Okołodobowy typ aktywności (chronotyp) a pora i długość snu u młodzieży i osób dorosłych

Transkrypt

1 PRACA ORYGINALNA Okołodobowy typ aktywności (chronotyp) a pora i długość snu u młodzieży i osób dorosłych Sleep in relation to age and chronotype in Polish adolescent and adults Jolanta B. Zawilska 1, Andrzej Żytkowski 2, Agata Woldan-Tambor 1, Magdalena A. Nowak 1, Dariusz Andrzejczak 1 1 Zakład Farmakodynamiki Uniwersytetu Medycznego w Łodzi 2 Kliniczny Oddział Rehabilitacji, Uniwersytecki Szpital Kliniczny nr 2 im. WAM w Łodzi t Abstract Sleep and chronotypes Introduction. The timing of human sleep is influenced by a number of factors, including the circadian clock, homeostatic process, work schedules, social factors. Humans show large differences in the preferred timing of their sleep and activity, so-called chronotypes. The aim of this work was to evaluate the distribution of chronotypes and sleep habits by age in Polish adolescents and adults. Material and methods. Studies were carried out on subjects classified into two age groups: below and above 30 yr. Data were collected on their sleep habits during workweek and free days, and on morningness-eveningness preference (Morningness-Eveningness Questionnaire; MEQ). Results. The distribution and mean scores on the MEQ advanced toward the Morning type from the young to the aged group. The self-estimated length of sleep was shorter for the Evening than the Morning types, especially in the adolescents. In both age groups sleep duration differed markedly between workdays and free days. On average, young people and adults > 30 slept 2.3 h and 1 h longer, respectively, on free days. Midsleep times (midpoints between sleep onset and wake up, a marker of the sleep phase) were significantly delayed on free days, in age- and chronotype-dependent manner. The biggest differences were found in the Evening adolescents. Conclusions. The phase of circadian rhythms moved forward from the young to the aged group. Young subjects, especially the Evening types, may experience difficulty adjusting to early demands of the school/university schedule, and suffer from sleep debt that accumulates along the workweek. Sleep 2008, 8 (2), Key words: chronotype, circadian rhythm, morningness-eveningness, sleep Adres do korespondencji: Prof. Jolanta B. Zawilska Zakład Farmakodynamiki Uniwersytetu Medycznego w Łodzi ul. Muszyńskiego 1, Łódź jolanta.zawilska@umed.lodz.pl tel: ISSN Sen 2008, Tom 8, Nr 2, Copyright 2008 Via Medica Praca finansowana przez Uniwersytet Medyczny w Łodzi ( ). t Wstęp W organizmie człowieka wiele procesów przebiega w sposób cykliczny. Do najczęściej występujących i najlepiej poznanych rytmów biologicznych należą rytmy okołodobowe (cirkadialne), przebiegające w cyklach trwających około 24 godzin [1], których klasycznym przykładem jest rytm snu i czuwania [1, 2]. W rytmie okołodobowym zmienia się między innymi koordynacja wzrokowo- 61

2 SEN 2008, Tom 8, Nr 2 ruchowa, ciepłota ciała, stężenia we krwi niektórych hormonów (np. melatoniny, prolaktyny, kortyzolu, hormonu wzrostu), ciśnienie tętnicze i szybkość akcji serca. Ponadto, stopień nasilenia lub częstotliwość występowania objawów wielu chorób (np. dychawicy oskrzelowej, choroby wrzodowej żołądka, niewydolności serca, choroby zwyrodnieniowej stawów, depresji) ulegają rytmicznym zmianom w ciągu doby [3 14]. Rytmy okołodobowe są wytwarzane przez endogenne zegary biologiczne i zsynchronizowane z warunkami otoczenia [6, 15, 16]. Głównym środowiskowym synchronizatorem rytmów okołodobowych jest światło [6, 15, 16]. U człowieka ważnymi synchronizatorami rytmów są czynniki psychologiczne, społeczne i cywilizacyjne, określane mianem synchronizatorów socjalnych [1]. Trzon unikatowej pracy zegara okołodobowego opiera się na właściwościach, kontroli ekspresji i wzajemnych powiązaniach funkcjonalnych występujących w nim tak zwanych genów zegarowych [6, 15 17]. U ssaków podstawowe geny zegarowe to: Clock, Bmal1, Per1, Per2, Per3, Cry1 i Cry2 [6, 15, 17]. Wyniki badań ostatniej dekady wskazują na związek pomiędzy mutacjami genów zegarowych a chronobiologicznymi zaburzeniami snu: zespołem opóźnionej fazy snu (DSPS, delayed sleep phase syndrome) mutacje hper3 oraz zespołem przyspieszonej fazy snu (ASPS, advanced sleep phase syndrome) mutacje hper2 [18 20]. U ludzi, podobnie jak u zwierząt, występują duże różnice międzyosobnicze w zakresie faz okołodobowych rytmów snu i czuwania, aktywności psychofizycznej, ciepłoty ciała, sekrecji kortyzolu i melatoniny [21 26]. Indywidualne preferencje czasu zasypiania, budzenia się, zwiększonej aktywności fizycznej i umysłowej stanowiły podstawę do wyodrębnienia odmiennych typów aktywności okołodobowej, tak zwanych chronotypów, od skrajnie rannych ( skowronków ) do skrajnie wieczornych ( sów ) [22, 23, 27]. Wykazano korelację pomiędzy chronotypem (rannym lub wieczornym) a przebiegiem snu (godzina zasypiania, latencja snu, długość snu, pora budzenia się, drzemki w ciągu dnia) i jego efektywnością [28 32], regularnością trybu życia [33], dobowymi zmianami poziomu lęku [24], dobowymi zmianami nastroju zarówno u osób zdrowych, jak i u pacjentów cierpiących na depresję (w szczególności u pacjentów z depresją sezonową i z chorobą afektywną dwubiegunową) [12, 14, 34, 35]. Indywidualny profil okołodobowej aktywności może rzutować na odpowiedź organizmu na bodźce/sytuacje zakłócające pracę zegara biologicznego (np. praca zmianowa) [36, 37]. Manifestacja danego chronotypu zależy od wielu parametrów: uwarunkowań genetycznych, wieku, płci, czynników socjoekonomicznych (w tym zajęć obowiązkowych nauka, praca), ekspozycji na światło, sezonu urodzenia [18, 22, 29, 31, 37, 38]. Celem badań była analiza porównawcza występowania typów aktywności okołodobowej w dwóch różnych, pod względem wieku, grupach populacji polskiej (w wieku poniżej i powyżej 30 lat) oraz korelacja pomiędzy chronotypem a subiektywną długością i fazą snu w dni powszednie i w weekendy. t Materiał i metody Badania przeprowadzono metodą ankietową, wykorzystując kwestionariusz Morningness-Eveningness Questionnaire (MEQ) [27] w wersji polskiej. Dodatkowa ankieta zawierała pytania o wiek, płeć, aktywność zawodową (uczeń, student; pracownik, emeryt), charakter pracy (umysłowa/fizyczna, dzienna/zmianowa), godzinę zasypiania w poniedziałki piątki, godzinę zasypiania w soboty niedziele; godzinę budzenia się w poniedziałki piątki, godzinę budzenia się w soboty niedziele. Badania przeprowadzono w okresie marzec kwiecień 2009 roku w Łodzi. Największą grupę stanowili studenci Uniwersytetu Medycznego w Łodzi. Pozostałymi osobami byli uczniowie XXVI LO w Łodzi, pacjenci Klinicznego Oddziału Rehabilitacji, Uniwersyteckiego Szpitala Klinicznego nr 2 im. WAM w Łodzi oraz członkowie rodzin i znajomi osób przeprowadzających badania. Badania uzyskały zgodę Komisji Bioetyki Uniwersytetu Medycznego w Łodzi (RNN/83/09/KE). Po wstępnej weryfikacji, w której odrzucono łącznie 31 ankiet ze względu na niepełne dane, analizie poddano dane zebrane od 233 osób (168 kobiet i 65 mężczyzn) w wieku poniżej 30 lat (średni wiek 21,1 ± 0,13) i 154 osób (113 kobiet i 41 mężczyzn) w wieku powyżej 30 lat (średni wiek 55,6 ± 0,94). Wszystkie osoby aktywne zawodowo pracowały w ciągu dnia. Do oceny fazy sny wykorzystano środkowy czas snu (midsleep time) [22], wyliczany jako punkt środkowy pomiędzy czasem zaśnięcia i obudzenia się. Dane analizowano za pomocą testu t-studenta, metodą analizy wariancji (ANOVA) z testem post-hock Bonferroniego lub metodą regresji nieliniowej. Do analiz statystycznych wykorzystano pakiet Instat (GraphPad Instat, wersja 3.05, San Diego, Stany Zjednoczone). Do sporządzenia wykresów wykorzystano pakiet Prism (Graph- Pad Prism, wersja 4.0, San Diego, Stany Zjednoczone) i SigmaPlot 8.0 (Systat Software Inc., San Jose, Stany Zjednoczone). Wyniki przedstawiono w postaci średnich arytmetycznych ± SEM (standardowy błąd średniej). t Wyniki Częstość poszczególnych typów aktywności dobowej (chronotypów) w zależności od wieku W obu grupach wiekowych przeważał pośredni typ aktywności dobowej (chronotyp pośredni), który występował u 67,4% osób w wieku poniżej 30 lat i u 52,6% osób w wieku powyżej 30 lat. W grupie osób poniżej 30. roku życia częściej występowały chronotypy wieczorne, a u osób starszych chronotypy ranne (ryc. 1). Jedna osoba w wieku poniżej 30. roku życia reprezentowała chronotyp skrajnie ranny, a jedna w wieku powyżej 30. roku życia skrajnie wieczorny. 62

3 Jolanta B. Zawilska i wsp., Sen a chronotypy SEN Rycina 1. Udział poszczególnych typów aktywności (chronotypów) w grupie badanych osób w wieku poniżej 30. roku życia (n = 233) i powyżej 30. roku życia (n = 154) Długość snu Subiektywna średnia długość snu zależała od wieku, dni tygodnia (powszednie, wolne) oraz chronotypu (ryc. 2, tab. 1, tab. 2). Wszystkie osoby spały dłużej w soboty niedziele niż w poniedziałki piątki, ale różnice te były większe u osób w wieku poniżej 30 lat (ryc. 2). Osoby poniżej 30. roku życia w soboty i niedziele spały średnio o 2,3 godziny dłużej niż w poniedziałki piątki (9 godz. 1 min ± 5 min v. 6 godz. 46 min ± 5 min; n = 233). U osób powyżej 30. roku życia różnica ta była znacznie mniejsza i wynosiła około godziny (7 godz. 1 min ± 5,4 min v. 8 godz. 2 min ± 7,0 min; n = 154). W obu grupach wiekowych występowała zależność pomiędzy chronotypem a różnicą w subiektywnej długości snu w dni wolne/dni robocze. Była ona tym większa im bardziej wieczorny chronotyp reprezentowały osoby badane. Osoby w wieku poniżej 30 lat ze skrajnie wieczornym chronotypem spały w czasie weekendu średnio o 162 minut dłużej niż w poniedziałki piątki, natomiast z chronotypem umiarkowanie rannym o 107 minut dłużej (tab. 1). Z kolei osoby w wieku powyżej 30 lat z umiarkowanie wieczornym chronotypem w czasie weekendu spały średnio o 102 minuty dłużej niż w poniedziałki piątki, podczas gdy osoby ze skrajnie rannym chronotypem tylko o 21 min dłużej (tab. 2). Środkowy czas snu Rozkład środkowych czasów snu w obu badanych grupach był zgodny z rozkładem Gaussa (ryc. 3). Średni środkowy Rycina 2. Średnia długość snu w dni powszednie i weekendy w grupie badanych osób w wieku poniżej 30. roku życia (n = 233) i powyżej 30. roku życia (n = 154) Tabela 1. Długość snu oraz środkowy czas snu u osób w wieku poniżej 30 lat zależność od chronotypu Poniedziałek piątek Skrajnie wieczorny Umiarkowanie wieczorny Pośredni Umiarkowanie ranny Długość snu (min) 374 ± 41 (5) 400 ± 12 (35) 408 ± 6 (157) 420 ± 15 (35) Środkowy czas snu (godz. min) 4.11 ± 44 (5) 3.30 ± 5 (35) 3.13 ± 4 (157) 3.04 ± 5 (35) Sobota niedziela Skrajnie wieczorny Umiarkowanie wieczorny Pośredni Umiarkowanie ranny Długość snu (min) 536 ± 36 (5)* 530 ±12 (35)* 546 ± 6 (157)* 527 ± 13 (35)* D = 162 min D = 130 min D = 138 min D = 107 min Środkowy czas snu (godz. min) 6.17 ± 54 (5) 5.36 ± 10 (35)*, 4.53 ± 5 (157)* 4.13 ± 13 (35)* D = 126 min D = 126 min D = 100 min D = 69 min Wyniki przedstawiają średnie arytmetyczne ± S.E.M. Liczba osób z poszczególnymi chronotypami podana w nawiasie; D różnica długości snu (środkowego czasu snu) pomiędzy sobotą niedzielą a poniedziałkiem piątkiem; *p < 0,05 względem poniedziałku piątku; p < 0,05 względem chronotypu umiarkowanie rannego 63

4 SEN 2008, Tom 8, Nr 2 Tabela 2. Długość snu oraz środkowy czas snu u osób w wieku powyżej 30 lat zależność od chronotypu Poniedziałek piątek Umiarkowanie wieczorny Pośredni Umiarkowanie ranny Skrajnie ranny Długość snu (min) 390 ± 17 (10) 422 ± 7 (81) 428 ± 10 (54) 423 ± 30 (8) Środkowy czas snu (godz. min) 3.54 ± 26 (10), # 3.01 ± 4 (81) # 2.23 ± 6 (54) 2.18 ± 18 (8) Sobota niedziela Umiarkowanie wieczorny Pośredni Umiarkowanie ranny Skrajnie ranny Długość snu (min) 492 ± 22 (10) 502 ± 11 (81)* 461 ± 10 (54) 444 ± 29 (8) D = 102 min D = 80 min D = 33 min D = 21 min Środkowy czas snu (godz. min) 5.17 ± 19 (10)*,, # 3.58 ± 5 (81)*,, # 2.58 ± 6 (54)* 2.46 ± 18 (8) D = 85 min D = 57 min D = 35 min D = 28 min Wyniki przedstawiają średnie arytmetyczne ± S.E.M. Liczba osób z poszczególnymi chronotypami podana w nawiasie; D różnica długości snu (środkowego czasu snu) pomiędzy sobotą niedzielą a poniedziałkiem piątkiem; *p < 0,05 względem poniedziałku piątku; p < 0,05 względem chronotypu skrajnie rannego; # p <0,05 względem umiarkowanie rannego Rycina 3. Środkowy czas snu w dni powszednie i weekendy w grupie badanych osób w wieku poniżej 30. roku życia (n = 233) i powyżej 30. roku życia (n = 154) czas snu w poniedziałki piątki to 3.16 (osoby < 30. rż.) i 2.49 (osoby w wieku > 30. rż.). W soboty niedziele ulegał on przesunięciu na godziny późniejsze, tj (osoby < 30. rż.) i 3.39 (osoby w wieku > 30. rż.). Różnice pomiędzy środkowymi czasami snu w poniedziałki piątki i soboty niedziele (p < 0,05) oraz pomiędzy grupami wiekowymi (p < 0,05) były statystycznie znamienne. Opóźnienie środkowego czasu snu zależało także od chronotypu i było największe u osób z chronotypem wieczornym (tab. 1, tab. 2). t Dyskusja Indywidualna pora zasypiania i budzenia się jest wypadkową oddziaływania wielu czynników, zarówno endogennych: właściwości zegara biologicznego [2, 30], procesy homeostatyczne [30, 39], jak i egzogennych: godziny zajęć obowiązkowych (nauki, pracy) [22, 29, 32, 40], życie towarzyskie [41, 42], ekspozycja na światło i jego natężenie [43]. Indywidualne preferencje czasu zasypiania i budzenia się, a także zwiększonej aktywności fizycznej i umysłowej, stanowią podstawę do wyodrębnienia odmiennych typów aktywności okołodobowej, tak zwanych chronotypów [22, 23, 27, 44]. W celu ustalenia indywidualnego typu aktywności okołodobowej szeroko wykorzystuje się subiektywne badania kwestionariuszowe, takie jak: Morningness-Eveningness Questionnaire (MEQ) [27] najczęściej stosowany, Composite Scale of Morningness (CSM) [44] czy niedawno wprowadzony Munich Chronotype Questionnaire (MCTQ) [22]. Pomimo wzrastającego zainteresowania typami okołodobowej aktywności człowieka (w aspekcie podstawowym, psychologicznym, socjoekonomicznym i klinicznym), zagadnienia związane z chronotypami w populacji polskiej były przedmiotem tylko nielicznych badań [24, 38]. U przebadanych przez autorów niniejszej pracy osób dominował pośredni typ aktywności okołodobowej (42 58 punktów MEQ). Ponadto, autorzy zaobserwowali zależne od wieku zróżnicowanie rozpowszechnienia chronotypów wieczornych i rannych chronotypy wieczorne występowały częściej u osób w wieku poniżej 30 lat, 64

5 Jolanta B. Zawilska i wsp., Sen a chronotypy SEN a ranne u osób starszych (> 30. rż.); najwięcej osób ze skrajnie wieczornym typem aktywności okołodobowej było w grupie młodzieży licealnej (dane nieopublikowane). Podobny rozkład chronotypów opisano wśród mieszkańców Niemiec, Holandii, Szwajcarii, Hiszpanii i Nowej Zelandii [22, 23, 29, 32, 37, 45]. Z danych epidemiologicznych wynika, że w krajach uprzemysłowionych coraz więcej osób skarży się na problemy ze snem. U osób, które sypiają mniej niż wynosi ich indywidualne zapotrzebowanie dobowe na sen (np. z powodu nauki lub pracy zawodowej), dochodzi do środowiskowego zaburzenia snu lub zespołu egzogennego niedoboru snu. W świetle powyższych danych, w kolejnym etapie pracy analizowano potencjalny związek pomiędzy chronotypem a subiektywną długością i fazą snu w dni powszednie i w weekendy. W dni wolne od zajęć obowiązkowych osoby z obydwu grup wiekowych spały dłużej niż w dni powszednie oraz przesuwały pory snu (głównie budzenia) na godziny późniejsze; dochodziło do opóźnienia fazy snu ocenianej na podstawie środkowego czasu snu. Zmiany długości snu i przesunięcia fazy snu zależały od wieku i chronotypu; były one największe u osób młodych wykazujących wieczorny typ aktywności okołodobowej. Podobne zależności opisali w swoich szeroko zakrojonych badaniach, opierających się na kwestionariuszu MCTQ, Roenneberg i wsp. [22, 23]. Sugeruje się, że przesunięcia fazy snu na godziny późniejsze i wydłużanie snu w weekendy może odzwierciedlać pogłębiający się w czasie tygodnia deficyt snu i potrzebę jego odrobienia w dni wolne od pracy [22, 23, 46]. Powyższe zjawiska, szczególnie nasilone u młodych osób, mogą prowadzić do zaburzeń uwagi, pamięci, koncentracji, nastroju lub objawów somatycznych i w istotny sposób upośledzać funkcjonowanie społeczne i zawodowe jednostki. t Wnioski 1. Najczęściej występującym typem aktywności okołodobowej (chronotypem) jest typ pośredni. Chronotypy wieczorne częściej występują u osób w wieku poniżej 30. roku życia, natomiast poranne u osób w wieku powyżej 30. roku życia. 2. Subiektywna długość i faza snu (oceniana na podstawie środkowego czasu snu) zależą od wieku, chronotypu oraz obowiązkowej aktywności dobowej (nauka, praca) w ciągu tygodnia. 3. Osoby młode z chronotypem wieczornym mogą mieć trudności w aktywnym uczestnictwie w zajęciach rannych i doświadczać zespołu egzogennego niedoboru snu. t Streszczenie Sen a chronotypy Wstęp. Do najczęściej występujących rytmów biologicznych należą rytmy okołodobowe, których klasycznym przykładem jest rytm snu i czuwania. U ludzi indywidualne preferencje pory snu i zwiększonej aktywności psychofizycznej stanowią podstawę do wyodrębnienia odmiennych typów aktywności okołodobowej, tak zwanych chronotypów. Celem badań była analiza porównawcza występowania typów aktywności okołodobowej w dwóch różniących się pod względem wiekowym grupach populacji polskiej w wieku poniżej i powyżej 30 lat oraz ocena korelacji pomiędzy chronotypem a subiektywną długością i fazą snu w dni powszednie i weekendy. Materiał i metody. Badania przeprowadzono metodą ankietową, wykorzystując kwestionariusz Morningness-Eveningness Questionnaire (MEQ) w wersji polskiej. Dodatkowa ankieta zawierała pytania o pory snu w dni powszednie i w soboty niedziele. Grupa badana obejmowała 233 osoby w wieku poniżej 30 lat oraz 154 osoby w wieku powyżej 30 lat. Wszystkie osoby czynne zawodowo pracowały w ciągu dnia. Wyniki. W obu grupach wiekowych przeważał pośredni typ aktywności dobowej (chronotyp pośredni). W grupie osób poniżej 30. roku życia częściej występowały chronotypy wieczorne, a u osób starszych chronotypy ranne. W dni wolne od zajęć obowiązkowych osoby z obu grup wiekowych spały dłużej niż w dni powszednie oraz przesuwały pory snu (głównie budzenia) na godziny późniejsze; dochodziło do opóźnienia fazy snu ocenianej na podstawie środkowego czasu snu. Zmiany długości snu i przesunięcia fazy snu zależały od wieku i chronotypu; były one największe u osób młodych wykazujących wieczorny typ aktywności okołodobowej. Wnioski. Istnieje zależność pomiędzy typem aktywności okołodobowej (chronotypem) a długością i fazą snu. Osoby młode z chronotypem wieczornym mogą mieć trudności w aktywnym uczestnictwie w zajęciach rannych i doświadczać zespołu egzogennego niedoboru snu. Sen 2008, 8 (2), Słowa kluczowe: chronotypy, rytmy okołodobowe, aktywność ranna/aktywność wieczorna, sen 65

6 SEN 2008, Tom 8, Nr 2 t Piśmiennictwo 1. Koukkari W.L., Sothern R.B. Introducing Biological Rhythms. A primer on the temporal organization of life, with implications for health, society, reproduction and the natural environment. Springer, New York Dijk D.J., Lockley S. Invited review: integration of human sleepwake regulation and circadian rhythmicity. J. Appl. Physiol. 2002; 92: Ebisawa T. Circadian rhythms in the CNS and peripheral clock disorders: human sleep disorders and clock genes. J. Pharmacol. Sci. 2007; 103: Kelly G. Body temperature variability (part 1): A review of the history of body temperature and its variability due to site selection, biological rhythms, fitness, and aging. Altern. Med. Rev. 2006; 11: Haus E. Chronobiology in the endocrine system. Adv. Drug Deliv. Rev. 2007; 59: Hastings M., O Neill J.S., Maywood E.S. Circadian clocks: regulators of endocrine and metabolic rhythms. J. Endocrinol. 2007; 195: Hermida R.C., Ayala D.E., Portaluppi F. Circadian variation of blood pressure: the basis for the chronotherapy of hypertension. Adv. Drug Del. Rev. 2007; 59: Lemmer B. The importance of circadian rhythms on drug response in hypertension and coronary heart disease from mice to man. Pharmacol. Ther. 2006; 111: Smolensky M.H., Lemmer B., Reinberg A.E. Chronobiology and chronotherapy of allergic rhinitis and bronchial asthma. Adv. Drug Delivery Rev. 2007; 59: Saitoh T., Watanabe Y.Y., Kubo Y., Shinagawa M., Otsuka K., Ohkawa S.I., Watanabe T. Intragastric acidity and circadian rhythm. Biomed. Pharmacother. 2001; 55 (supl. 1): 138s 141s. 11. Cutolo M., Straub R.H. Circadian rhythms in arthritis: hormonal effects on the immune/inflammatory reactions. Autoimm. Rev. 2008; 7: Murray G. Diurnal mood variation in depression: A signal of disturbed circadian function? J. Affect. Disord. 2007; 102: McClung C.A. Circadian genes, rhythms and the biology of mood disorders. Pharmacol. Ther. 2007; 114: Wirz-Justice A. Diurnal variation of depressive symptoms. Dialogues Clin. Neurosci. 2008; 10: Gachon F., Nagoshi E., Brown S.A., Ripperger J., Schibler U. The mammalian circadian timing system: from gene expression to physiology. Chromosoma 2004; 113: Okamura H. Suprachiasmatic nucleus clock time in the mammalian circadian system. Cold Spring Harb. Symp. Quant. Biol. 2007; 72: Shearman L.P., Sriram S., Weaver D.R., Maywood E.S., Chaves I., Zheng B., Kume K., Lee C.C., van der Horst G.T., Hastings M.H., Reppert S.M. Interacting molecular loops in the mammalian circadian clock. Science 2001; 288: Ueda H.R. System biology of mammalian circadian clock. Cold Spring Harb. Symp. Quant. Biol. 2007; 72: Allebrandt K.V., Roenneberg T. The search for circadian clock components in humans: new perspectives for association studies. Braz. J. Med. Biol. Res. 2008; 41: Von Schantz M. Phenotypic effects of genetic variability in human clock genes on circadian and sleep parameters. J. Gen. 2008; 87: Leloup J.-C., Goldbeter A. Modeling the circadian clock: from molecular mechanism to physiological disorders. BioEssays 2006; 30: Matchock R.L., Mordkoff J.T. Chronotype and time-of-day influences on the alerting, orienting, and executive components of attention. Exp. Brain Res. 2009; 192: Roenneberg T., Wirz-Justice A., Merrow M. Life between clocks: daily temporal pattern of human chronotypes. J. Biol. Rhythms 2003; 18: Roenneberg T., Kuennle T., Juda M., Kantermann T., Allebrandt K., Gordijn M., Merrow M. Epidemiology of the human circadian clock. Sleep Med. Rev. 2007; 11: Jankowski K.S., Ciarkowska W. Diurnal variation in energetic arousal, tense arousal, and hedonic tone in extreme morning and evening types. Chronobiol. Int. 2008; 25: Baehr E.K., Revelle W., Eastman C.I. Individual differences in the phase and amplitude of the human circadian temperature rhythm: with an emphasis on morningness-eveningness. J. Sleep Res. 2000; 9: Kudielka B.M., Federenko I.S., Hekkhammer D.H., Wûst S. Morningness and eveningness: The free cortisol rise after awaking in early birds and night owls. Biol. Psych. 2006; 72: Horne J.A., Östberg O. A self-assessment questionnaire to determine morningness-eveningness in human circadian rhythms. Int. J. Chronobiol. 1976; 4: Webb W.B., Bonnet M.H. The sleep of morning and evening types. Biol. Psychol. 1978; 7: Park Y.M., Matsumoto K., Seo Y.J., Shinkoda H., Park K.P. Sleep in relation to age, sex, and chronotype in Japanese workers. Percept. Mot. Skills 1998; 87: Mongrain V., Carrir J., Dumont M. Circadian and homeostatic sleep regulation in morningness-eveningness. J. Sleep Res. 2006, 15: Lehnkering H., Siegmund R. Influence of chronotype, season, and sex of subjects on sleep behavior of young adults. Chronobiol. Int. 2007; 24: Randler C. Differences in sleep and circadian preference between Eastern and Western German adolescents. Chronobiol. Int. 2008, 25: Monk T.H., Buysse D.J., Potts J.M., DeGrazia J.M., Kupfer D.J. Morningness-eveningness and lifestyle regularity. Chronobiol. Int. 2004; 21: Kerkhof G.A. The 24-hour variation of mood differs between morning- and evening-type individuals. Percept. Mot. Skills 1998; 86: Johansson C., Willeit M., Smedh C., Ekholm J. i wsp. Circadian clock-related polymorphism in seasonal affective disorder and their relevance to diurnal preference. Neuropsychopharmacol. 2003, 28: Hilliker N., Muehlbach M.J., Schweitzer P.K., Walsh J.K. Sleepiness/alertness on a simulated night shift schedule and morningness-eveningness tendency. Sleep 1992; 15: Paine S.-J., Gangder P.H., Travier N. The epidemiology of morningness/eveningness: influence of age, gender, ethnicity, and socioeconomic factors in adults (30-49 years). J. Biol. Rhythms 2006; 21: Tęgowska E., Gąsiorowski K., Ciszewski S. Sezon urodzenia a preferencja aktywności wieczornej lub porannej u mężczyzn. Sen 2007; 7: Borbely A.A., Achermann P. Sleep homeostasis and models for sleep regulation. J. Biol. Rhythms 1999; 14: Monk T. Shift work: Basic principles. W: Kryger M.H., Roth T., Dement W.C. red., Principles and Practice of Sleep Medicine. Elsevier Saunders, Philadelphia 2005: Wittmann M., Dinich J., Merrow M., Roenneberg T. Social jetlag: misalignment of biological and social time. Chronobiol. Int. 2006; 23: Korczak A.L., Martynhak B.J., Pedrazzoli M., Brito A.F., Louzaga F.M. Influence of chronotype and social zeitgebers on sleep/ /wake patterns. Braz. J. Med. Biol. Res. 2008; 41: Czeisler C.A., Buxton O.M., Khalsa S.B.S. The human circadian timing system and sleep-wake regulation. W: Kryger M.H., Roth T., Dement W.C. (red.). Principles and practice of sleep medicine. Elsevier Saunders, Philadelphia 2005: Smith C.S., Reilly C., Midkiff K. Evaluation of three circadian rhythm questionnaires with suggestions for an improved measure of morningness. J. Appl. Psychol. 1989; 74: Diaz-Morales J.F., Randler C. Morningness-eveningness among German and Spanish adolescents years. Eur. Psychologist 2008; 13: Rosenthal L., Day R., Gerhardstain R., Meixner R., Roth T., Guido P., Fortier J. Sleepiness/alertness among healthy evening and morning type individuals. Sleep Med. 2001; 2: