Market Allocation, [w:] R.H. Haveman i J. Margolis (red.), Markham Public Expenditures and Policy Analysis,, Chicago 1970 s

Transkrypt

1 Efekty zewnętrzne Pojęcie efektu zewnętrznego (extenal effect, externality) wywodzi ię od. Marhalla, który użył w roku 1890 ojęcia ozczędności zewnętrznej (external economy), owtającej wówcza, gdy rzediębiortwo odnoi korzyść będącą kutkiem rzyczyny zewnętrznej w tounku do niego. Marhallowi jednak chodziło o korzyści, które były zewnętrzne względem danego rzediębiortwa, a wewnętrzne w tounku do gałęzi, w której rzediębiortwo działa. Przez długi okre ekonomiści mieli roblem z jednoznacznym zdefiniowaniem efektów zewnętrznych związanych z środowikiem onieważ funkcja środowika rzyrodniczego w działalności goodarczej nie jet jednolicie określona. Pojęcie efektów zewnętrznych w znaczeniu właściwym wółczenej ekonomii neoklaycznej wrowadził doiero C. Pigou w Ekonomii dobrobytu. W zczególności zwrócił on uwagę na itnienie różnic między ieniężnymi a technologicznymi efektami zewnętrznymi. 1 Okre rozwój teorii efektów zewnętrznych datuje ię rozoczął ię od lat ięćdzieiątych. Pojęcie technologicznych efektów zewnętrznych rozwinął T. Scitovky 2, a J. Buchanan i W. Stubblebine rzedtawili ojęcie efektów zewnętrznych w odnieieniu do otimum Pareto 3. Wówcza ojawiło ię też klayczne odejście do koztów zewnętrznych, a także owiązanie wytęowania tych efektów z funkcjonowaniem rynku (błędy rynku). Zotało ono óźniej rozwinięte rzez rrowa 4 na gruncie teorii równowagi ogólnej. Itotnym etaem było owiązanie rzez Coae a 5 wytęowania efektów zewnętrznych z działaniem odbiorców tych efektów, czego wyrazem jet zaroonowane rzez niego twierdzenie (zwane teorematem Coae a) dotyczące internalizacji efektów zewnętrznych. Pieniężne efekty zewnętrzne (ecunary externalitie) owtają za ośrednictwem mechanizmu rynkowego w wyniku zmian oytu lub zmian odaży czynników wływających na funkcję rodukcji. Czynniki te mogą tanowić również zeroko rozumiane 1.C. Pigou, Economic of Welfare, Macmillan Comany, London S.T. Scitovky, Two Concet of External Economie [w:] Journal of Political Economy 1954 nr J.M. Buchanan, Stubblebine W.C., Externality, Economica" 1962, vol. XXIX K.J. rrow, The Organization of Economic ctivity: Iue Pertinent to the Choice of Market veru Non- Market llocation, [w:] R.H. Haveman i J. Margoli (red.), Markham Public Exenditure and Policy nalyi,, Chicago R. Coae, The Problem of Social Cot, [w:] Journal of Law and Economic 1960 nr W.. Baumol, W.E. Oate, The Theory of Environmental Policy (Externalitie, Public Outlay, and the Quality of Life), Prentice-Hall, Englewood Clif 1975.

2 zaoby środowika rzyrodniczego, o ile ą one rzedmiotem tranakcji na rynku. Jeśli, na rzykład, w jednej z branż korzytających z danego czynnika rodukcji (na rzykład wody z ujęcia wód odziemnych) natąi wzrot oytu na ten czynnik, to, ceteri aribu, może to rowadzić w krótkim okreie do wzrotu cen tego czynnika dla roducentów z innych branż. Srawcą efektu zewnętrznego jet więc branża zwiękzająca oyt, a odbiorcami ozotałe branże nabywające czynnik. Mechanizm rynkowy owoduje u nich wzrot koztów, mimo, że to nie one rzyczyniły ię do odnieienia cen. W rzyadku natomiat wzrotu odaży. Pieniężne efekty zewnętrzne ą więc dzięki rynkowi uwewnętrznione" w koztach i/lub rzychodach rzediębiortw będących ich odbiorcami. Natęuje wnieienie ieniężnych efektów zewnętrznych do rachunku ekonomicznego odmiotów. 6 Tak więc mechanizm rynkowy generuje odowiednie informacje, ozwalające na utalenie ię równowagi w ołożeniu otymalnym w enie Pareta. Teoria ekonomii koncentruje woje zaintereowanie na tak zwanych technologicznych lub inaczej nieieniężnych efektach zewnętrznych (non-ecuniar externalitie), które zachodzą oza ośrednictwem mechanizmu cenowo-rynkowego. W tym rzyadku część koztów (lub korzyści) ołecznych rodukcji onozą odmioty nie uczetniczące bezośrednio w roceie wymiany, czyli cena rzetaje być efektywnym arametrem kztałtowania ię równowagi. Technologiczne efekty zewnętrznych definiowane ą w dwojaki oób. Pierwzy dotyczy charakteru relacji między odmiotami, drugi natomiat koncentruje ię na niedokonałości (braku) rynków. W ierwzym odejściu, dla definiowania efektów zewnętrznych itotne znaczenie ma wływ działań jednych odmiotów na funkcje użyteczności lub funkcje rodukcji innych odmiotów. Tyowa jet tu definicja: efekty zewnętrzne wytęują wówcza, gdy indywidualna funkcja użyteczności bądź funkcje rodukcji zawierają zmienne, których działanie, kztałtujące w rzeczywitości rzebieg tych funkcji nie zależy od danych odmiotów 7. Zgodnie z drugim odejściem efekty zewnętrze wytęują gdy w goodarce oartej na zdecentralizowanych rocedurach regulacyjno-otymalizacyjnych wytęują 6. Graczyk, Ekologiczne efekty zewnętrzne. Identyfikacja, zacowanie, internalizacja, Wyd. Ekonomia i Środowiko, Białytok W.J. Baumol, Oate W.E., The Theory of Environmental Policy(Externalitie, Public Outlay, and the Qualitty oj Life), Prentice-Hall, Engewood Clif 1997

3 niedotatecznie bodźce do tworzenia efektywnych rynków i czynników rodukcji, co rowadzi do ytuacji, w której równowaga rynkowa nie ełnia warunków otymalności Pareto 8 Najbardziej znaną definicję technologicznych efektów zewnętrznych formułował J. Meade. Zgodnie z nią, efekty zewnętrzne wytęują wówcza, gdy funkcja rodukcji jednego rzediębiortwa () uzależniona jet między innymi od funkcji rodukcji innego rzediębiortwa (B) rzy czym, zgodnie z rzyjętym założeniem: uzależnienie to ma charakter ozarynkowy (nie znajduje wyrazu w tranakcjach kunarzedaży zawieranych między tymi rzediębiortwami), rzediębiortwo nie jet w tanie kontrolować kali działalności rzediębiortwa B, wływ rzediębiortwa B na ma charakter niezamierzony. Ujmując tę ytuację formalnie, można założyć, że można założyć, że roducent wytwarza dobro x, a roducent B dobro y oraz dowolny czynnik rodukcji toowany rzez roducenta to x n, natomiat dowolny czynnik wykorzytywany rzez roducenta B to B y n. O itnieniu efektów zewnętrznych można mówić rzy natęującym określeniu funkcji rodukcji obu roducentów: = B = f ( x f ( y 1 B 1, x 2, y B 2,..., x n,..., y Wytęowanie efektów zewnętrznych wyraża w tym wyadku w zależność funkcji rodukcji roducenta B od wielkości rodukcji wytwórcy. Zewnętrzność" wynika tąd, że na rodukcję dobra x roducent B nie ma żadnego wływu, mimo że wółokreśla ona jego właną funkcję rodukcji. Jeśli z unktu widzenia roducenta B wływ ten jet negatywny, wtedy można mówić o niekorzyściach zewnętrznych. Formalnie oznacza to, że ierwza ochodna czątkowa funkcji rodukcji dobra y względem czynnika ) B n, x m ) x m, jet ujemna. Jeśli ta ama ochodna będzie dodatnia, wówcza wytąią korzyści zewnętrzne (dodatnie efekty zewnętrzne). Można też rzyjąć, że MC oznacza rywatny kozt marginalny roducenta, a MR rywatny rzychód marginalny tego roducenta. Zaadą makymalizacji zyku roducenta, jeżeli nie onoiłby on żadnych konekwencji z tytułu oddziaływania na funkcję rodukcji roducenta B, byłoby ełnienie równości MC = MR 8 P.S. Daguta, G.M. Heal, Economic Theory and Exhautibłe Reource, Nibet/Cambridge Univerity Pre, London 1979,. 45.

4 od warunkiem, że MC x > 0 W warunkach rynku dokonałej konkurencji MR = P, gdzie P oznacza cenę dobra rodukowanego rzez roducenta, równanie P M wyznacza otymalną (z rywatnego unktu widzenia roducenta ) wielkość jego rodukcji. = 0 W ytuacji jednak, gdy działalność roducenta wywiera wływ na wielkość rodukcji i kozty roducenta B, ołeczne kryterium otymalnej rodukcji roducenta będzie ię różnić o element wyrażający itnienie efektów zewnętrznych owodowanych rzez roducenta, to jet równanie B x m 0 Sołecznie otymalna wielkość rodukcji roducenta wyznaczona byłaby rzez MR = MC B ± x W rzyadku niekorzyści zewnętrznych ołeczny kozt marginalny byłby więkzy od rywatnego koztu marginalnego o element x m m B. Oznacza to, że otymalna ze ołecznego unktu widzenia unktu widzenia byłaby rodukcja rzez roducenta, niżza od tej, którą rzyjmuje on, biorąc od uwagę woje rywatne kryterium otymalności. Odwrotna ytuacja wytęowałaby w rzyadku wytęowania korzyści zewnętrznych. Wówcza ze ołecznego unktu widzenia ożądana byłaby więkza rodukcja roducenta, aniżeli rzyjmuje on w wych rywatnych kalkulacjach. 9 Nieefektywność rynku związana z itnieniem efektów zewnętrznych, można również rzedtawić jako nierównowaga odaży (lub oytu). Podaż dobra, którego dotarczenie ociąga za obą efekt ujemny, jet nadmierna, a odaż dobra, którego dotarczenie ociąga za obą efekt dodatni, jet niedotateczna w tounku do ytuacji otymalnej w enie Pareta. Uwzględnienie efektów zewnętrznych w analizie rynku może natąić albo rzez zmodyfikowanie krzywej odaży lub krzywej oytu. Jeżeli dotarczenie na rynek 9 B. Fiedor, Przyczynek do ekonomicznej teorii zanieczyzczenia i ochrony środowika, Zakład narodowy im. Oolińkich, PN, Wrocław, Warzawa, Kraków, Gdańk, Łódź 1990

5 określonego dobra związane jet z koztem zewnętrznym, to do zwykłego koztu marginalnego (zwanego koztem rywatnym MPC marginal rivate cot), należy dodać marginalny kozt zewnętrzny (MEC marginal external cot). Ich uma, zwana krańcowym koztem ołecznym (MSC marginal ocial cot), odzwierciedla ełny kozt dotarczenia na rynek dodatkowej jednotki dobra (ryunek 4). 10 Ryunek 4. MSC MPC MSC (q ) MSC (q ) MB 0 q q Źródło: T. Żylicz, Ekonomia środowika i zaobów naturalnych, PWE, Warzawa 2004 nalogicznie jeśli dotarczenie jakiegoś dobra wiąże ię z dodatnimi efektami zewnętrznymi (korzyściami zewnętrznymi). Efekt ten można uwzględnić odejmując od koztu marginalnego odmiotu dotarczającego dobro marginalna korzyść zewnętrzną. Wynik tanowi marginalny kozt ołeczny (ryunek 5) q 10 T. Żylicz, Ekonomia środowika i zaobów naturalnych, PWN, Warzawa 2004

6 Ryunek 5. MPC MSC MSC (q ) MSC (q ) MB 0 q q q Źródło: T. Żylicz, Ekonomia środowika i zaobów naturalnych, PWE, Warzawa 2004 Z obydwu ryunków można odczytać, że unkt q, w którym jet unktem otymalnym, leży na lewo od unktu q, w którym utali ię równowaga rynkowa (q q ). Na tym olega nieefektywność rynku rzy wytęowaniu koztu zewnętrznego. marginalny kozt zewnętrzny (MEC) jet z definicji równy różnicom MSC-MPC. W zczególności, ołecznie uzaadniona wielkość tego koztu, MEC(q ) = MSC(q )-MPC(q ). 11 Należy zauważyć, iż w dykujach nad efektami zewnętrznymi nie ma jednolitości oglądów co do oobu definiowania efektów zewnętrznych i koztów zewnętrznych, jak również w rawie relacji między tymi dwoma kategoriami. W miejce ojęcia koztu jako zewnętrzne" rzyjęło ię określać niekorzyści będące kutkiem rzyczyny zewnętrznej. Częściej jednak w odnieieniu do tej kategorii kutków używa ię terminu kozt zewnętrzny. Przyczyną rozgraniczania rzez niektórych badaczy koztów zewnętrznych od efektów zewnętrznych jet to, że w kategorii efektów zewnętrznych mieści ię dla nich cały zereg zjawik, w tym również zjawika niemierzalne, odcza gdy kozt zewnętrzny obejmuje głównie elementy, które można ująć w kategoriach mierzalnych i dzięki internalizacji wrowadzić w ytem koztów rodukcji. 12 W rzyadku wytęowania koztów zewnętrznych oiągnięcie otimum Pareto wymagałoby dodatniej ceny za generowanie koztu zewnętrznego dla zanieczyzczających 11 T. Żylicz, Ekonomia środowika i zaobów naturalnych, PWN, Warzawa Graczyk, Ekologiczne efekty zewnętrzne. Identyfikacja, zacowanie, internalizacja, Wyd. Ekonomia i Środowiko, Białytok 2005

7 oraz zerowej ceny za konumcję efektu zewnętrznego (zanieczyzczenia) dla odbiorców (ozkodowanych). Nie może to być normalna cena rynkowa, która ze wej natury jet ymetryczna wobec obu tron tranakcji. Zatem oiągnięcie rozwiązania otymalnego wymaga nie cen rynkowych, lecz intrumentów fikalnych, które oiadałyby te aymetryczne cechy. 13 Skoro równowaga, na kutek itnienie efektów zewnętrznych, kztałtuje ię w ołożeniu nieotymalnym naturalnym rozwiązaniem wydaje ię wiec nałożenie odatku. Jako ierwzy tą metodę narawy błędnej alokacji rynkowej owodowanej efektem zewnętrznym rzedtawił.c. Pigou w dziele Economic of Welfare 14. Podatek, zwany od imienia twórcy odatkiem Pigou, jet aymetryczną ceną nakładaną na generującego ujemy efekt zewnętrzny odowiadający co do wielkości krańcowemu koztowi zewnętrznemu obliczonemu dla ołożenia otymalnego. Gdyby efekt zewnętrzny miał być dodatni, wówcza rolę odatku ełniałaby odowiednia ubwencja. W rzyadku koztu zewnętrznego związanego z zanieczyzczeniem środowika odatek nakładany jet na każdą jednotkę wyemitowanego olutanta. Wkazuje on rawcom zanieczyzczenia na rzadkość dóbr środowikowych (a konkretnie zdolności środowika do aymilacji zanieczyzczeń) i twarza bodźce do bardziej ozczędnego ich wykorzytywania. Na ryunku 6 rzedtawia działanie odatku Pigou. Ryunek 6. Działanie odatku Pigou MSC MPC + MEC (q ) MPC MSC (q ) MPC (q ) MB 0 q q 13 B. Fiedor i in., Podtawy ekonomii środowika i zaobów naturalnych, Wyd. C.H. Beck, Warzawa C. Pigou, Economic of Welfare, Macmillan Comany, London 1952.

8 Źródło: T. Żylicz, Ekonomia środowika i zaobów naturalnych, PWE, Warzawa 2004 Wrowadzenie odatku obciąża każdą jednotkę odaży w taki oób, że krańcowy kozt rywatny odnieiony o tawkę odatku okrywa ię z krańcowym koztem ołecznym w ołożeniu otymalnym (w innych ołożeniach nie mui). To rawia, że dotawcy oddani takiemu odatkowi utalą wielkość odaży dokładnie na oziomie, rzy którym nadwyżka ekonomiczna jet makymalna. 15 Formalnie ideę odatku Pigou można rzedtawić wychodząc od tego, że korzyść ołeczna netto z tytułu wytwarzania danego dobra (NSB) to różnica między rzychodem roducenta a całkowitymi ołecznymi koztami wytworzenia dobra, na które kładają ię rywatne kozty rzediębiortwa oraz kozty zewnętrzne. Można to rzedtawić w natęujący oób NSB = PQ-TC(q)-EC(q) gdzie: NSB korzyść ołeczna netto, P - cena, q - wielkość rodukcji (wrot roorcjonalna do niej jet wielkość zanieczyzczenia), TC(q) - rywatne (kozty całkowite roducenta), EC (q) - kozty zewnętrzne owodowane rzez rzediębiortwo. Warunkiem koniecznym makymalizacji NSB jet, aby ierwza ochodna tej funkcji względem wielkości rodukcji była równa 0, czyli: NSB TC EC = P Tak więc marginalna rywatna korzyść netto (cena minu marginalny kozt rywatny) owinna być równa marginalnemu koztowi zewnętrznemu. TC P EC = Otymalny oziom rodukcji wytąi wówcza, jeśli rzediębiortwo zotanie obciążone odatkiem t, który owinien ełniać warunek t EC = gdzie q oznacza otymalne ze ołecznego unktu widzenia oziom aktywności ekonomicznej rzediębiortwa. Oznacza to, ze o zatoowaniu odatku Pigou będzie ełniony warunek TC P = = t = 0 15 T. Żylicz, Ekonomia środowika i zaobów naturalnych, PWN, Warzawa 2004

9 Wyraża on zależność, że dla otymalnej rodukcji cena roduktu owinna być równa marginalnym koztom ołecznym (marginalnym koztom rywatnym, zwiękzonym o odatek, który odowiada marginalnym koztom zewnętrznym). Ponieważ w warunkach dokonałej konkurencji cena jet równa rzychodowi marginalnemu (MR = P), roducent o nałożeniu odatku t, owinien obniżyć rodukcję do oziomu q. 16 Nietety zatoowanie odotku Pigou do internalizacji efektów zewnętrznych ociąga za obą również zereg roblemów. Utalenie wyokości odatku oiera ię rzede wzytkim na określeniu ołecznych korzyści oraz rywatnych koztów z tytułu ograniczenia negatywnych efektów zewnętrznych dla każdego rzediębiortwa indywidualnie. Wiąże ię to z ogromnymi koztami informacyjnymi. Ponadto wymaga zatoowania kontroweryjnych metod wyceny środowika. Dodatkowo obciążenie odatkiem każdej, najmniejzej nawet, wielkości emiji mogłoby dorowadzić do ołabienia ozycji konkurencyjnej wielu firm na kutek znacznego wzrotu koztów rodukcji. Władza niechętnie zgadza ię na tego tyu rozwiązania. Wyjściem byłoby wrowadzenie niezerowego rogu oodatkowania, tj. obciążanie odatkiem owyżej określonej wielkości emiji. To jednak rodzi ryzyko korucji i naciku gru lobbingowych. Z tych też owodów odatek Pigou jet jedynie kontrukcją teoretyczną. Stanowi jednak odtawę do wrowadzania rozwiązań, które owodują odobne kutki, ale nie ą obciążone tak znaczącymi niedokonałościami 17. Inny ogląd na internalizację efektów zewnętrznych głoił R. Coae. Twierdził on, iż internalizacja może natąić bez ingerencji rządu, jedynie na odtawie bezośrednich tranakcji rynkowych. Rola rządu olega tylko na tym, aby ilnować orządku i rzeciwdziałać naruzeniom raw właności. Sformułowany rzez Coae a w 1960 roku teoremat twierdza: gdy dwa racjonalnie goodarujące odmioty negocjują w rawie efektu zewnętrznego, rzy czym rawo właności do zaobu związanego z tym efektem jet utalone, wówcza, jeśli ą możliwe nic nie koztujące negocjacje, a rawa właności ą dobrze zdefiniowane, alokacja zaobów oiągnięta w wyniku negocjacji będzie efektywna. Oznacza to, że równowaga rynkowa będzie makymalizowała nadwyżkę ekonomiczną, czyli nieefektywność (błąd rynku) owodowana efektem zewnętrznym będzie wyeliminowana. 16. Graczyk, Ekologiczne efekty zewnętrzne. Identyfikacja, zacowanie, internalizacja, Wyd. Ekonomia i Środowiko, Białytok Folmer H., Gabel L., Ochoor H., 1996, Ekonomia środowika i zaobów naturalnych, Wyd. Kruki i S-ka, Warzawa 1996

10 Podtawą regulacji otymalnego oziomu zanieczyzczenia i ochrony środowika zgodnie z teorematem Coae a jet określenie raw właności w tounku do zaobów i komonentów środowika, w zczególności raw do korzytania z ojemności jego aymilacjnej. Podmiot zamierzający wrowadzający zanieczyzczenia do środowika muiałby dyonować rawem do emiji zanieczyzczeń, natomiat odmiot, któremu zanieczyzczenie rzynoiłoby zkody, mógłby te rawa odkuić. Możliwa byłaby także inna alokacja raw właności - jeśli oiada je odmiot odbiorca zanieczyzczeń, odmiot emitujący muiał by je nabyć, aby rowadzić rodukcję. Tak więc rawa do środowika mogłyby być więc za odowiednią rekomenatą rzenozone z jednych odmiotów goodarczych na inne. Zarówno ilość rzenozonych urawnień, jak i wyokość ich ceny byłyby utalane w drodze dobrowolnych negocjacji między zaintereowanymi tronami. Zachodzące tranakcje miałyby w efekcie charakter analogiczny do normalnych rynkowych tranakcji obejmujących inne czynniki rodukcji (z unktu widzenia roducenta) lub inne dobra konumcyjne (z unktu widzenia konumenta). Oznacza to, że mechanizm rynkowy objąłby także te cechy użytkowe środowika rzyrodniczego, które mogą rzynoić korzyści różnym odmiotom. Prowadziłoby to, zdaniem Coae'a, do otymalnej w enie Pareto alokacji urawnień oraz do otymalnego w enie ekonomicznym oziomu działalności łużącej zaobieżeniu lub likwidacji zkód. 18 Praktyczne zatoowanie twierdzenia Coae a jet jednak rzedmiotem kontrowerji w tym enie za owtawanie koztów zewnętrznych odowiedzialny jet zarówno odmiot emitujący zanieczyzczenia, jak i odbiorca koztów zewnętrznych. Odowiedzialność odbiorcy wynika tąd, że gdyby na miejce wej działalności wybrał inny rejon, na rzykład rejon niezanieczyzczony, to kozty zewnętrzne nie owtawałyby. Z moralnego unktu widzenia jeteśmy kłonni, aby rawo właności do środowika, które rzenoi efekt zewnętrzny, rzyznać ozkodowanemu, a nie rawcy. Tymczaem jeżeli takiego rawa nie ma, to z twierdzenia Coae'a wynika, że ozkodowany owinien je obie kuić. W raktyce oznacza to, iż ofiara zanieczyzczenia środowika miałaby załacić zanieczyzczającemu, aby rzetał emitować zkodliwe związki. Działanie takie miałoby więc charakter woitej łaówki ekologicznej. 18. Graczyk, Ekologiczne efekty zewnętrzne. Identyfikacja, zacowanie, internalizacja, Wyd. Ekonomia i Środowiko, Białytok 2005