14.2. Opis bazy ródłowej, metody badawcze

Transkrypt

1 14.1. Wprowadzenie U ródeł genezy kapitału intelektualnego jest gospodarka oparta na wiedzy. Współczenie warto ekonomiczna powstaje w procesach tworzenia, dystrybucji i konsumpcji wiedzy oraz produktów opartych na wiedzy (Harris, 2001, s. 21). W kształtowaniu wartoci wiodce znaczenie maj zasoby oparte na kapitale ludzkim i wiedzy, natomiast tradycyjne czynniki produkcji: ziemia, praca i kapitał staj si dla tego procesu drugorzdne (Drucker, 1998, s ). Analiza przedsibiorstw wskazuje, e głównym składnikiem wartoci organizacji s zasoby niematerialne (Karlgaard, 2001, s. 7-8; Marcinkowska, 2000, s. 17). Obserwowany jest cigły wzrost udziału wartoci niematerialnych w ogólnej warto- ci produktów. J. Penc zauwaa, e w warunkach nowej gospodarki materia traci na znaczeniu w odniesieniu do wiedzy (Penc, 2001, s. 10). H. Warnecke podkre- la, e sukcesy w skali przedsibiorstwa i gospodarki osigane s w oparciu o zasoby niematerialne: kreatywno, innowacje i elastyczno, przy inteligentnym uyciu tradycyjnych czynników produkcji (Warnecke, 1999, s. 30). Wzrostowi znaczenia wartoci kształtowanej w oparciu o zasoby niematerialne towarzyszy rosnce zainteresowanie kapitałem intelektualnym. Na ogół kapitał intelektualny jest okrelany jako zbiór niematerialnych, nieujtych w bilansie organizacji zasobów, które maj słuy podnoszeniu jej wartoci i kształtowa pozycj konkurencyjn. Według T. Stewarta kapitałem intelektualnym jest wiedza i wszystkie pozostałe zasoby niematerialne pozwalajce tak wykorzystywa surowce, by tworzy warto dodan (Stewart, 2001, s ). A. Brooking okrela kapitał intelektualny jako kombinacj zasobów niematerialnych, które umoliwiaj przedsibiorstwu funkcjonowanie (Brooking, 1998, s. 12). L. Edvinsson i M. Malone definiuj kapitał intelektualny jako wiedz, praktyczne dowiadczenia, technologie, dobre stosunki z klientami oraz 173

2 174 Zarzdzanie kapitałem intelektualnym przedsibiorstw wszelkie umiejtnoci pozwalajce firmie na osignicie trwałej przewagi konkurencyjnej (Edvinsson, Malone, 2001, s. 40). Koncepcja kapitału intelektualnego ma niewiele ponad dziesi lat. Pomimo znaczcych osigni pionierów z tego zakresu naley stwierdzi, e istnieje szereg problemów zwizanych z okrelaniem struktury kapitału intelektualnego, jego wycen oraz badaniami (Chlipała, 2003, s ). Jednak sprawne zarzdzanie kapitałem intelektualnym we współczesnych warunkach gospodarowania umoliwia przedsibiorstwu zwikszanie wartoci oraz osiganie przewagi konkurencyjnej. Głównym celem opracowania jest zaprezentowanie zastosowania koncepcji kapitału intelektualnego w działalnoci przedsibiorstw w wietle wyników bada własnych. W przeprowadzonych w Stanach Zjednoczonych i w Polsce badaniach podjto prób eksploracji problemu zarzdzania kapitałem intelektualnym w praktyce współczesnych organizacji, obejmujc: rozpoznanie wiedzy prezesów i dyrektorów zarzdzajcych przedsibiorstwami na temat pojcia i struktury kapitału intelektualnego, identyfikacj postaw wobec koncepcji kapitału intelektualnego, zgromadzenie opinii na temat definiowania kapitału intelektualnego, okrelania jego struktury, mierzenia zasobów intelektualnych i zarzdzania nimi, identyfikacj i ocen znaczenia poszczególnych elementów struktury kapitału intelektualnego w budowaniu marketingowej przewagi konkurencyjnej przedsibiorstwa. Celem rozdziału jest take zaproponowanie, na podstawie wyników bada kapitału intelektualnego, wniosków odnoszcych si do gospodarki opartej na wiedzy i strategii lizboskiej Opis bazy ródłowej, metody badawcze Dla realizacji załoe i weryfikacji hipotez zrealizowane zostały dwa projekty badawcze. W pierwszym podjto prób rozpoznania zalenoci pomidzy kapitałem intelektualnym a tworzeniem wartoci i osiganiem przewagi konkurencyjnej przedsibiorstw w USA i w Polsce. Celem drugiego projektu było rozpoznanie zarzdzania kapitałem intelektualnym w przedsibiorstwach produkcyjnych i usługowych rónych bran w Polsce. Ze wzgldu na złoono zagadnie kapitału intelektualnego, szeroki zakres przedmiotowy, a take eksploracyjny charakter bada, zdecydowano si na zastosowanie podejcia interpretacyjnego. Wykorzystano technik wywiadu swobodnego. Wywiad ten był w niewielkim stopniu ustrukturalizowany, jako narz-

3 Paweł Chlipała 175 dzie pomiarowe wybrano list pyta do wywiadu swobodnego. Zbadano 10 przedsibiorstw, w tym pi w USA i pi w Polsce. Wywiady prowadzono w przedsibiorstwach produkcyjnych osigajcych pozycj lidera i działajcych w branach podatnych na innowacje. Załoono, e wywiady powinny by prowadzony z osobami posiadajcymi ogólny pogld na procesy zachodzce w przedsibiorstwie i jego otoczeniu badano wic prezesów i dyrektorów firm. Drugi z projektów badawczych zrealizowano w celu uzupełnienia i weryfikacji niektórych informacji uzyskanych w pierwszym z projektów. Przeprowadzono 30 wywiadów telefonicznych z przedstawicielami kadr zarzdzajcych przedsibiorstwami w Polsce. Były to przedsibiorstwa produkcyjne i usługowe rónych bran: chemicznej, produkcji maszyn i urzdze, odzieowej, artykułów budowlanych, opakowaniowej, energetycznej oraz technologii informacyjnych. Badania właciwe oparte na wywiadzie swobodnym przeprowadzono w dwóch etapach. W styczniu i lutym 2003 r. zbadano pi przedsibiorstw w Stanach Zjednoczonych, w lipcu i sierpniu 2003 r. przeprowadzono pi wywiadów w przedsibiorstwach w Polsce. Wywiady telefoniczne zrealizowano w listopadzie i grudniu 2003 r Zarzdzanie kapitałem intelektualnym wybrane zagadnienia Rozwaania na temat zarzdzania kapitałem intelektualnym warto rozpocz od zaprezentowania rozumienia przez respondentów poj: organizacja wiedzy, zasoby niematerialne, kapitał intelektualny. Respondenci najczciej utosamiali organizacj wiedzy z organizacj uczc si (USA) lub organizacj zarzdzajc zasobami wiedzy (Polska). W skojarzeniach swobodnych na temat zasobów przedsibiorstwa wszyscy respondenci odnieli si do ich niematerialnych składników. Zasoby niematerialne s najcz- ciej kojarzone przez respondentów z zasobami ludzkimi (USA, Polska) oraz relacjami partnerskimi (USA). Kapitał intelektualny najczciej rozumiany jest przez badanych jako potencjał ludzki (Polska) lub kluczowe zdolnoci, kompetencje i relacje (USA). Potencjał ludzki jest traktowany przez wszystkich respondentów jako najwaniejszy zasób w budowie długofalowej strategii rozwoju. Najbardziej cenni w tworzeniu wartoci przedsibiorstwa s wysokiej klasy specjalici (USA, Polska) i / lub kadra zarzdzajca (Polska). Na zarzdzanie kapitałem intelektualnym mona patrze przez pryzmat zarzdzania jego najwaniejszymi składnikami: kapitałem ludzkim, relacyjnym oraz strukturalnym. Tworzenie wartoci, budowanie zadowolenia partnerów, w szczególnoci klientów wymagaj skutecznego i efektywnego zaangaowania w ten proces zasobów ludzkich. Zarzdzanie kapitałem intelektualnym nawizuje do kształtowania długoterminowych relacjach z klientami. Na gruncie zarzdza-

4 176 Zarzdzanie kapitałem intelektualnym przedsibiorstw nia kapitałem intelektualnym due znaczenie naley przypisa kapitałowi strukturalnemu. Kady ze składników kapitału intelektualnego: wiedza, dowiadczenie, umiejtnoci, relacje z partnerami itd. powinien mie swoje odzwierciedlenie w wymiarze strukturalnym. Oznacza to, e na przykład wiedza pracowników moe zosta usystematyzowana i zapisana na noniku elektronicznym, co umoliwi skorzystanie z niej innym pracownikom. W badanych przedsibiorstwach najczstszymi formami motywowania pracowników s zachty finansowe oraz tworzenie moliwoci rozwoju i kariery (USA, Polska), a take podział pomidzy pracowników prawa własnoci firmy (USA), co zostało przedstawione na rysunku 1. Rysunek 1: Formy motywacji najcenniejszych pracowników w badanych przedsibiorstwach (próba S wywiady swobodne) USA (N=5) liczba wskaza Zachty finansowe Akcje, opcje Scieki kariery, rozwoju Polska (N=5) liczba wskaza Zachty finansowe cieki kariery, rozwoju Moliwo dobrej pracy Szkolenia Kwalifikacje pracowników (zarówno w Polsce jak i w USA) podnoszone s głównie poprzez ich udział w rónego rodzaju wewntrznych i zewntrznych szkoleniach oraz studiach (por.: rysunek 2).

5 Paweł Chlipała 177 Rysunek 2: rodki podnoszenia kwalifikacji pracowników w badanych przedsibiorstwach (próba S wywiady swobodne) USA (N=5) Szkolenia Studia MBA Wiedza i dowiadczenie liczba wskaza Polska (N=5) liczba wskaza Szkolenia Umoliwianie samokształcenia Studia Kursy jzykowe Wiedza i dowiadczenie - praktyka Zarzdzanie kapitałem intelektualnym ma swoje odzwierciedlenie w długoterminowych relacjach budowanych z klientami oraz postrzeganiu przedsibiorstwa i oferty przez klientów i partnerów. Zarówno w przedsibiorstwach w Polsce, jak i w USA jako główny czynnik satysfakcji klientów wskazuje si nabywanie i/lub uytkowanie produktów zaspakajajcych ich potrzeby. Do zwikszania zadowolenia klientów dy si poprzez rozpoznawanie potrzeb, preferencji nabywców (USA) lub podnoszenie jakoci oferty (Polska) por. rys. 3. We wszystkich badanych przedsibiorstwach pomysłów na nowe produkty i usługi poszukuje si poprzez rozpoznanie potrzeb i opinii klientów oraz wykorzystywanie pomysłów pracowników.

6 178 Zarzdzanie kapitałem intelektualnym przedsibiorstw Rysunek 3: Powikszanie satysfakcji klientów deklaracje badanych (próba S wywiady swobodne) USA (N=5) liczba wskaza Bezporedni kontakt Badanie preferencji Badanie satysfakcji Obnianie kosztów Proces poprawy jakoci Dyspozycyjno, gotowo Wspólne rozwizywanie problemów Polska (N=5) liczba wskaza Doskonalenie produktu Poprawa jakoci Rozpoznawania problemów klienta Badanie zadowolenia klientów Tworzene nowy ch produktów Dostpno produktu Utrzy manie doty chczasowego klienta

7 Paweł Chlipała 179 Zagadnienia przechowywania informacji oraz dzielenia si nimi w przedsibiorstwie odnosz si do szerszego problemu ujcia i zapisu niematerialnych zasobów intelektualnych, tzw. kapitału strukturalnego. Organizacja i zapis składników kapitału intelektualnego, na przykład wiedzy, umoliwiaj ich lepsze wykorzystanie i dystrybuowanie. W tablicy 1 zestawione zostały deklaracje badanych dotyczce organizacji i zapisu wybranych aspektów kapitału intelektualnego. Tablica 1: Organizacja i zapis wybranych składników kapitału intelektualnego deklaracje badanych (próba S wywiady swobodne) Wskazania respondentów (w liczbach) Wyszczególnienie USA Polska TAK NIE TAK NIE Czy kiedykolwiek przedsibiorstwo dokonało próby oceny działa zwizanych z tworzeniem wartoci? Czy pastwa wiedza w zakresie obsługi klienta jest w jaki sposób sformalizowana? Czy w przedsibiorstwie dokonuje si analizy portfelowej patentów? Czy posiadacie Pastwo baz danych z pomysłami? Wikszo z badanych przedsibiorstw formalizuje wiedz w zakresie obsługi klientów (8 wskaza), niektóre z nich dokonuj oceny działa zwizanych z tworzeniem wartoci (4 wskazania). Zaledwie w dwóch przedsibiorstwach dokonuje si analizy portfelowej patentów. Tylko dwa przedsibiorstwa gromadz pomysły na nowe produkty, usługi itp. w bazach danych. Analiza portfelowa patentów oraz projektowanie danych z pomysłami s znamienne wyłcznie dla przedsibiorstw w USA. Tam te czciej dokonuje si analizy działa zwizanych z tworzeniem wartoci w przedsibiorstwie. Zarzdzanie kapitałem intelektualnym w badanych przedsibiorstwach nie ma charakteru zintegrowanego. W wikszoci badanych podmiotów zarzdza si składnikami kapitału intelektualnego (rozwojem pracowników, kształtowaniem zwizków z klientami, zapisem wiedzy o rynkach lub tworzeniem procedur obsługi rynków). Zintegrowane zarzdzanie kapitałem intelektualnym wymaga włczenia tego obszaru do planowania strategicznego przedsibiorstwa. aden z respondentów nie wskazał w planach strategicznych na 2005 i 2008 rok tworzenia lub rozwoju zintegrowanego systemu zarzdzania kapitałem intelektualnym. Tym bardziej zagadnienia kapitału intelektualnego nie znajduj odzwierciedlenia w wypowiedziach respondentów na temat misji ich przedsibiorstw. Wszyscy respondenci jednoznacznie przyznali, e wypracowanie jednolitych rozwiza w zakresie mierzenia zasobów intelektualnych spowodowałoby intensyfikacj prac nad rozwojem kapitału intelektualnego. Specyfika i złoo-

8 180 Zarzdzanie kapitałem intelektualnym przedsibiorstw no kapitału intelektualnego s najczciej wymienianymi przyczynami rezygnacji z próby mierzenia kapitału intelektualnego w przedsibiorstwach. W tym kontekcie interesujce wydaj si wyniki bada prowadzonych w oparciu o wywiad telefoniczny, na temat opinii i zachowa dotyczcych zarzdzania kapitałem intelektualnym w polskich przedsibiorstwach. Prawie wszyscy respondenci stwierdzili, e kapitał intelektualny powinien by przedmiotem planowania strategicznego. Analiza zachowa polskich przedsibiorstw w zakresie zarzdzania kapitałem intelektualnym w odniesieniu do opinii na temat znaczenia tego zarzdzania wskazuje na pewn dychotomi. Pomimo tego, e niemale wszyscy s wiadomi, e zarzdzanie kapitałem intelektualnym przekłada si na umacnianie pozycji konkurencyjnej przedsibiorstwa, nie podejmuj działa zmierzajcych do ujcia i zmierzenia zasobów niematerialnych (por.: rysunek 4). Rysunek 4: Zarzdzanie kapitałem intelektualnym w praktyce badanych przedsibiorstw (próba T wywiady telefoniczne; N=30) Liczba odpowiedzi Czy w Pastwa przedsibiorstwie zarzdza si kapitałem intelektualnym? Czy zarzdzanie kapitałem intelektualnym jest ujte w planach strategicznych Pastwa przedsibiorstwa? Czy Pastwa przedsibiorstwo dokonało kiedykolwiek próby wyceny kapitału intelektualnego? 6 24 Tak Nie Czciowo Jedna trzecia badanych stwierdziła, e zarzdza kapitałem intelektualnym, a ponad połowa deklarowała, e czyni to czciowo. Łcznie połowa badanych przyznała, e kapitał intelektualny jest w całoci lub czciowo ujty w planach strategicznych przedsibiorstwa. Jednak wikszo respondentów, którzy udzielili twierdzcych odpowiedzi, utosamia kapitał intelektualny z kapitałem ludz-

9 Paweł Chlipała 181 kim. Dlatego w ich opinii zarzdzanie kapitałem intelektualnym to na przykład organizowanie szkole w celu podnoszenia kwalifikacji pracowników. Ponad 1/3 respondentów zapewniła, e w najbliszych dwóch latach podejmie prób zmierzenia kapitału intelektualnego, poza dwoma wyjtkami bdzie to jednak najprawdopodobniej szacowanie potencjału ludzkiego. Blisko połowa badanych jest przekonana o koniecznoci tworzenia planów rozwoju kapitału intelektualnego. Zwaywszy na fakt, e w wikszoci przypadków respondenci maj na uwadze rozwój potencjału ludzkiego, i tak jest to cenna deklaracja, która oznacza m.in. oszacowanie zasobów wiedzy, okrelenie kluczowych kompetencji, poszukiwanie talentów Zakoczenie Wyniki przeprowadzonych bada bezporednich ze wzgldu na ich specyfik s indywidualne dla kadego z przedsibiorstw, dlatego niełatwo jest dokona syntetycznego ich zaprezentowania. Niemniej jednak mona przedstawi kilka ogólnych wniosków: kapitał intelektualny najczciej jest utosamiany z potencjałem intelektualnym i twórczym a take wiedz, zdolnociami i kompetencjami, zarzdzanie kapitałem intelektualnym w badanych przedsibiorstwach nie ma charakteru zintegrowanego, w wikszoci badanych podmiotów zarzdza si składnikami kapitału intelektualnego (rozwojem pracowników, kształtowaniem zwizków z klientami, zapisem wiedzy o rynkach), najwiksze trudnoci w praktyce zarzdzania kapitałem intelektualnym powstaj przy jego strukturalizacji, skuteczne działania niektórych przedsibiorstw w zakresie identyfikacji obszarów generowania najwyszej wartoci lub zapisu wiedzy daj wymierne korzyci. Pozwala to twierdzi, e kompleksowe zarzdzanie kapitałem intelektualnym powinno stanowi ródło budowy trwałej przewagi konkurencyjnej. Istniej pewne rónice w wiedzy i wiadomoci prezesów i dyrektorów w USA i w Polsce na temat kapitału intelektualnego. Odmiennoci cechuj si niektóre zachowania badanych w zakresie zarzdzania kapitałem intelektualnym. Respondenci w USA wydaj si by o pół kroku dalej w rozumieniu istoty tej materii i zarzdzaniu kapitałem intelektualnym, szczególnie w sferze strukturalnej. Jednak nie decyduj o tym cechy personalne polskich zarzdców a uwarunkowania wewntrzne i zewntrzne. Reprezentanci polskich przedsibiorstw

10 182 Zarzdzanie kapitałem intelektualnym przedsibiorstw podkrelili, e zarzdzanie kapitałem intelektualnym jest łatwiejsze w stabilnej, dojrzałej i bogatej gospodarce. Naley zauway, e wyciganie wniosków porównawczych trzeba traktowa z du rezerw. Przekrój badanych prób ze wzgldu na wielko i zestaw cech charakterystycznych reprezentujcych badane podmioty jest odmienny. Niewykluczone, e dobór innych przedsibiorstw dałby nieco odmienne wyniki. Take wnioski na temat zarzdzania kapitałem intelektualnym pochodzce z bada sondaowych w polskich przedsibiorstwach odnosi naley do specyfiki badanych podmiotów, nie za do ogółu przedsibiorstw. Pomimo przedstawionych ogranicze mona zaprezentowa kilka wniosków, które naleałoby uwzgldni w strategii lizboskiej. Efektywne zastosowanie koncepcji kapitału intelektualnego w przedsibiorstwach przekłada si na wytworzenie wartoci dodanej. Dlatego naley popularyzowa koncepcj kapitału intelektualnego wród przedsibiorców. Trzeba wspiera rozwój tej koncepcji, szczególnie w zakresie okrelania właciwej struktury kapitału intelektualnego, jak równie tworzenia mierników i wskaników pozwalajcych oszacowa warto zasobów niematerialnych przedsibiorstwa i skutecznie nimi zarzdza. Warto podejmowa wysiłki zmierzajce do empirycznego rozpoznania procesu zarzdzania kapitałem intelektualnym, których wyniki mog słuy do eksplanacji tej problematyki. Bibliografia: 1. Brooking A. (1998), Intellectual Capital, Core Asset for the Third Millennium Enterprise, International Thomson Business Press, London 2. Chlipała P. (2003), Problemy terminologiczno-metodyczne zagadnie kapitału intelektualnego, Współczesne Zarzdzanie, Nr 4 3. Drucker P. (1998), From Capitalism to Knowledge Society, (w:) D. Neef (eds.) The Knowledge Economy, Butterworth-Heinemann, Boston Oxford Johannesburg Melbourne New Delhi Singapore 4. Harris R. (2001), The Knowledge-Based Economy: Intellectual Origins and New Economic Perspectives, International Journal of Management Reviews, March 5. Karlgaard R. (2001), Przedmowa do ksiki, 6. Edvinsson L., M. Malone (2001), Kapitał intelektualny, PWN, Warszawa 7. Marcinkowska M. (2000), Kształtowanie wartoci firmy, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 8. Penc J. (2001), Zarzdzanie w Nowej Ekonomii, Przegld Organizacji, Nr Warnecke H. (1999), Rewolucja kultury przedsibiorstwa, przedsibiorstwo fraktalne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 10. Stewart T. (2001), The Wealth of Knowledge, Intellectual Capital and the Twenty- First Century Organization, Currency-Doubleday, New York

11

12