CHRONOTYP A ZABURZENIA AFEKTYWNE

Transkrypt

1 CHRONOTYP A ZABURZENIA AFEKTYWNE Łukasz Mokros 1, Andrzej Witusik 2, Tadeusz Pietras 1 Tytuł i autorzy 1 Zakład Farmakologii Klinicznej, Uniwersytet Medyczny w Łodzi 2 Zakład Psychologii, Instytut Nauk Pedagogicznych, Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach, filia w Piotrkowie Trybunalskim Kontakt: Łukasz Mokros, Zakład Farmakologii Klinicznej, Uniwersytet Medyczny w Łodzi, ul. Kopcińskiego 22, Łódź, lukasz.mokros@ umed.lodz.pl Streszczenie Chronotyp uznaje się za osobniczą preferencję wobec funkcjonowania okołodobowego, przy czym jest ona ściśle związana z faktycznymi fluktuacjami aktywności jednostki. Wyróżnia się trzy główne typy: poranny, pośredni i wieczorny. Współczesne badania nad chronotypem wykazały, że typ wieczorny może stanowić czynnik ryzyka depresji ze względu na fakt, że nie jest on przystosowawczy wobec rytmów społecznych. Chronotyp, podobnie jak temperament, stanowi konstrukt psychologiczny o biologicznym podłożu. Dlatego omówienie tego zagadnienia wymaga szerszego spojrzenia na rytmikę okołodobową (cirkadialną) związaną z funkcjonowaniem organizmu, również na poziomie mechanizmów molekularnych i biochemicznych. Słowa kluczowe typ wieczorny, rytm okołodobowy, depresja Fundacja Vis Salutis

2 Biologiczne uwarunkowanie rytmów okołodobowych Zachowanie jednostki podlega rytmice okołodobowej, czego najprostszym przejawem jest naprzemienne występowanie czuwania i snu. Zmianom okołodobowym podlega także metabolizm organizmu. Za proces ten odpowiadają tzw. oscylatory albo zegary biologiczne występujące w każdej komórce posiadającej jądro. Funkcję taką przypisuje się transkrypcyjno-translacyjnej pętli sprzężenia zwrotnego ujemnego (TTFL, ang. transcription-translation-related feedback loop), w skład której wchodzą geny (oraz ich białkowe produkty) cyklu okołodobowego. Najważniejsze elementy stanowią (Gustafson, Partch, 2014): CLOCK (Circadian Locomotor Output Cycles Kaput); ARNLT1 (Aryl hydrocarbon receptor nuclear translocator-like protein 1); CRY1, 2 (Cryptochrome 1 i 2); PER1, 2 (Period 1 i 2). W ciągu dnia dochodzi do gromadzenia się w cytoplazmie komórki heterodimeru złożonego z CLOCK i ARNLT1. Przenika on z powrotem do jądra i działa jak czynnik transkrypcyjny dla genów kodujących PER1,2 i CRY1,2, zwiększający ich ekspresję. Warianty PER i CRY formułują heterodimery, które z kolei hamują na zasadzie sprzężenia zwrotnego ujemnego transkrypcję genów CLOCK i ARNLT. Cały cykl, stanowiący niejako molekularną podstawę endogennego rytmu okołodobowego, trwa około 22 godziny, gdy pozbawiony jest regulacji z zewnątrz. Należy zaznaczyć, że w molekularne mechanizmy zegara biologicznego zaangażowanych jest dużo więcej genów i białek niż CLOCK, ARNLT, PER i CRY, jednak opisana pętla sprzężenia zwrotnego stanowi kluczową jego część (Gustafson, Partch, 2014). W dostrajaniu cyklu do pory dnia naczelną rolę pełni tzw. centralny oscylator, który znajduje się w jądrze nadskrzyżowaniowym (SCN, ang. suprachiasmatic nucles) w podwzgórzu. Struktura ta, ze względu na połączenie neuronami dopaminergicznymi z siatkówką (szlak siatkówkowo-podwzgórzowy), jest pośrednio wrażliwa na światło, które jest uważane za główny zewnętrzny synchronizator rytmu (niem. Zeitgeber, dosłownie: dawca czasu ). Fragmentem opisanej pętli, który prawdopodobnie jest wrażliwy na to dostrajanie, jest ekspresja genów dla PER1 i PER2. Zmiany w natężeniu światła o wschodzie słońca i o zmroku wpływają, odpowiednio, na przyspieszenie lub opóźnienie fazy akumulacji PER1 i 2 (Schibler, 2007). Nie jest natomiast jasny mechanizm, w jakim dochodzi do synchronizacji obwodowych zegarów z centralnym zlokalizowanym w SCN. Najprawdopodobniej dzieje się to na drodze neuroendokrynnej. Wykazano bowiem, że wydzielanie melatoniny (hormonu związanego z cyklem okołodobowym) z szyszynki jest regulowane przez aktywność w obrębie jądra nadskrzyżowaniowego (Bass, Takahashi, 2010). Należy wymienić również inne hormony, których wydzielanie także podlega rytmice okołodobowej (Schulz, 2007): kortyzol, którego szczyt wydzielania następuje we wczesnych godzinach porannych; hormon wzrostu, wydzielany w pulsie zaraz po zaśnięciu; prolaktyna, której wydzielanie również jest zwiększone w czasie snu. Wiadomo także, że cirkadialnej regulacji podlega ciśnienie krwi. Fizjologicznie bowiem w czasie snu dochodzi do spadku ciśnienia skurczowego i rozkurczowego (zjawisko dipping), natomiast w momencie obudzenia do ponownego wzrostu (Wilson, Nutt, 2013). Szacuje się, że od 2 do 10% genów podlega okołodobowej regulacji ekspresji. O ile mechanizm tym zarządzający (TTFL) wydaje się wspólny dla wszystkich narządów, tak profil genów o zmiennej okołodobowej ekspresji jest odmienny dla poszczególnych narządów (Liu, Chu, 2013). Im bardziej intensywny metabolizm w danym narządzie, tym większa część jego genów podlega wpływom rytmu okołodobowego na ekspresję (Bass, Takahashi, 2010). Należy zaznaczyć, że w przypadku OUN przejawia się to zmienną okołodobowo plastycznością synaptyczną (Frank, 2016). Do stabilizacji endogennego rytmu okołodobowego dochodzi u jednostki w ciągu pierwszych 20 lat życia. Na podstawie modeli zwierzęcych dokonano ekstrapolacji, SCN staje się wrażliwe na światło około 6 miesiąca ciąży. Natomiast w drugim miesiącu po urodzeniu dochodzi do ustalenia się rytmu okołodobowego temperatury ciała. Z kolei rytm sen czuwanie do 3 6 2

3 miesiąca życia ma charakter bardziej ultradialny niż cirkadialny, co oznacza, że długość cyklu jest kilkukrotnie mniejsza niż 24 godziny. Dla okresu dzieciństwa i dojrzewania typowe jest późne chodzenie spać, ale około 20 roku życia dochodzi do ustabilizowania rytmu okołodobowego snu i czuwania (Schulz, 2007). Zdaniem Roenneberga i wsp. (2004) może to stanowić marker końca adolescencji i początku dorosłości. Wspomniano wcześniej, że na rytmy okołodobowe składają się endogenne procesy, które podlegają wpływowi środowiska zewnętrznego poprzez tzw. Zeitgebers. Za główny synchronizator należy uznać natężenie światła, związane z cyklem astronomicznym (zmiana pór roku i zmiana pory dnia). Istotną rolę pełnią także inne zmiany w warunkach fizycznych i chemicznych otoczenia (np. dotyczące temperatury otoczenia), ale również rytmy społeczne (Schulz, 2009): pory spożywania posiłków; praca zawodowa lub studiowanie; udzielanie się towarzysko i związana z tym konsumpcja używek. Każdy endogenny rytm okołodobowy można scharakteryzować na podstawie jego parametrów, które pozostają względnie stałe w czasie (Rysunek 1). Należy tu wymienić (Kontrymowicz-Ogińska, 2011): okres, czyli czas trwania jego pełnego cyklu (w przypadku rytmów okołodobowych są to 24 godziny); akrofazę, czyli miarę położenia szczytu krzywej rytmu względem czasu zegarowego albo pory dnia; amplitudę, wyrażającą różnicę pomiędzy wartością maksymalną a wartością przeciętną cyklu; mezor wartość przeciętną dla rytmu (ang. mesor midline estimating statistic of the rhythm). Rysunek 1. Próba graficznej prezentacji zależności pomiędzy wybranymi parametrami rytmu okołodobowego Źródło: opracowanie własne na podstawie Kontrymowicz- Ogińska, Rytmy biologiczne stanowią niezwykle złożone zjawiska, które pozostają słabo poznane ze względu na problemy natury metodologicznej. Ocena rytmu wymaga bowiem obserwacji co najmniej kilku jego okresów, co może być czasochłonne. W praktyce klinicznej i badaniach naukowych przydatne okazują się dzienniczki snu, prowadzone przez pacjentów. Pozwalają one określić na przykład, czy pory snu i czuwania pozostają względnie stałe, co wydaje się kluczowe dla procesów homeostatycznych organizmu (Schulz, 2007). Zastosowanie znajduje także aktygrafia, rejestrująca pośrednio aktywność jednostki. Polega ona na zapisie ruchów nadgarstka za pomocą aparatu przypominającego zegarek. Możliwy jest zatem pomiar wszystkich wymienionych wyżej parametrów rytmu okołodobowego w odniesieniu do zachowania badanego (Schulz, 2007). Niestety metoda ta pozostaje słabo dostępna. Dwuwymiarowe ujęcie chronotypu Z punktu widzenia psychologii różnic indywidualnych pomiaru niektórych parametrów rytmu można dokonać metodą kwestionariuszową. Zakłada się bowiem, że podobnie jak w przypadku temperamentu jednostka ma tendencję do określonych zachowań w określonych sytuacjach, przy czym za określoną sytuację należy rozumieć tutaj porę dnia. Chronotyp uznaje się za osobniczą preferencję wobec funkcjonowania okołodobowego, przy czym jest ona ściśle związana z faktycznymi fluktuacjami aktywności jednostki (Kontrymowicz- Ogińska, 2011). 3

4 Za podstawowy wymiar chronotypu (w wąskim ujęciu stanowiący jego synonim) uznaje się preferencję poranność-wieczorność (PW), czyli akrofazę optymalnego funkcjonowania w ciągu dnia. Rozkład orientacji PW jako cechy w populacji ogólnej jest zbliżony do normalnego. 60% osób ma typ pośredni, czyli ani poranny, ani wieczorny (Adan i wsp., 2012). Wykazano, że z wymiarem PW, oprócz aktywności w ciągu dnia, związane są również fluktuacje w zakresie nastroju (lepszy w preferowanej porze) oraz funkcji poznawczych (wyższe w preferowanej porze) (Fabbian i wsp., 2016; Schmidt i wsp., 2007). Do najpopularniejszych kwestionariuszy służących do oceny wymiaru PW należą: Morningness-Eveningness Questionnaire, Composite Scale of Morningness oraz Munich Chronotype Questionnaire (Fabbian i wsp., 2016). Nieco odmienne narzędzie stanowi wykorzystany w niniejszym badaniu polski Kwestionariusz Chronotypu Kontrymowicz-Ogińskiej (2011). Autorka wprowadziła bowiem drugi, obok PW, wymiar subiektywnej amplitudy rytmu. Pojęcie to należy odróżnić od obiektywnej amplitudy rytmu, czyli faktycznej aktywności jednostki mierzonej na przykład za pomocą aktygrafii. Subiektywną amplitudę można bowiem zdefiniować dwojako (Kontrymowicz-Ogińska, 2011): jako wgląd w zmianę własnych poziomów aktywności w zależności od pory dnia (tzw. wyrazistość rytmu); lub jako umiejętność dostrojenia swojej aktywności do endogennego rytmu (sztywność/ elastyczność rytmu). Do tej pory nie opracowano narzędzia, które pozwoliłoby na rozróżnienie i pomiar tych dwóch elementów amplitudy. Niewielka jest także liczba badań, w których chronotyp oceniany jest w ujęciu dwuwymiarowym, przez co funkcjonalne znaczenie subiektywnej amplitudy pozostaje niejasne. Należy jednak zauważyć, że w dotychczasowych badaniach wykazano dodatnią korelację między subiektywną amplitudą rytmu a neurotycznością (Nowakowska-Domagała, 2016; Ogińska, Ogińska-Bruchal, 2014). Możliwe zatem, że duże natężenie tej cechy może także stanowić czynnik ryzyka zaburzeń nastroju. Chronotyp wieczorny jako czynnik ryzyka depresji Chronotyp wieczorny stanowi czynnik predykcyjny wystąpienia objawów depresyjnych, diagnozy depresji oraz leczenia przeciwdepresyjnego, co zostało wykazane przez Merikanto i wsp. (2015) na populacji ponad dorosłych. Istnieją również publikacje, w których wykazano, że chronotyp wieczorny związany jest z wystąpieniem zaburzeń psychicznych (także depresji) oraz szkodliwym używaniem substancji psychoaktywnych w okresie studiów, a więc wśród adolescentów i młodych dorosłych (Haregu i wsp., 2015; Rose i wsp., 2015). Z drugiej strony, w nowszych pracach rozważa się możliwość, iż chronotyp wieczorny jest czynnikiem ochronnym przed wystąpieniem objawów depresyjnych. Temat ten poruszony został w pracach Stolarskiego i wsp. (2016) oraz Stolarskiego i Jankowskiego (2015). Wykazali oni bowiem, że chronotyp wieczorny był powiązany z wyższą inteligencją emocjonalną, która może stanowić czynnik ochronny przed wystąpieniem depresji (Lin i wsp., 2016). Zależność między chronotypem a zaburzeniem afektywnym dwubiegunowym Wśród pacjentów z chorobą afektywną dwubiegunową chronotyp wieczorny występuje częściej niż w zdrowych grupach kontrolnych (Giglio i wsp., 2010; Seleem i wsp., 2014). Fares i wsp. (2015) wykazali, że ta zależność dotyczy również osób w młodym wieku, tj. między 12 a 30 rokiem życia. Ciekawy wydaje się fakt, że zależność ta może nie dotyczyć osób z chorobą afektywną dwubiegunową w stabilnym nastroju. Saunders i wsp. (2013), badając grupę 120 chorych w stanie eutymii i 136 zdrowych, nie wykazali różnicy w preferencji okołodobowej między grupami. Brak również dowodów na to, aby wieczorny chronotyp jako cecha stanowił czynnik ryzyka wystąpienia choroby afektywnej dwubiegunowej w przyszłości. Należy zauważyć, że niewiele jest badań, które oceniają zależność między cechami dwubiegunowości a chronotypem w zdrowej populacji. Jeong i wsp. (2015) wykazali, że osoby z chronotypem wieczornym osiągały wyższe wyniki na skali BSDS (Bipolar Spectrum Diagnostic Scale) niż typy pośrednie i poranne, a więc przejawiały więcej cech hipomaniakalnych. Inni autorzy badania nie potwierdzili jednak tej obserwacji (nie wykazali istotnych sta- 4

5 tystycznie różnic między typami circadialnymi), stosując Kwestionariusz Zaburzeń Nastroju (MDQ Mood Disorder Questionnaire) (Carvalho i wsp., 2015). Zaburzenia rytmu cirkadialnego stanowią jeden z objawów spektrum choroby afektywnej dwubiegunowej: w manii lub hipomanii mają miejsce zmniejszona potrzeba snu oraz pobudzenie psychoruchowe, natomiast dla epizodów depresji dwubiegunowej charakterystyczna jest nadmierna senność oraz zmniejszona aktywność. Poza tym może dochodzić do znacznej fluktuacji nastroju w ciągu dnia, charakterystycznej szczególnie dla postaci zaburzenia o szybkiej zmianie faz (Abreu, Bragança, 2015). W porównaniu ze zdrowymi u osób z diagnozą ChAD obserwowano obniżony poziom melatoniny (hormonu odpowiadającego za regulację zegara biologicznego) i spłaszczoną amplitudę jej rytmu wydzielania, niezależnie od aktualnego stanu nastroju (Nurnberger i wsp., 2000). Z drugiej strony Novakova i wsp. (2015) zauważyli, że w epizodzie manii może dochodzić do zwiększonej sekrecji melatoniny i wyższego jej maksymalnego stężenia w ciągu nocy niż w eutymii i depresji. Z kolei Robillard i wsp. (2013) wykazali, że poziom hormonu różnicował osoby z chorobą dwubiegunową i z depresją ci pierwsi mieli niższe stężenie melatoniny we krwi niż osoby z depresją. W przebiegu epizodów maniakalnych u pacjentów występował podwyższony poziom kortyzolu w nocy w porównaniu z grupą kontrolną (Linkowski i wsp., 1994), przy czym maksymalne wydzielanie tego hormonu, który fizjologicznie następuje rano, było spłaszczone. Także w fazie depresji może występować zwiększone stężenie kortyzolu we krwi, co odpowiada nadmiernej aktywacji układu podwzgórze-przysadka-nadnercza, podobnie jak w reakcji na stres (Gallagher i wsp., 2016). O powiązaniu między rytmem okołodobowym a spektrum choroby dwubiegunowej świadczą też warianty polimorficzne genów zegara molekularnego korelujące z wystąpieniem lub odmiennym przebiegiem ChAD (Abreu, Bragança, 2015, Aguiar Melo i wsp., 2016). Na szczególną uwagę zasługuje gen ARNLT1, wobec którego wykazano, że może świadczyć o zwiększonym ryzyku ChAD (Rybakowski i wsp., 2014), natomiast pewne warianty polimorficzne genu PERIOD3 powiązano ze znacznymi fluktuacjami nastroju w ciągu dnia (Artioli i wsp., 2007). Sprzeczne doniesienia dotyczyły wariantów polimorficznych genu CLOCK predysponujących do choroby dwubiegunowej, lecz z niedawno opublikowanej metaanalizy wynika, że nie wpływają one na wystąpienie zaburzeń nastroju z tej grupy (Kishi i wsp., 2011). Piśmiennictwo 1. Abreu T., Bragança M. The bipolarity of light and dark: A review on Bipolar Disorder and circadian cycles. J Affect Disord. 2015; 185: j.jad Adan A., Archer S.N., Hidalgo M.P., Di Milia L., Natale V., Randler C. Circadian Typology: A Comprehensive Review. Chronobiol Int. 2012; 29(9): doi.org/ / Melo M.C., Abreu R.L., Linhares Neto V.B., de Bruin P.F., de Bruin V.M. Chronotype and circadian rhythm in bipolar disorder: a systematic review. Sleep Med Rev. 2016; Jul Artioli P., Lorenzi C., Pirovano A., Serretti A., Benedetti F., Catalano M., Smeraldi E. How do genes exert their role? Period3 gene variants and possible influences on mood disorder phenotypes. Eur Neuropsychopharmacol. 2007; 17(9): Bass J., Takahashi J.S. Circadian integration of metabolism and energetics. Science. 2010; 330(6009): Carvalho A.F., Takwoingi Y., Sales P.M.G., Soczynska J.K., Köhler C.A., Freitas T.H., Vieta E. Screening for bipolar spectrum disorders: A comprehensive meta-analysis of accuracy studies. J Affect Disord. 2015; 172: Fabbian F., Zucchi B., Giorgi A. De, Tiseo R., Boari B., Salmi R., Manfredini R. Chronotype, gender and general health. Chronobiol Int. 2016, 0528(May): doi.org/ / Fares S., Hermens D.F., Naismith S.L., White D., Hickie I.B., Robillard R. Clinical correlates of chronotypes in young persons with mental disorders. Chronobiol Int. 2015; 32(9): Frank M. Circadian Regulation of Synaptic Plasticity. Biology. 2016; 5(3): Gallagher P., Watson S., Smith M. S., Young A.H., Ferrier I.N. Plasma cortisol-dehydroepiandrosterone (DHEA) ratios in schizophrenia and bipolar disorder. Schizophr 5

6 Res. 2016; 90(1): j.schres Giglio L.M.F., Magalhăes P.V.S., Andersen M.L., Walz J.C., Jakobson L., Kapczinski F. Circadian preference in bipolar disorder. Sleep and Breathing. 2010; 14(2): Gustafson C.L., Partch C.L. Emerging models for the molecular basis of mammalian circadian timing. Biochemistry. 2015; 54(2), Haregu A., Gelaye B., Pensuksan W.C., Lohsoonthorn V., Lertmaharit S., Rattananupong T., Williams M.A. Circadian rhythm characteristics, poor sleep quality, daytime sleepiness and common psychiatric disorders among Thai college students. Asia-Pac Psychiat. 2015; 7(2): Jeong H.J., Moon E., Park J.M., Lee B.D., Lee Y.M., Choi Y., Chung Y.I. The relationship between chronotype and mood fluctuation in the general population. Psychiatry Res. 2015; 229(3): j.psychres Kishi T., Yoshimura R., Fukuo Y., Kitajima T., Okochi T., Matsunaga S., Iwata N. The CLOCK Gene and Mood Disorders: A Case-Control Study and Meta-analysis. Chronobiol Int. 2011; 28(9): / Kontrymowicz-Ogińska H. Chronotyp. Aspekty behawioralne, korelaty osobowościowe, konsekwencje zdrowotne. Księgarnia Akademicka, Kraków Lin D.T., Liebert C.A., Lau J.N., Salles A. Emotional Intelligence as a Predictor of Resident Wellness. J Am Coll Surg. 2015; 221(4): S52. rg Linkowski P., Kerkhofs M., Onderbergen A. The 24- hour profiles of cortisol, prolactin, and growth hormone secretion in mania. Arch Gen Psychiatry. 1994; 51(8): Retrieved from Liu Z., Chu G. Chronobiology in mammalian health. Mol Biol Rep. 2013; 40(3): org/ /s Merikanto I., Kronholm E., Peltonen M., Laatikainen T., Vartiainen E., Partonen T. Circadian preference links to depression in general adult population. J Affect Disord. 2015; 188: Novakova M., Prasko J., Latalova K., Sladek M., Sumova A. The circadian system of patients with bipolar disorder differs in episodes of mania and depression. Bipolar Disord. 2015; 17(3): Nowakowska-Domagała K., Mokros Ł., Jabłkowska- Górecka K., Grzelińska J., Pietras T. The relationship between chronotype and personality among patients with alcohol dependence syndrome: Pilot study. Chronobiol Int. 2016; 0528(August): Nurnberger J., Adkins S., DK L., Al E. Melatonin suppression by light in euthymic bipolar and unipolar patients. Arch Gen Psychiatry. 2000; 57(6): org/ /pubs 24. Oginska H., Oginska-Bruchal K. Chronotype and personality factors of predisposition to seasonal affective disorder. Chronobiol Int. 2014; 31(4): org/ / Robillard R., Naismith S.L., Rogers N.L., Scott E.M., Ip T.K.C., Hermens D.F., Hickie I.B. Sleep-Wake cycle and melatonin rhythms in adolescents and young adults with mood disorders: Comparison of unipolar and bipolar phenotypes. Eur Psychiatry. 2013; 28(7): org/ /j.eurpsy Roenneberg T., Kuehnle T., Pramstaller P.P., Ricken J., Havel M., Guth A., Merrow M. A marker for the end of adolescence. Curr Biol. 2004; 14(24): org/ /j.cub Rose D., Gelaye B., Sanchez S., Castańeda B., Sanchez E., Yanez N.D., Williams M.A. Morningness/eveningness chronotype, poor sleep quality, and daytime sleepiness in relation to common mental disorders among Peruvian college students. Psychol Health Med. 2015; 20(3): Rybakowski J.K., Dmitrzak-Weglarz M., Dembinska- Krajewska D., Hauser J., Akiskal K.K., Akiskal H.H. Polymorphism of circadian clock genes and temperamental dimensions of the TEMPS-A in bipolar disorder. J Affect Disord. 2014; 159: j.jad Saunders E.F., Novick D.M., Fernandez-Mendoza J., Kamali M., Ryan K.A., Langenecker S.A., McInnis M.G. Sleep quality during euthymia in bipolar disorder: the role of clinical features, personality traits, and stressful life events. Int J Bipolar Disord. 2013; 1: org/ / Schibler U. The daily timing of gene expression and physiology in mammals. Dialogues Clin Neurosci. 2007; 9(3): Schmidt C., Collette F., Cajochen C., Peigneux P. A time to think: Circadian rhythms in human cognition. Cogn Neuropsychol. 2007; 24(7):

7 0/ Schulz P. Biological clocks and the practice of psychiatry. Dialogues Clin Neurosci. 2007; 9(3): Seleem M.A., Merranko J.A., Goldstein T.R., Goldstein B.I., Axelson D.A., Brent D.A, Birmaher B. The longitudinal course of sleep timing and circadian preferences in adults with bipolar disorder. Bipolar Disord. 2014; (7): Stolarski M., Jankowski K.S., Matthews G., Kawalerczyk J. Wise birds follow their clock: The role of emotional intelligence and morningness-eveningness in diurnal regulation of mood. Chronobiol Int. 2016; 33(1): doi.org/ / Stolarski M., Jankowski K.S. Morningness eveningness and performance-based emotional intelligence. Biological Rhythm Research. 2015; 46(3): / Wilson S., Nutt, D.J. Sleep Disorders. Oxford University Press, Oxford