od kapitału fizycznego i nie zawiera informacji o tym, jakie działania tworz warto oraz jak efektywnie przedsibiorstwo wykorzystuje kapitał intelektualny w tworzeniu wartoci. Dla pomiaru intelektualnego kapitału jest równie wana inna jego cecha dychotomia. Przez dychotomi kapitału wiedzy rozumiemy tutaj strukturalny konflikt istniejcy midzy statycznym i dynamicznym pojmowaniem kapitału wiedzy. W ujciu statycznym kapitał intelektualny przedsibiorstwa moe by mierzony w kadej chwili, np. kompetencje pracowników (kapitał ludzki), prawa do własnoci intelektualnych (kapitał strukturalny), satysfakcja klientów, umowy z dostawcami (kapitał relacyjny). Takim przykładem długotrwałych owocnych relacji z dostawcami i podwykonawcami jest brytyjski Marks&Spencer. Relacje te (składnik kapitału wiedzy) maj dług histori i czsto nie s usankcjonowane formalnymi kontraktami. Główn zalet braku formalnych umów jest wysoki stopie elastycznoci, specjalizacja usług i jako produktu finalnego. Marks&Spencer bazuje na reputacji uczciwego partnera, dlatego tez kady nowy dostawca bez obaw angauje si w zyskown dla niego współprace. Bez wtpienia reputacja uczciwego partnera jest najwiksz niemierzaln wartoci tej firmy. Jest teoretycznie moliwe sprzedanie sieci dostawców i kooperantów innej firmie (np. sieci Biedronka, uywajc przesadnego przykładu), ale transakcja taka ani nie zwikszyłaby znacznie rynkowej wartoci nabywcy, ani nie zmniejszyłaby (znacznie) wartoci sprzedawcy. Przyczyn tego jest kontekstualny i procesowy charakter kapitału wiedzy. Warto intelektualnego kapitału zaley wic nie tylko od niego samego, ale od kontekstu, w jakim on wystpuje (wysoka w Marks&Spencer, niewielka gdzie indziej); ten kontekst stanowi o dynamice kapitału wiedzy i jego wartoci. Tak wic dynamiczne ujcie kapitału intelektualnego podkrela zewntrzne pozyskiwanie lub wewntrzne wytwarzanie zasobów niematerialnych, podtrzymywanie lub rozwój wartoci ju istniejcych, ich pomiar i monitorowanie. Warto tworzona jest wtedy, gdy zasoby s wykorzystywane; jest ona marnotrawiona, kiedy pozostaj niewykorzystane. Jest to klasyczna podstawa zasobowej teorii przedsibiorstwa; dla E. Penrose 6 zasoby mog by definiowane niezalenie od ich uycia i dopiero ich wzajemna konfiguracja i dynamika determinuje kocowy produkt działania przedsibiorstwa. Jeli oderwiemy intelektualny 6 E. Penrose, The theory of the growth of the firm, Oxford University Press, 1995, s. 25 i

5 kapitał (ujcie statyczne) od jego rozwoju (ujecie dynamiczne), tracimy moliwo obiektywnej oceny wartoci tego kapitału, jak i samego przedsibiorstwa, w którym on istnieje. Współczenie, tj. w gospodarce opartej na wiedzy, akcentuje si znaczenie kapitału intelektualnego: aktywów intelektualnych, wiedzy i innych niemierzalnych aktywów jako czynników produkcji. W wikszoci przypadków kapitał intelektualny jest tak powizany z tradycyjnymi czynnikami produkcji (np. komputer z pracownikiem umysłowym), i pomiar tych dwóch elementów niezalenie od siebie jest bezcelowy. Komputer moe analitycznie łczy informacje w nowe modele, ale nie moe sam zintegrowa je w co zupełnie nowego i dokona interpretacji przetworzonych informacji. Pod tym wzgldem kapitał intelektualny jest jedynie stymulatorem materialnych czynników produkcji i nie moe by wkładem w procesie produkcyjnym per se. Słuy jako platforma i kontekst w którym dokonuje si kombinacja tradycyjnych czynników produkcji ukierunkowanych na tworzenie wartoci. Jeszcze inn trudnoci jest to, e wartoci niemierzalne (dowiadczenie, wizerunek, marka, relacje z klientami, know-how) nie mog by, w odrónieniu od tradycyjnych produkcyjnych zasobów, przedmiotem transakcji. Tymczasem system podwójnego ksigowania oparty jest na transakcjach. Ulotno i sytuacyjno kapitału intelektualnego eliminuje go z tradycyjnych transakcji 7, gdy składniki kapitału intelektualnego nie s wzgldem siebie konkurencyjne, lecz komplementarne (to samo mona powiedzie o relacji midzy intelektualnym kapitałem i tradycyjnymi zasobami produkcyjnymi). Ich warto moe rosnc i spada bez transakcji. Przykładowo we wrzeniu 2003 roku Rada Nadzorcza AOL Time Warner przegłosowała usunicie z nazwy koncernu marki AOL (America OnLine). W cigu dwóch lat najcenniejsza cz koncernu stała si balastem. AOL zniknła take jako oznaczenie giełdowych papierów spółki. Trzy lata giełdowej koniunktury napdzanej popularnoci spółek internetowych skoczyło si kilka miesicy po sfinalizowaniu operacji przejcia Time Warnera przez AOL w styczniu 2001 roku. Sprawdziły si ostrzeenia wielu analityków, e ceny akcji spółek internetowych nie maj pokrycia w ich rzeczywistej wartoci i s oparte na nadmiernie optymistycznych prognozach rozwoju wykorzystania nowoczesnych technologii. Skojarzenie z nowoczesn technologi reprezentowan przez AOL stało si w cigu dwóch lat obcieniem dla medialnego giganta, co w połczeniu z brakiem szerokopasmowego dostpu do Internetu spowodowało, i po raz pierwszy w historii AOL zaczła traci klientów. 7 Pewne próby utworzenia platformy wymiany wiedzy mona obserwowa w wirtualnej przestrzeni, przykładem s: Knexa oraz IQPort. Na razie trudno o jednoznaczn ocen ich funkcjonowania. 5

6 Pomiar kapitału intelektualnego jako kreatora wartoci przedsibiorstwa postulowany jest przede wszystkim przez inwestorów (akcjonariuszy i interesariuszy), ekonomistów i kadr zarzdzajc przedsibiorstw, którzy w tradycyjnej, opartej na kosztach rachunkowoci nie znajduj wiarygodnej informacji dla podejmowania decyzji. Jakkolwiek inwestorzy uznaj kluczow rol kapitału intelektualnego w tworzeniu wartoci przedsibiorstwa, to jednak decyzje podejmowane na kapitałowych rynkach s cigle w duej mierze intuicyjne i naraone np. na spekulacyjn zawarto tych rynków. Zasady przestarzałej rachunkowoci, wysoka niepewno zwizana z kapitałem wiedzy, preferencje inwestorów do osigania szybkich zwrotów z zainwestowanego kapitału prowadzi z kolei do cigłego niedoszacowania przez inwestorów wiedzochłonnych przedsibiorstw oraz wysokiego kosztu pozyskania i rozwoju kapitału wiedzy. Efektywno wykorzystania zasobów przedsibiorstwa metoda VAIC TM Jak si wydaje, uzasadnienia wprowadzenia metody VAIC TM naley szuka w niedocigniciach obowizujcego systemu rachunkowociowo-ksigowego. System pomiaru i raportowania aktywów oraz pasywów w oparciu o zasad podwójnego ksigowania, opracowany około 500 lat temu prawdopodobnie przez włoskiego mnicha Luca Paccioli nie przystaje ju do zastanej rzeczywistoci. Trudno nie zgodzi si z krytyk metody bilansowania, któr znamy od lat, naley jednak zgodzi si z tym, e bilans odzwierciedlajcy warto ksigow nie był skonstruowany po to, aby reprezentowa warto rynkow przedsibiorstwa. Autorstwo przedstawianej tu metody przypisuje si prof. Ante Puliiowi z Austriackiego Centrum Badawczego Kapitału Intelektualnego. O jej popularnoci w Europie wiadczy to, e gdy w lutym 2005 roku przeprowadzono na zlecenie firmy konsultingowej Arthur D. Little badanie majce na celu rozpoznanie najbardziej znanych metod pomiaru kapitału intelektualnego 8, Metoda Intelektualny wskanik wartoci dodanej (VAIC TM - Value Added Intellectual Coefficient) zajła drug pozycj, zaraz za Strategiczn Kart Wyników. 25% i 56% respondentów uznało t metod odpowiednio za bardzo dobrze i rednio znan, głównie wród przedstawicieli brany telekomunikacyjnej oraz chemicznej. 8 W badaniu uczestniczyło 155 osób, w tym 49 inwestorów oraz 106 analityków finansowych. 6

7 W prezentowanej metodzie VAIC TM przyjto, ze warto dodana stanowi kryterium oceny działalnoci przedsibiorstwa, a kapitał intelektualny jest czynnikiem determinujcym jej tworzenie. Intelektualny kapitał zawiera dwa składniki kapitał ludzki oraz strukturalny. Obydwa, w połczeniu z tzw. kapitałem fizycznym s sprawcze w stosunku do wartoci wytwarzanej w przedsibiorstwie. Warto dodana jest tu interpretowana jako dochód firmy, przez co i sam kapitał intelektualny musi by wyraony w podobnych jednostkach finansowych; nadaj one metodzie VAIC TM wiksz obiektywno ze wzgldu na powszechne ich stosowanie w tradycyjnych systemach pomiarowych. Uzyskane metod VAIC TM wyniki naley rozpatrywa w kontekcie okrelonego segmentu rynkowego (konkurujce przedsibiorstwa), brany lub gospodarki narodowej, w jakim dane przedsibiorstwo funkcjonuje. Dziki temu moliwe jest okrelenie, czy dana firma działa na poziomie efektywnoci wyszym czy niszym od przyjtej redniej. Uzyskane wyniki dostarczaj informacji o efektywnoci zainwestowanego kapitału intelektualnego i fizycznego (finansowego i materialnego) w tworzeniu wartoci dodanej, co czsto staje si niezastpionym instrumentem w porównywaniu przedsibiorstw działajcych w tym samym obszarze. Metoda VAIC TM składa si z piciu etapów, które zostan kolejno przedstawione poniej. Punktem wyjcia metody jest obliczenie wartoci dodanej 9 : Etap I Obliczenie wartoci dodanej Wzór 1. Warto dodana przedsibiorstwa (VA) 10 VA i = OP i + HC i + A i gdzie: VA i warto dodana i-tego przedsibiorstwa OP i zysk operacyjny i-tego przedsibiorstwa HC i koszty zatrudnienia i-tego przedsibiorstwa (wynagrodzenia, wiadczenia na rzecz pracowników) A i amortyzacja rodków trwałych oraz wartoci niematerialnych i prawnych i-tego przedsibiorstwa 9 Pomiar wartoci dodanej nastpi w oparciu o oryginaln propozycj Autora. Zob. A. Puli, Intellectual capital does it create or destroy value?, Measuring Business Excellence, 1/ Według Puliia warto dodan stanowi głównie suma: zysku operacyjnego oraz kapitału ludzkiego (wynagrodze oraz poniesionych kosztów pracy). Proponuje on, aby do wartoci dodanej nie wlicza amortyzacji, która w przypadku przedsibiorstw nie opartych na wiedzy moe znacznie rónicowa osignite wyniki. 7

8 Warto dodana ronie w miar wzrostu efektywnoci wykorzystania posiadanych zasobów, tote uwaga powinna by zwrócona na dyspozycyjno kapitału fizycznego i intelektualnego (ludzki i strukturalny). Obie formy kapitału, fizyczny i intelektualny, traktowane s jak inwestycja, której zwrotem jest udział w tworzeniu wartoci dodanej. Tak wic efektywno tworzenia wartoci jest kluczowym wskanikiem dla oceny wykorzystania posiadanego kapitału, tym samego kapitału intelektualnego. Etap II Obliczenie intelektualnego wskanika wartoci dodanej (VAIC) oraz zdolnoci intelektualnych przedsibiorstwa (ICE) Kalkulacja zdolnoci do wytworzenia wartoci dodanej firmy dostarcza ogólnego obrazu efektywnoci zaangaowanego kapitału fizycznego, ludzkiego i strukturalnego (intelektualnego). Efektywno tworzenia wartoci dodanej w oparciu o wykorzystanie aktywów materialnych i kapitału intelektualnego przedsibiorstwa obliczamy według poniszego wzoru: Wzór 2. Intelektualny wskanik wartoci dodanej (VAIC) VAIC i = CEE i + HCE i + SCE i gdzie: VAIC i - intelektualny wskanik wartoci dodanej i-tego przedsibiorstwa CEE i wskanik efektywnoci kapitału fizycznego i-tego przedsibiorstwa HCE i wskanik efektywnoci kapitału ludzkiego i-tego przedsibiorstwa SCE i wskanik efektywnoci kapitału strukturalnego i-tego przedsibiorstwa Sumujc dwa wskaniki: efektywno kapitału ludzkiego (HCE) i strukturalnego (SCE) otrzymujemy miernik efektywnoci kapitału intelektualnego (zdolnoci intelektualnych) przedsibiorstwa (ICE): W zwizku z tym, e dodana warto wynika z zaangaowanego kapitału fizycznego i wiedzy, jest konieczna separacja ich wpływu na tworzenie dodanej wartoci. Najbardziej nas tu interesuje warto kapitału intelektualnego, tote II Etap koczy si przedstawieniem, jak mona obliczy efektywno jego wykorzystania w przedsibiorstwie: Wzór 3. Wskanik efektywnoci kapitału intelektualnego (ICE) 8

9 ICE i = HCE i + SCE i gdzie: ICE i wskanik intelektualnej efektywnoci i-tego przedsibiorstwa HCE i wskanik efektywnoci kapitału ludzkiego i-tego przedsibiorstwa SCE i wskanik efektywnoci kapitału strukturalnego i-tego przedsibiorstwa. Jest oczywiste, e dodana warto została wytworzona w przedsibiorstwie poprzez wykorzystanie wszystkich form kapitału, std te III Etap metody VAIC TM wymaga obliczenia, w jakim stopniu uyty kapitał fizyczny brał udział w wytwarzaniu wartoci. Separacja kapitału fizycznego i wiedzy jest niezbdnym warunkiem dla dalszych oblicze. Etap III Obliczenie efektywnoci wykorzystania kapitału fizycznego w tworzeniu wartoci dodanej Efektywno wykorzystania tradycyjnego kapitału fizycznego w tworzeniu wartoci dodanej oblicza si jako iloraz wartoci dodanej i kapitału fizycznego. Indeks i odnosi si do i-tego przedsibiorstwa, a sam fizyczny kapitał jest reprezentowany przez warto ksigow aktywów netto. Wzór 4. Efektywno kapitału fizycznego (CEE) CEE i = VA i /CEi gdzie: CEE i wskanik efektywnoci kapitału fizycznego i-tego przedsibiorstwa VA i warto dodana i-tego przedsibiorstwa CE i kapitał fizyczny i-tego przedsibiorstwa. Jest to wskanik okrelajcy ile jednostek (pieninych) wartoci dodanej przypada na jedn jednostk zaangaowanego kapitału fizycznego, co charakteryzuje efektywno zaangaowania zasobów materialnych w przedsibiorstwie. Majc obliczony udział fizycznego kapitału w tworzeniu wartoci dodanej, mona zastosowa identyczn operacj wobec kapitału intelektualnego. Posiada on dwa składniki, wic nastpne etapy metody VAIC TM powicone s obliczeniu udziału kapitału ludzkiego (Etap IV) oraz strukturalnego (Etap V) w tworzeniu tej wartoci. 9

10 Etap IV Obliczenie efektywnoci wykorzystania kapitału ludzkiego w tworzeniu wartoci dodanej Efektywno kapitału ludzkiego w tworzeniu wartoci dodanej okrelana jest przez stosunek wartoci dodanej (VA i ) do wartoci kapitału ludzkiego (HC i ). Według Edvinnsona 11, Sveibyiego 12 oraz Puliia 13, warto kapitału ludzkiego odpowiada ogółowi wydatków zwizanych z płacami, dokształcaniem i szkoleniami (całkowite wynagrodzenie z listy płac oraz koszty pracy). Wzór 5. Efektywno kapitału ludzkiego (HCE) HCEi = VA i /HC i gdzie: HCE i wskanik efektywnoci kapitału ludzkiego i-tego przedsibiorstwa VA i warto dodana i-tego przedsibiorstwa HC i kapitał ludzki i-tego przedsibiorstwa Wskanik efektywnoci kapitału ludzkiego pokazuje, ile wartoci dodanej wytworzono dziki wydaniu jednej jednostki pieninej na zatrudnionego pracownika. Relacja midzy wartoci dodan (VA) a kapitałem ludzkim (HC), wyraona poprzez akumulacj wydatków na pracowników, okrela zdolno kapitału ludzkiego do tworzenia wartoci w przedsibiorstwie. Naley tu podkreli, e Puli (jak i wszyscy inni specjalici zajmujcy si zarzdzaniem kapitałem wiedzy) traktuje wydatki na pracowników nie jako koszt, ale jako inwestycje. W swojej naturze koszty s barier i zarzdzajcy zawsze zmierzaj do ich ograniczania. Z inwestycjami jest inaczej. Jeli pracodawca postrzega pracownika (kapitał ludzki) przez pryzmat inwestycji bdzie oczekiwał wysokiego zwrotu z tej inwestycji, istnienie którego jest wystarczajcym uzasadnieniem inwestowania w ludzi. Etap IV Obliczenie kapitału strukturalnego i efektywnoci wykorzystania kapitału strukturalnego w tworzeniu wartoci dodanej 11 L. Edvinsson, Developing intellectual capital at Skandia, Long Range Planning 30/3, 1997, s K. Sveiby, Methods for measuring intellectual capital, ( ). 13 A. Puli, Intellectual capital does it create or destroy value?, Measuring Business Excellence 1/2004, s

11 Udział kapitału strukturalnego w wytwarzaniu wartoci dodanej jest nieco bardziej skomplikowany. Jakkolwiek metoda obliczenia jest identyczna z t, która jest stosowana dla kapitału fizycznego i ludzkiego, to jednak obliczenie wartoci kapitału strukturalnego nie jest całkowicie jednoznaczne. Nie jest to zwykła inwestycja, jako e nie mona wskaza, gdzie naley zainwestowa w przedsibiorstwie, aby zwikszy warto kapitału strukturalnego. Nie ulega jednak kwestii, e mimo nieuchwytnoci tego kapitału ma on due znaczenie dla wytwarzanej wartoci, działajc jako swoisty mnonikowy efekt wobec kapitału fizycznego. Std te, według Pulia i Edvinnsona 14, warto kapitału strukturalnego (SC) wynika z rónicy pomidzy wartoci dodan (VA) a kapitałem ludzkim (HC). Wzór 4. Pomiar kapitału strukturalnego (SC) SC i = VA i HC i gdzie: SC i kapitał strukturalny i-tego przedsibiorstwa VA i warto dodana i-tego przedsibiorstwa HC i kapitał ludzki i-tego przedsibiorstwa Kapitał strukturalny, który jest wanym elementem kapitału intelektualnego stanowi skodyfikowana wiedza (explicite knowledge), umiejtnoci przedsibiorstwa odzwierciedlone w postaci własnoci intelektualnej, bazy danych, procesów zarzdzania, infrastruktury technicznej oraz kultury organizacyjnej. Podobnie kapitał strukturalny ujmuje Baruch 15 stwierdzajc, i pozwala on przedsibiorstwu w sposób efektywny wytwarza znaczc warto ekonomiczn z kapitału rzeczowego, finansowego, ludzkiego oraz innych niematerialnych aktywów. Majc obliczon warto kapitału strukturalnego mona obliczy jego efektywno (SCE) w tworzeniu wartoci dodanej, co jest okrelone jako stosunek wartoci kapitału strukturalnego (SC) do wartoci dodanej (VA): Wzór 5. Efektywno kapitału strukturalnego (SCE) gdzie: SCE i = SC i /VA i 14 L. Edvinnson, Developing..., op. cit. 15 L. Baruch, S. Radhakrishnan, Struktural capital, (12 maja 2005). 11

12 SCE i wskanik efektywnoci kapitału strukturalnego i-tego przedsibiorstwa VA i warto dodana i-tego przedsibiorstwa SC i kapitał strukturalny i-tego przedsibiorstwa Otrzymany wskanik reprezentuje udział kapitału strukturalnego w tworzeniu wartoci dodanej. Proste przekształcenie wzorów przedstawionych w Etapach I III wykazuje, e kapitał ludzki jest tu odwrotnie proporcjonalny do kapitału strukturalnego gdy udział jednego z nich w tworzeniu wartoci dodanej wzrasta, udział drugiego maleje. Zastosowanie metody VAIC TM. Przykład Telekomunikacji Polskiej SA i Netii SA Celem zobrazowania metody VAIC TM przyjto dwa przedsibiorstwa działajce w brany telekomunikacyjnej w Polsce. S to te same przedsibiorstwa, które były ocenione z uyciem metody KCE TM w poprzednim artykule naszego autorstwa. Jak si wydaje, zastosowanie dwóch ronych metod dla tych samych firm moe dostarczy zainteresowanemu czytelnikowi ciekawych obserwacji. Jak to ju było wspomniane, metoda VAIC TM jest szczególnie nona, gdy chcemy porówna rone przedsibiorstwa działajce w tym samym obszarze. Dla naszych celów punktem odniesienia bdrednie wyniki uzyskane przez 16 przedsibiorstw działajcych w brany telekomunikacyjnej w Europie oraz 13 firm działajcych w tym samym sektorze w Wielkiej Brytanii. Dane potrzebne do zastosowania metody VAIC TM s przedstawione poniej (Tabela 1): Tabela 1. Wielkoci finansowe Rok Dane finansowe TP SA i Netii SA (w tys. ZPL) TP SA Warto rynkowa (MV)* 38, , , , , , Warto ksigowa (BV) 10, , , , , , Zysk operacyjny (OP) 2, , , , , , Kapitał ludzki (HC) 2, , , , , , Amortyzacja (A) 2, , , , , ,

13 Warto dodana (VA) 8, , , , , , Kapitał strukturalny (SC) 5, , , , , , NETIA SA Warto rynkowa (MV) b.d. 2, , , , Warto ksigowa (BV) , , , Zysk operacyjny (OP) Kapitał ludzki (HC) Amortyzacja (A) Warto dodana (VA) Kapitał strukturalny (SC) * W artykule warto rynkowa utosamiana jest z kapitalizacj rynkow, której wielko otrzymujemy poprzez pomnoenie jednostkowej ceny akcji oraz liczby wyemitowanych akcji spółki na rynku na koniec kadego roku. ródło: opracowanie własne na podstawie: raportów rocznych spółek dostpnych na ich stronach internetowych ( oraz dostp na przełomie sierpie/wrzesie Na podstawie danych zawartych w Tabeli 1 moemy dokona oblicze z zastosowaniem wskaników metody VAIC TM (Wykres 1): Wykres 1. Wskaniki efektywnoci funkcjonowania TP S.A. 13

14 6,00 5,00 4,00 3,00 2,00 1,00 0, CEE 0,82 0,85 0,82 0,85 0,80 0,68 HCE 2,76 2,73 2,50 2,98 3,51 4,02 SCE 0,64 0,63 0,60 0,66 0,72 0,75 MV/BV 3,80 3,40 1,65 1,41 1,58 1,78 MV/VA 4,66 4,02 2,02 1,66 1,99 2,61 VAIC 4,21 4,21 3,92 4,50 5,02 5,45 ICE 3,40 3,36 3,10 3,65 4,23 4,77 Legenda: CEE efektywno kapitału fizycznego HCE efektywno kapitału ludzkiego SCE efektywno kapitału strukturalnego MV/BV stosunek wartoci rynkowej do ksigowej MV/VA - stosunek wartoci rynkowej do dodanej VAIC Intelektualny Wskanik Wartoci Dodanej ICE - efektywno kapitału intelektualnego ródło: opracowanie własne Według A. Puliia, interpretacja uzyskanych wyników sprowadza si do okrelenia, ile przedsibiorstwo wytworzyło wartoci dodanej z kadej zainwestowanej w zasoby materialne i niematerialne jednostki pieninej. Warto zwróci uwag na trend rosncej efektywnoci wykorzystania zasobów przez TP S.A. poczwszy od 2001 roku. Najbardziej efektywnie spółka gospodarowała zasobami ludzkimi w roku 2004, uzyskujc a ZPL 4,02 z kadej zainwestowanej złotówki, przy poziomie 2,76 w roku 1999, co daje wzrost o prawie 70%. Z analizy wskaników wida wyranie, i to kapitał ludzki spółki jest głównym elementem wielkoci wskanika VAIC. Oznacza to, i kapitał ludzki przyczynia si w 14

15 najwikszym stopniu do tworzenia wartoci przedsibiorstwa przy nieznacznym udziale kapitału fizycznego (CE) oraz kapitału strukturalnego (SC), rozumianego jako pewnego rodzaju infrastruktura organizacyjna umoliwiajca sprawne funkcjonowanie przedsibiorstwa. Na wykresie pojawił si nowy wskanik, mianowicie stosunek wartoci rynkowej do wartoci dodanej (MV/VA). W wielu krajach (np. USA, Wielka Brytania, Austria, Chorwacja, Kanada, Australia, Nowa Zelandia) coraz czciej prowadzi si dyskusj nad obiektywnoci oraz zawartoci tradycyjnych mierników sukcesu przedsibiorstwa, tj. zysku czy przychodu ze sprzeday, które jednak nie pokazuj, jak efektywnie przedsibiorstwo wykorzystało swoje zasoby w tworzeniu wartoci dla akcjonariuszy i interesariuszy. Wskanik MV/VA porównuje rynkow wycen przedsibiorstwa (rynkowa kapitalizacja) z wytworzon wartoci. Jest otwartym (i wymagajcym odrbnych bada) pytaniem, na ile przedsibiorstwa z wysok wartoci dodan s dobrze ocenione przez kapitałowy rynek, a jeli tak, to w jakiej relacji wobec wskanika MV/BV. W przedstawionym tu przypadku wskanik ten jest zadziwiajco niski (waha si midzy 1,41 a 1,78, poczwszy od roku 2001), co wiadczyłoby o tym, i TP S.A. jest przedsibiorstwem niedoszacowanym 16, a jednostkowa warto akcji jest nisza od jej rzeczywistej wartoci. Podobne wnioski nasuwaj si po zastosowaniu metody KCE TM do tej firmy. Przedsibiorstwo Netia S. A., działajce w tej samej brany przedstawia si nastpujco (Wykres 2): Wykres 2. Wskaniki efektywnoci funkcjonowania Netii S.A. 16 W poprzednim artykule przedstawiono szerzej problem prze- i niedoszacowania wartoci przedsibiorstw, w tym TP S.A. oraz Netii S.A. Zob. Kazimierz R. liwa, A. Ujwary-Gil, Dylemat wartoci przedsibiorstwa metoda KCE TM, Organizacja i Kierowanie nr... 15

16 20,00 15,00 10,00 5,00 0,00-5,00-10,00-15, CEE 0,12 0,23-0,26 0,05-0,24 0,15 HCE 1,12 1,51 0,73 1,06-9,07 5,37 SCE 0,11 0,34-0,37 0,05 1,11 0,81 MV/BV 0,00 3,72-0,42 0,38 0,67 0,72 MV/VA 0,00 15,85 1,63 8,39-2,74 4,73 VAIC 1,35 2,08 0,11 1,15-8,21 6,33 ICE 1,23 1,85 0,37 1,11-7,96 6,18 Legenda zob. Wykres 1. ródło: opracowanie własne Na tle spółki TP S.A. Netia S.A. przedstawia si zdecydowanie mniej korzystnie. Zastanawiajca jest przede wszystkim niestabilno prezentowanych wartoci na wykresie oraz brak moliwoci identyfikacji pewnego trendu (rosncy, malejcy), tak jak ma to miejsce w przypadku TP S.A. Oczywicie TP S. A. funkcjonuje znacznie dłuej na rynku, z czym wie si zarówno wiksze dowiadczenie, jak i umiejtno walki z konkurencj (powolna demonopolizacja rynku). Idc tokiem mylenia autora metody, spółka Netia S.A. słabo lub nieefektywnie potrafiła wykorzysta zasoby materialne i niematerialne w tworzeniu wartoci dla przedsibiorstwa (ujemne i bardzo niskie wartoci wskaników CEE, HCE oraz SCE). Wyjtek stanowi rok 2004, w którym po raz pierwszy firma uzyskała zysk operacyjny, a warto HCE wyniosła rekordow wielko, a 5,37 wytworzonej wartoci na zainwestowan jednostk pienin przy 9,07 w roku Warto ledzi, czy wysokie dodatnie wielkoci tych wskaników utrzymaj si w kolejnych latach oraz czy strategia firmy jest (bdzie) spójna z dotychczasowymi i planowanymi osigniciami. W Europie brana telekomunikacyjna z punktu widzenia efektywnego gospodarowania zasobami przedstawia si nastpujco (Tabela 2). W tabeli nie przedstawiono 16

17 zagregowanego wskanika VAIC ze wzgldu na brak danych dotyczcych wartoci ksigowej wykorzystanych przedsibiorstw. Wzito pod uwag rednie wyniki uzyskane przez 16 przedsibiorstw z rónych krajów oraz 13 z Wielkiej Brytanii. Tabela 2. Brana telekomunikacyjna w Europie i Wielkiej Brytanii oraz wyniki spółek; TP S.A. oraz Netii S.A. Wskaniki Rok* Brana telekomunikacyjna (Europa) HCE 2,51 2,09 3,20 SCE 0,60 0,52 0,69 ICE 3,11 2,61 3,89 MV/VA 2,11 4,42 2,74 Brana telekomunikacyjna (Wielka Brytania) HCE 2,74 3,30 3,76 SCE 0,64 0,70 0,73 ICE 3,38 4,00 4,49 MV/VA 3,90 4,09 3,45 TP S.A. HCE 2,50 2,98 3,51 SCE 0,60 0,66 0,72 ICE 3,10 3,65 4,23 MV/VA 2,02 1,66 1,99 Netia S.A. HCE 0,73 1,06-9,07 SCE -0,37 0,05 1,11 ICE 0,37 1,11-7,96 MV/VA 1,63 8,39-2,74 * Ze wzgldu na brak danych analiz mona dokona tylko dla lat ródło: opracowanie własne na podstawie raportów Departament of Trade and Industry, Great Britain 2003, 2004 i 2005 oraz wczeniejszych oblicze dla spółek notowanych na GPW. Na tle rednich wyników brany telekomunikacyjnej wybranych krajów Europy i Wielkiej Brytanii, TP S.A. prezentuje si bardzo dobrze. Wielko wskaników jest bardzo zbliona do rednich wyników innych przedsibiorstw brany telekomunikacyjnej. Z analizy te wynika, i TP S.A. przoduje pod wzgldem gospodarowania zasobami w latach 2002 i 2003, gdzie wskaniki HCE i SCE (tym samym ICE) s zdecydowanie wysze od tych przedsibiorstw. Nieco lepiej prezentuj si wyniki przedsibiorstw funkcjonujcych w 17

18 Wielkiej Brytanii. Tu wskaniki obrazujce rednie wyniki efektywnego wykorzystania zasobów w tworzeniu wartoci dodanej s zdecydowanie wysze dla całego analizowanego okresu czasu. Na tym tle spółka Netia S.A. odbiega znacznie od prezentowanej redniej. Uzyskane wyniki s o wiele nisze od redniej brany w Europie i Wielkiej Brytanii. Ocena metody VAIC TM Wszystkie dane wykorzystane w metodzie VAIC TM oparte s na informacjach z ksig rachunkowych (z bilansu) oraz standardowej dokumentacji finansowej, przez co kalkulacja nabiera bardziej obiektywnego charakteru i mona podda j weryfikacji. Ponadto metoda ta jest łatwa w stosowaniu zarówno przez wewntrznych jak i zewntrznych interesariuszy i inwestorów. Metoda ma na celu dostarczenie standartowej i stabilnej podstawy pomiaru oraz umoliwia przeprowadzenie midzynarodowych analiz porównawczych, szczególnie gdy chcemy porówna du liczb przedsibiorstw w rónych sektorach gospodarki. Blisza analiza otrzymanych wyników zmusza jednak do głbszej refleksji nad dokładnoci uzyskanych wyników i ich interpretacj, co wymaga nieznacznego przekształcenia przedstawionych wczeniej wzorów. Oto niektóre z nich: 1. Załómy, e wielko kapitału ludzkiego odpowiada wielkoci kapitałowi strukturalnemu: HC = SC; w tym przypadku naleałoby oczekiwa równych wskaników efektywnoci ich wykorzystania w tworzeniu wartoci dodanej. Niemniej HCE jest zwykle cztery razy wysza ni SCE. Jakie s tego przyczyny? Autor metody VAIC TM przyjł, i warto dodana (VA) równa si sumie zysku operacyjnego (OP) i kapitału ludzkiego (HC). Jeli tak, równanie wyglda bdzie nastpujco: HCE = VA/HC = (OP+HC)/HC = OP/HC +1 i moe si zdarzy, e przedsibiorstwo nie wytwarzajce adnej wartoci dodanej (OP<0) moe wykaza dodatni efektywno kapitału ludzkiego wynikajc ze sztucznego porównania OP/HC z wartoci 1 (brak interpretacyjnej właciwoci tego równania). 2. Jeli z kolei VA > OP, to SCE < 1 (z wyjtkiem przypadku, gdy dodana warto jest ujemna: VA < 0) 3. Jeli VA > 0, a OP <0 to VA > 0 a OP < 0. Wtedy równie SCE < 0 4. Jeli VA < 0 to SCE > 1 5. SCE > HCE jeli VA < 0 18

19 W jeszcze innym przypadku jest moliwe, e VAIC bdzie w sposób przesadny reprezentował wag intelektualnego kapitału w tworzeniu wartoci dodanej. Załómy, e przedsibiorstwo osignło nastpujce wyniki w danym roku (w tys. ZLP) VA ,00 OP 6.543,00 CE 95,00 std CEE = 165,3 HC 2.241,00 std HCE = 7 SC = ,00 std SCE = 0,86 oraz VAIC = 173,16. W tej sytuacji wysoki wskanik intelektualnej efektywnoci funkcjonowania przedsibiorstwa (VAIC) jest głównie zasług zaangaowanego kapitału fizycznego danej firmy (95.46% wskanika VAIC). Dzieje si tak dlatego, i fizyczny kapitał zaangaowany w tworzenie dodanej wartoci jest niezwykle niski, co przecie charakteryzuje przedsibiorstwa oparte w bardzo wysokim stopniu na informacji i wiedzy. Paradoksalnie dla takich przedsibiorstw efektywno kapitału fizycznego (CEE) bdzie o wiele wysza od efektywnoci kapitału intelektualnego (HCE + SCE). Trudno jednoznacznie w tym krótkim artykule oceni t metod. Z pewnoci wymaga to wikszej liczby oblicze z wykorzystaniem licznej grupy przedsibiorstw poszczególnych sektorów gospodarki narodowej. Jest jednak warte podkrelenia, e metoda ta znalazła uznanie wród badaczy z rónych stron wiata, co zaowocowało du liczb opracowa analizujcych całe gospodarcze sektory i brane. Jest prawdopodobne (i ju moliwe do zaobserwowania), i omówione metody pomiaru kapitału intelektualnego (KCE TM oraz VAIC TM ) mog zyska zainteresowanie przedsibiorców (menederów) ze wzgldu na łatwo ich stosowania oraz ograniczon liczb mierników, co znacznie ułatwia ich zapamitanie. Interpretacja ich wyników nakłania jednak do duej ostronoci. Obydwie metody s nieporównywalne. Metoda KCE TM umoliwia obliczenie rynkowej wartoci przedsibiorstwa, co moe by pomoc dla ustalenia jego transakcyjnej ceny. Inn zalet tej metody jest to, e staje si bardzo pomocna w ustaleniu inwestycyjnej atrakcyjnoci przedsibiorstwa, umoliwiajc ustalenie, czy obecna cena jego akcji jest zbyt wysoka lub zbyt niska w porównaniu z ich rzeczywist wartoci. Metoda VAIC TM mierzy z kolei efektywno wykorzystania kapitału intelektualnego i fizycznego oraz pokazuje, jaka cz nowej wartoci przypada na kad zainwestowan w nich pienin jednostk. Mona si spiera i prawdopodobnie jest to najbardziej kontrowersyjny aspekt tej metody o rzeczywist warto intelektualnego kapitału obliczon 19

20 przy jej uyciu; zalety tej metody s jednak bardziej widoczne przy porównawczej analizie przedsibiorstw oraz przy ocenie, czy przedsibiorstwo tworzy, czy te niszczy warto 17. Literatura 1. Baruch L., Radhakrishnan S., Struktural capital, (12 maja 2005). 2. Bontis N., Assessing knowledge assets: a review of the models used to measure intellectual capital, Framework Paper 00-01, ( ). 3. Edvinsson L., Developing intellectual capital at Skandia, Long Range Planning 30/3, Penrose E., The theory of the growth of the firm, Oxford University Press, Puli A., Intellectual capital does it create or destroy value?, Measuring Business Excellence, 1/ liwa K.R, Ujwary-Gil A., Dylemat wartoci przedsibiorstwa metoda KCE TM, Organizacja i Kierowanie nr Stewart G.B., The quest of value. The EVA management guide, HarperBusiness Stewart T.A., Intellectual capital. The New Wealth of Organizations, Nicholas Brealey Publishing Limited, Great Britain Sveiby K., Methods for measuring intellectual capital, ( ). 10.liwa K.R., Ujwary-Gil A., Dylemat wartoci przedsibiorstwa metoda KCE TM, Organizacja i Kierowanie 2006, nr 1(123), s The top 800 UK & 600 European companies by value added, Departament of Trade and Industry (DTI), Great Britain The top 800 UK & 600 European companies by value added, Departament of Trade and Industry (DTI), Great Britain The top 800 UK & 600 European companies by value added, Departament of Trade and Industry (DTI), Great Britain Wiele opracowa udowadnia, e nie jest rzadki przypadek przedsibiorstw wykazujcych dodatni wynik finansowy (zysk), a jednoczesnie konsekwentnie niszczcych warto. 20