Nauczanie protetyki stomatologicznej w ramach zintegrowanego programu terapii wielospecjalistycznej*

Transkrypt

1 PROTET. STOMATOL., 2007, LVII, 3, Nauczanie protetyki stomatologicznej w ramach zintegrowanego programu terapii wielospecjalistycznej* Integrated program of multidisciplinary approach of undergraduate education in dentistry Krystyna Rusiniak-Kubik, Elżbieta Mierzwińska-Nastalska, Małgorzata Niesłuchowska, Jolanta Nawrocka-Furmanek Z Katedry Protetyki Stomatologicznej Akademii Medycznej w Warszawie Kierownik: prof. dr hab. n. med. E. Mierzwińska-Nastalska HASŁA INDEKSOWE: stomatologia, metody nauczania KEY WORDS: dentistry, teaching methods Streszczenie Autorzy prezentują doświadczenia pracowników naukowo-dydaktycznych Instytutu Stomatologii Akademii Medycznej w Warszawie w zakresie nauczania protetyki w trakcie wprowadzania nowego, zintegrowanego, interdyscyplinarnego programu. Zgodnie z nowym programem, w nauczaniu przedklinicznym i wstępnych etapach leczenia klinicznego, diagnostyki i współczesnego planowania rekonstrukcji protetycznych położono nacisk na świadomość określania potrzeb terapeutycznych pacjentów i ich oczekiwań. Studenci na podstawie badań klinicznych i radiologicznych, wywiadu i ankiet ćwiczyli umiejętność stawiania diagnozy i oceniania potrzeb terapii zachowawczej, periodontologicznej, chirurgicznej, ortodontycznej i w kolejności terapii protetycznej. Udział terapii stomatologicznej wielospecjalistycznej był rozpatrywany jako integralna część leczenia narządu żucia i chorób jamy ustnej pacjentów jako etapu leczenia przedprotetycznego. Autorzy podkreślają, że udział personelu nauczającego był niezbędny w badaniach klinicznych pacjentów, ustalaniu diagnozy, wyborze opcji terapeutycznych, rekonstrukcji protetycznej oraz w dyskusjach i ocenie planów leczenia proponowanych przez studentów. Zintegrowany interdyscyplinarny program nauczania jest przydatny w dydaktyce i znacznie przyczynia się do zwiększenia wiedzy i świadomości klinicznej w zakresie stomatologii. Summary During the last decade increasing concern has been felt within educators in many countries over the difficulty of achieving and maintaining acceptable standards of undergraduate education. This study presented the experiences and comments concerning a new integrated program of preclinical and clinical tutorials that has been introduced recently in Warsaw Dental University. Education was based on educators opinions and the students questionnaires concerning the new teaching program goals and targets and the performances. Discussion of diagnoses and indications for specialized treatment of the masticatory organ should be based on proper identification of the patients needs and reflection of modern advances in the knowledge and practice of dentistry. It was apparent that integration of restorative dentistry, periodontology, orthodontic, surgical and fixed and removable prosthodontics was necessary in an undergraduate curriculum that stated both educators and the students. Authors concluded that properly dividing didactic and clinical instruction time between new and established treatment procedures may be one of the greatest challengers for prosthodontic educators. *Praca przedstawiona na XXIV Konferencji Naukowo-Szkoleniowej Sekcji Protetyki PTS. Gdańsk października

2 K. Rusiniak-Kubik Wstęp Rozwój dyscyplin stomatologicznych zarówno w zakresie terapii, jak również leczniczych metod i materiałów zwiększa zakres wiedzy, jaki uczelnia powinna przekazać studentom stomatologii w toku kształcenia przeddyplomowego. Jest oczywiste, że nowe koncepcje i techniki w metodologii nauczania są konieczne, aby ten rozszerzony zakres materiału mógł być przekazany studentom. Obliguje to nauczycieli akademickich do systematycznej selekcji i wyboru takich treści materiału, które w konsekwencji doprowadzą do realizacji zaprogramowanych na wstępie zadań dydaktycznych. Weryfikacja treści i form nauczania jest więc dla dydaktyków przedmiotem ich codziennych zainteresowań (6, 7, 8, 9, 11, 19, 21, 22, 24). Standardem kształcenia szkół dentystycznych na całym świecie jest, że absolwenci studiów stomatologicznych powinni być kompetentni w odtwarzaniu uszkodzonego lub utraconego uzębienia w zakresie formy, funkcji i estetyki u dzieci, młodzieży i dorosłych pacjentów. W poprzednim modelu szkolenia przeddyplomowego lekarzy dentystów większy nacisk kładziono na techniczne umiejętności samodzielnego wykonywania uzupełnień protetycznych. Obecnie, i to nie tylko w naszym kraju, tendencje szkolenia zmierzają głównie w kierunku wszechstronnej oceny warunków morfologicznych i czynnościowych narządu żucia, diagnostyki, alternatywnego planowania i projektowania leczenia z uwzględnieniem nowych metod terapeutycznych. W zakresie protetyki stomatologicznej absolwenci powinni być kompetentni w następujących procedurach: sformułowaniu diagnozy, projektu i planu leczenia, preparacji tkanek jamy ustnej, wykonaniu i dostosowaniu ruchomych protez częściowych i całkowitych oraz wykonaniu i osadzeniu w jamie ustnej uzupełnień stałych, koron i mostów; przeprowadzaniu procedur odnowy biologicznej tkanek jamy ustnej (tissue conditioning); przygotowaniu zaleceń dla laboratorium dentystycznego; ocenie wykonanych procedur i uzupełnień protetycznych przygotowanych przez technika w laboratorium; znajomości i umiejętności dotyczących koncepcji okluzji (occlusal concepts), korekty i leczenia w przypadku zaburzeń okluzyjnych i nieprawidłowości; umiejętności stosowania podstawowych zasad przy wyborze biomateriałów, instrumentów i urządzeń oraz środków terapeutycznych (3, 6, 8, 9, 26, 27). Uczelnie stomatologiczne są całkowicie odpowiedzialne za poziom opieki i leczenia zapewnianego pacjentom przez studentów, a potem lekarzy (poziom klinicznej i dydaktycznej kompetencji). W Polsce w procesie edukacji zaniedbane zostały niektóre problemy związane z kształceniem w zakresie protetyki i leczenia wielospecjalistycznego. Nie uniknięto skrótów w nauczaniu niektórych dziedzin stomatologii, co mogłoby być powodem niezbyt korzystnych dla pacjentów rozwiązań terapeutycznych. W celu zapewnienia lepszych możliwości instruowania studentów niezbędna okazała się zmiana programów nauczania poprzez wprowadzenie zintegrowanych interdyscyplinarnych zajęć klinicznych oraz zajęć z gerostomatologii. Zajęcia te podkreślają rolę terapii stomatologicznej wielospecjalistycznej rozpatrywanej jako integralna część leczenia narządu żucia i chorób jamy ustnej i rekonstrukcji protetycznej braków. Według Majewskiego (16, 17), Öwalla (23) i Langa (13) oraz Spiechowicza (25) nauczana wiedza oprócz oceny stanu narządu żucia oraz określenia potrzeb rehabilitacji protetycznej, obejmować powinna udział terapii wielodyscyplinarnej, medycznej i stomatologicznej, rozpatrywanej nie tylko jako przygotowanie do leczenia protetycznego, ale też jako integralna część zabezpieczenia zdrowia jamy ustnej pacjentów. Zdaniem Hofstee i Rennera (11) analizujących problemy leczenia w USA, zbyt często podjęte zostają decyzje odnośnie leczenia stomatologicznego, a szczególnie protetycznego, zanim zostaną zebrane i ocenione wszystkie czynniki subiektywne i obiektywne. Oceniany jest stan narządu żucia, lecz powinny być analizowane też aspiracje czy życzenia pacjentów oraz aspekty finansowe leczenia, a także ich stan zdrowia ogólnego. Majewski (16,17) formułując podstawy diagnostyki i zakres wskazań do leczenia protetycznego oraz przedstawiając elementy planu leczenia zwra- 210 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2007, LVII, 3

3 Nauczanie protetyki stomatologicznej ca uwagę na wnikliwe rozważanie danych z badań klinicznych i wywiadu oraz klasyfikację braków zębowych z uwagi na stopień uszkodzeń układu stomatognatycznego. W trakcie zajęć i nauczania studentów, weryfikując ich propozycje planów leczenia, lekarz pedagog na podstawie wnikliwego i wszechstronnego badania klinicznego, swojej wiedzy i doświadczenia może właściwie ocenić szereg ważnych czynników mających istotny wpływ na planowanie konstrukcji i zakres rodzaju leczenia stomatologicznego (3, 4, 13, 18, 23, 26). Cel pracy Założeniem pracy była ocena doświadczeń po wprowadzeniu elementów diagnostyki i współczesnego planowania leczenia stomatologicznego i rekonstrukcji protetycznej narządu żucia w ramach rozszerzonego interdyscyplinarnego cyklu zajęć w trakcie kształcenia klinicznego studentów. Materiał Program obejmował dwie grupy osób: zespół terapeutyczny i osoby leczone. W skład zespołu terapeutycznego wchodzili nauczyciele akademiccy lekarze dentyści (w tym profesorowie, adiunkci i asystenci) oraz studenci stomatologii biorący udział w zajęciach interdyscyplinarnych. Osoby diagnozowane i leczone były pacjentami zgłaszającymi się do leczenia w Instytucie Stomatologii Akademii Medycznej w Warszawie. W ramach rozszerzonego programu dydaktycznego zajęć przedklinicznych wprowadzono podstawy diagnostyki i określania potrzeb w zakresie terapii wielodyscyplinarnej. Studenci V roku stomatologii oraz lekarze brali udział w planowaniu leczenia i terapii narządu żucia oraz zabiegów profilaktycznych. Uczestniczący czynnie w zajęciach studenci powinni byli określić ogólne potrzeby i konieczność leczenia w zakresie wszystkich specjalności stomatologicznych w ramach wszechstronnego przygotowania jamy ustnej oraz szczegółowo zaplanować zachowawczą i protetyczną rekonstrukcję braków uzębienia. Stosowano rutynowe metody badań klinicznych, dla ujednolicenia postępowania. Uwzględniono następujący tok postępowania: 1) badania kliniczne jamy ustnej i narządu żucia wykonywane przez studentów oraz przez lekarzy nauczycieli akademickich, zlecenia i ocena badań dodatkowych lub ocena wyników badań radiologicznych; 2) omówienie wyników badań, określenie potrzeb terapii wielodyscyplinarnej oraz dyskusje nad wstępnymi i końcowymi planami leczenia i rekonstrukcji protetycznej narządu żucia przy współudziale studentów i nauczycieli akademickich. Materiały do analizy stanowiły wnioski z narady roboczej zespołu dydaktycznego Katedry Protetyki Stomatologicznej biorącego udział w programie kształcenia zintegrowanego oraz rezultaty ankiet, które studenci V roku stomatologii wypełnili (po 2 miesiącach) od zakończenia cyklu zajęć. Ankieta dotyczyła: A - ogólnej oceny zajęć zintegrowanych oraz B - korzyści odniesionych w zakresie poszczególnych zadań stawianych wdrażanym zajęciom. Studenci oceniali: 1 Przeprowadzanie diagnostyki narządu żucia. 2. Planowanie terapii wielospecjalistycznej. 3. Planowanie przygotowania pola protetycznego. 4. Ukazywanie alternatywnych opcji terapeutycznych, wielospecjalistycznych i protetycznej rekonstrukcji. 5. Uwzględnianie oczekiwań i potrzeb pacjenta. 6. Rozpoznawanie kosztów leczenia. 7. Poznanie podstaw teoretycznych terapii podczas zajęć. 8. Nabycie umiejętności praktycznych podczas ćwiczeń klinicznych. 9. Uwzględnienie najnowszych osiągnięć stomatologii. Omówienie wyników Przeprowadzono porównania nowo wprowadzonego programu zajęć z dotychczas realizowanym. Zestawienie liczby godzin dydaktycznych przeznaczonych na poszczególne dziedziny stomatologii wykazało znaczące zwiększenie liczby zajęć klinicznych i seminaryjnych i zmiany dotyczące liczby godzin wykładów w nowym programie zajęć. Nauczanie protetyki stomatologicznej jest uwzględnione w programach dwóch zakładów Zakładu PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2007, LVII, 3 211

4 K. Rusiniak-Kubik Propedeutyki i Profilaktyki Stomatologicznej (część przedkliniczna i laboratoryjna leczenia protetycznego oraz fizjologia narządu żucia) oraz w Katedrze Protetyki Stomatologicznej. Wprowadzono również nową dyscyplinę nauczania gerostomatologię obejmującą łącznie 45 godzin zajęć dydaktycznych (15 godzin wykładów i 30 godzin ćwiczeń klinicznych) oraz zajęcia zintegrowane. Zestawione wyniki 86 ankiet studenckich pozwoliły na pozytywną ocenę ćwiczeń wg nowego programu zintegrowanych zajęć klinicznych (ryc. 1). Spośród 86 (100%) ankietowanych 16% osób oceniło zajęcia zdecydowanie pozytywnie, 57% pozytywnie. Pozostałe 27% studentów wystawiło nowym zajęciom ocenę średnią. Podkreślenia wymaga fakt, że żadna z ankietowanych osób nie oceniła wielospecjalistycznych zajęć negatywnie. Szczegółowe oceny dotyczące korzyści, które zdaniem studentów odnieśli oni z uczestnictwa w nowym programie ćwiczeń przedstawia tabela I. Większość ankietowanych (ponad 70%) pozytywnie oceniła program (oceny zdecydowanie pozytywna i pozytywna) (ryc. 1). Pomimo dobrych ocen, które dostał zespół dydaktyczny za większość za- Ryc. 1. Wyniki ankiet 86 studentów V roku stomatologii dotyczące oceny zajęć interdyscyplinarnych. T a b e l a I. Zestawienie szczegółowych korzyści odniesionych z uczestnictwa w zintegrowanych zajęciach dydaktycznych (ocena dokonana przez 86 studentów) Rodzaje zadań Oceny Przeprowadzanie diagnostyki 0 (0%) 13 (15%) 50 (58%) 23 (27%) Planowanie terapii wielospecjalistycznej 1 (1%) 9 (11%) 51 (59%) 25 (29%) Planowanie przygotowania pola protetycznego 0 (0%) 21 (24%) 48 (56%) 17 (20%) Ukazywanie alternatywnych opcji terapeutycznych 1 (1%) 15 (17%) 46 (54%) 24 (28%) Uwzględnianie oczekiwań i potrzeb pacjenta 0 13 (15%) 48 (56%) 25 (29%) Rozpoznawanie kosztów leczenia 2 (3%) 21 (24%) 38 (44%) 25 (29%) Poznanie wiedzy teoretycznej 0 (0%) 14 (16%) 53 (62%) 19 (22%) Nabycie umiejętności praktycznych 1 (1%) 21 (24%) 48 (56%) 16 (19%) Uwzględnienie najnowszych osiągnięć stomatologii 7 (8%) 18 (21%) 47 (55%) 14 (16%) Ogółem 12 (1%) 168 (20%) 478 (56%) 202(23%) 212 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2007, LVII, 3

5 Nauczanie protetyki stomatologicznej dań stawianych nowemu typowi zajęć (tab. I), trzeba przyznać, że w niektórych punktach programu zajęcia nie spełniły w pełni oczekiwań studentów. Ponad połowa studentów (55%) oceniła zaledwie zadowalająco uwzględnienie w trakcie zajęć najnowszych osiągnięć stomatologii, a 8% studentów nawet negatywnie oceniło brak omawiania najnowocześniejszych metod leczniczych. Dyskusja Zredukowanie pewnych niedogodności kształcenia w stomatologii, dotyczących w szczególności protetycznej rekonstrukcji narządu żucia, jest przedmiotem analiz w różnych projektach dydaktycznych oraz proponowanych nowych metodach kształcenia w wielu uczelniach na świecie. Analizy te dotyczyły w szczególności sposobu kształcenia studentów, wykładów, seminariów i zindywidualizowanych instrukcji klinicznych, wielkości grup klinicznych, wymagań aktywnej współpracy kształconych w trakcie nauczania, rozkładu godzin oraz ich liczby, ćwiczeń fantomowych przygotowujących do zajęć klinicznych i rodzaju wymaganych procedur klinicznych własnoręcznie wykonanych (1, 2, 6, 7, 8, 9, 15, 17, 18). W wielu opracowaniach stwierdzono, że zindywidualizowane sposoby instrukcji i małe grupy kliniczne pozwalają na lepsze wykorzystanie czasu studenta oraz bardziej efektywne użycie zasobów dydaktycznych uczelni (18, 19, 20, 21, 27). Diagnoza i plan leczenia są integralną częścią codziennej praktyki stomatologicznej. Procedury te wymagają od klinicysty wielospecjalistycznej oceny pacjentów, ich postaw, aspiracji i życzeń. Współcześnie systematycznie wzrasta znaczenie racjonalnego planowania wielospecjalistycznego leczenia stomatologicznego, przede wszystkim ze względu na dobro pacjenta, ale również na problemy prawne, jakie mogą wynikać ze złego planowania. Na planowanie opcji terapeutycznych i zakresu leczenia mogą mieć również wpływ względy finansowe lub ograniczenia wynikające z zakresu ubezpieczenia - różne w poszczególnych krajach (13, 16, 23, 25). Wielu autorów podkreśla, że w protetyce stomatologicznej nakład czasu poświęcony zajęciom klinicznym może być wyrażony liczbą leczonych pacjentów lub liczbą i rodzajem wykonanych rekonstrukcji i uzupełnień protetycznych (5, 6, 7, 8, 10, 12, 14, 23,). Standardy zalecane przez Komisję do Spraw Edukacji Przeddyplomowej Stomatologicznej ADA (American Dental Association), podkreślają, że przez rozwijanie wiedzy teoretycznej i umiejętności manualnych studentów w protetyce - kliniczna edukacja pozwoli na przyswojenie zalecanych zakresów i procedur leczniczych dla spełnienia stawianych zadań edukacyjnych (1). Wydaje się, że właściwe ramy czasowe, struktura seminariów, wykładów oraz fantomowych przedklinicznych i klinicznych zajęć dydaktycznych pozwolą na dostosowanie programów nauczania stomatologii do zmieniających się potrzeb leczniczych populacji i postępu dokonującego się w naukach medycznych, a także w zakresie rekonstrukcji protetycznej uzębienia. Właściwie ustalony nowy zakres przyszłych programów i leczniczych procedur może być jednym z ważnych celów dla nauczania w XXI stuleciu (1, 2, 8, 18, 25, 26). Podsumowanie Przeprowadzone zajęcia interdyscyplinarne były próbą oceny zintegrowanych praktycznych zajęć klinicznych i z punktu widzenia dydaktyki spełniły swoje zadanie. Cel i potrzebę zajęć zintegrowanych uświadomili sobie zarówno nauczyciele akademiccy, jak również studenci. Zajęcia kliniczne i seminaria pozwoliły na wprowadzenie podstaw współczesnej diagnostyki. Według oceny lekarskiego zespołu dydaktycznego udział terapii stomatologicznej wielospecjalistycznej powinien być rozpatrywany jako integralna część leczenia narządu żucia pacjentów, w fazie przedprotetycznej i w toku rekonstrukcji protetycznej uzębienia. Bezpośredni kontakt specjalistycznego zespołu nauczycieli akademickich i studentów oraz pacjentów wpływał na praktyczne utrwalenie teoretycznych wiadomości, szczególnie w zakresie diagnostyki i planowania leczenia. Kilkuletnie stosowanie zintegrowanych programów zajęć w stomatologii może pozwolić na ich pełniejszą ocenę i ewentualne wprowadzenie pewnych niezbędnych modyfikacji. PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2007, LVII, 3 213

6 K. Rusiniak-Kubik Wnioski 1. Wprowadzony współczesny program nauczania okazał się przydatny i znacznie przyczynił się do zwiększenia zarówno wiedzy, jak i świadomości klinicznej studentów stomatologii. 2. Uwzględnienie potrzeby wielodyscyplinarnej terapii stomatologicznej okazało się szczególnie przydatne w zakresie diagnostyki oraz w planowaniu przygotowania jamy ustnej i tkanek podłoża protetycznego przed leczeniem. 3. Postuluje się wcześniejsze wprowadzenie w toku studiów elementów integracji dyscyplin stomatologicznych. 4. Wprowadzanie w protetyce stomatologicznej nowych metodologii nauczania powinno w większym stopniu uwzględniać nowoczesne materiały i sposoby postępowania terapeutycznego. 5. Niezbędna wydaje się redystrybucja czasu nauczania dla dostosowania najnowszych trendów występujących w protetyce, tak obecnie, jak i w przyszłości. Piśmiennictwo 1. ADA Commission on Dental Accreditation. Accreditation Standards for Undergraduate Dental Education (Standard 5.3.8), 1985, Chicago American Dental Association American Association of Dental Schools Manpower Statistics with projections to year Bergman B.: Prognosis for prosthodontic treatment of partialy edentulous patients., rozdz. w podręczniku Prosthodontics. Principles and management strategies. Ówall i wsp., Mosby-Wolfe ed., Burke F., Wilson N.: Contemporary considerations in treatment planning. Quintessence Int. 1994, 25, Douglass Ch.: Clinical practice. Delivery of services. J. Prosthet. Dent., 1990, 64, 3, Gerbert B., Badner V., Maguire et all: Recent graduates evaluation of their dental school education, J. Dent. Educ., 1987, 51, Goodacre Ch.: Predoctoral fixed prosthodontics education. J. Prodthet. Dent., 1990, 64, 3, Graser G.: Predoctoral removable prosthodontic education. J. Prosthet. Dent., 1990, 64, 3, Greene C.: Teaching undergraduate dental students about TMJ disorders: survey and proposal. J. Dent. Educ., 1973, 37, Herring H. W., Stephens A. P.: A survey of the removable prosthodontic clinical experience of dental students. J. Prosthet. Dent., 1982, 48, Hofstee E., Renner R.: The evolution in the dental treatment planning. Quintessence Dent. Technol., 1998, 12, Laney W. R.: Proceedings of prosthodontics. J. Prosthet. Dent., 1990, 64, 3, Lang N., Bragger V.: Principles of prosthetic treatment planning, rozdz. w podręczniku Prosthodontics, Principles and management strategies. Öwall B. i wsp. Mosby- Wolfe ed Levin B., Sanders J. L.: Results of a survey of complete denture procedures taught in American and Canadian dental schools: an update. J. Prosthet. Dent., 1985, 54, MacEntee M. I.: Integration of fixed and removable prosthodontics in an undergraduate curriculum. J. Dent. Educ., 1981, 45, Majewski S.: Psychologiczny aspekt interakcji lekarz - pacjent w leczeniu protetycznym. Protet. Stomatol., 1985, XXXV, 1, Majewski S.: Propedeutyka klinicznej i laboratoryjnej protetyki stomatologicznej, Sanmedica, Warszawa Mc Givney G.: Advanced education in prosthodontics. J. Prosthet. Dent., 1990, 64, 3, Mednick Sarnoff A.: Learning. Prentice-Hall Inc., New Yersey, Miller T. H., Scandrett F. R., Hanson J. G.: Preclinical removable prosthodontics with clinical involvement. Iowa Dent. J., 1980, 66, Obara M.: Podstawy kształcenia medycznego. PWN, Warszawa Okoń W.: Elementy dydaktyki szkoły wyższej., PWN, Warszawa Öwall B., Kayser A., Carlsson G.: Prosthodontics.Principles and management strategies. Öwall B. i wsp. Mosby- Wolfe ed Rusiniak-Kubik K., Głowacki W., Cichocka-Piekacz E., Cieńska M.: Ocena wyników przedklinicznego i klinicznego nauczania protetyki stomatologicznej w Instytucie Stomatologii AM w Warszawie. Problemy szkolnictwa nauk medycznych 1985, X, 3, Spiechowicz E.: Protetyka stomatologiczna. PZWL, Warszawa Sundström B.: Outline of the undergraduate programme in dentistry. Lund University Publ., Malmö, Tsurn H.: Prosthodontic education in Japan. Int. J. Prosthodont., 1989, 2, Zaakceptowano do druku: 12.XII.2006 r. Adres autorów: Warszawa, ul. Nowogrodzka 59. Zarząd Główny PTS PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2007, LVII, 3