Żywienie w profilaktyce i leczeniu osteoporozy

Transkrypt

1 Żywienie w profilaktyce i leczeniu osteoporozy - definicje i epidemiologia - budowa i fizjologia kości - rodzaje, przebieg i objawy ostoporozy - czynniki ryzyka osteoporozy - czynniki żywieniowe - leczenie i zapobieganie ostooporozie Jacek Bujko Katedra Dietetyki, SGGW, Warszawa Wszechnica Żywieniowa,

2 Definicja osteoporozy (WHO, 1994r.) Osteoporoza - zrzeszotnienie kości os - kość poros - dziura metaboliczna, układowa choroba szkieletu, charakteryzująca się niską masą kostną w jednostce objętości, doprowadzająca do upośledzenia mikroarchitektury kości a w konsekwencji do zmniejszonej wytrzymałości kości i zwiększonej podatności na złamania przy niewielkim urazie Upośledzenie mikroarchitektury kości zdrowa kość osteoporoza

3 Definicja WHO (do 2005r) MC zawartość mineralna kości (DEXA) MD gęstość mineralna kości Norma BMC lub BMD > 1 SD poniżej wartości normy dla młodych osób (T-score) Osteopenia - BMC lub BMD = 1-2,5 poniżej wartości normy mniejszenie masy kostnej Osteoporoza - linicznie jawna BMC lub BMD > 2,5 SD poniżej wartości normy złamania 1-3 kręgów Osteoporoza zaawansowana - Osteoporoza j.w. z wielomiejscowymi złamaniami kręgów i jednym lub więcej poza kręgosłupem

4 Pomiar gęstości kości - DEXA BMC zawartość mineralna kości BMD gęstość mineralna kości T-score odchylenie standardowe od średniej wartości zdrowej osoby w wieku 30 lat (typowe rozpoznanie) Z-score s.d. średniej wartości u zdrowej osoby w tym samym wieku (< 50 r.ż, u dzieci i młodzieży, ustalenia wskazań do leczenia) Miejsce pomiaru: koniec bliższy kości udowej (po 65 r.ż.) kręgi L1-L4 (u młodych, po menopauzie) koniec dalszy k. promieniowej Liczne badania kliniczne i epidemiologiczne wykazały, że większość złamań ma miejsce u osób z osteopenią, a ich liczba jest podobna u osób z prawidłową BMD, jak i u tych z T-score poniżej 2.5

5 Roczne ryzyko złamania kości udowej w zależności od czynników ryzyka i gęstości kości Rate of Hip Fractures (per 1000 Women-Years) , ,7 15 9, ,6 4 >5 1,9 2,6 1,1 3-4 Number of 1,1 0-2 Lowest 1/3 Middle 1/3 Risk Factors Highest 1/3 Calcaneal Bone Density NEJM 1995; 332(12):

6 Kryteria rozpoznania wg WHO i IOF (od 2005r) Złamanie niskoenergetyczne w wieku powyżej 45 lat Densytometria (DEXA): niska BMD, T-score > 2,5 Ocena występowania czynników ryzyka (RB-10; indywidualne 10 letnie bezwzględne ryzyko złamania) FRAX WHO Fracture Risc Assesement Tool, prof.. John Kanis, 2008 algorytm do określenia indywidualnego, 10 letniego ryzyka wystąpienia złamań osteoporetycznych na podstawie BMD i oceny czynników ryzyka: - wiek - uprzednio przebyte złamanie po 50 roku życia - złamanie biodra (b.k.k.u.) u rodziców - długotrwałe leczenie glikokortykosteroidami - niski wskaźnik masy ciała (BMI poniżej 18) - niska masa kostna (nasa ciała poniżej 50 kg) - reumatoidalne zapalenie stawów (r.z.s.) - palenie tytoniu - alkoholizm

7 Epidemiologia Europe, 2000 Na świecie 100 mln osób dotkniętych osteoporozą, a liczbę złąmań kości udowej ocenia się na ok. 2 mln/rok W Europie, Japonii i USA choruje łącznie ponad 75 mln Wg WHO u co czwartej kobiety i co ósmego mężczyzny rozwinie się osteoporoza W Polsce zagrożonych jest 25% populacji powyżej 50 lat (3,5 mln mężczyzn i 5,5 mln kobiet), rocznie notuje się 30 tys złamań kości udowej i kręgów i 35 tys. złamań kości promieniowej Osteoporozę stwierdza się u ok. 7% kobiet w wieku lat, 25% w wieku lat i 50% w wieku lat Po 75 roku życie niska masa kostna u 50% osób Do 2025 roku liczba złamań wzrośnie trzy a do 2050 czterokrotnie

8 Budowa i fizjologia kości Tkanka kostna: buduje 206 kości zbita (trzony kości długich, zewnętrzne powierzchnie wszystkich kości - 80% masy, 20% powierzchni gąbczasta (wypełnia nasady kości długich i inne kości, zawiera szpik) - 20% masy, 80% powierzchni, 7 razy bardziej aktywna niż tk. zbita Skład: 30% części organiczne komórki: osteoblasty - kościotwórcze i eosteoklasty kościogubne osteocyty (90%) dorosłe kontrolujące stan kości, ich obciążenie i celową przebudowę, regulują aktywność osteoklastów i osteoblastów komórki szpikowe - osteogenne macierz: kolagen typu I (do 95%) - wytrzymałość, elastyczność inne gęste białka (osteokalcyna, osteonektyna, osteopontyna) mineralizacja 70% części mineralne - fosforany i węglany wapnia: twardość do prawidłowej budowy i składu kości muszą być dostępne składnik budulcowe (białko i wapń) oraz prawidłowa aktywność komórek

9 Budowa i fizjologia kości Ciągła przebudowa kości - resorpcja przez osteoklasty odbudowa przez osteoblasty szybkie dostarczanie skł. mineralnych (wapnia) dla potrzeb całego organizmu bez osłabiania właściwości mechanicznych zwiększenie wytrzymałości i elestyczności kości w stosunku do zmiennych obciążeń możliwość regeneracji i naprawy mikro-uszkodzeń kości i złąmań rocznie wymienia się 8-10% kości u dorosłych, w większym stopniu tk. gąbczasta wymiana całego szkieletu w ciągu ok. 10 lat aktywnych jednocześnie ok. 1-2 mln jednostek przebudowy kości w obrębie których współpracują ze sobą osteoklasty i osteoblasty rocznie aktywuje się 3-4 mln jednostek przebudowy cykl przebudowy w obrębie jednostki trwa ok. 120 dni brót kostny: zrównoważony równowaga między resorpcją a kościotworzeniem nieprawidłowy wzrost ryzyka złamań szybki przewaga resorpcji nad tworzeniem (ujemny bilans = osteoporoza) wolny zamrożenie kości, równowaga ale brak naprawy mikrouszkodzeń (PNN

10 Budowa i fizjologia kości Pobudzenie (osteocyty, osteoblasty) Resorpcja (ok. 20 dni, 20-50µm tkanki dziennie) Odbudowa (ok. 100 dni, ok. 1µm dziennie) Wieloletnia aktywacja cykli przebudowy prowadzi do przewagi aktywności osteoklastów nad osteoblastami

11 Budowa i fizjologia kości Regulacja metabolizmu kości: 3 x 3 x 3 3 składniki mineralne - wapń, magnez, fosfor 3 hormony - parathormon (PTH), produkowany przez przytarczyce - kalcytonina (CT), produkowana przez tarczycę - wit. D3 (1,25[OH]2D, aktywowana w nerkach 3 narządy docelowe - kości, magazynują składniki mineralne - jelita, wchłanianie składników mineralnych - nerki, wydalanie składników mineralnych aktywność fizyczna inne hormony: płciowe (estrogeny i androgeny), hormon wzrostu, glukokrtykoidy, tyroksyna, insulina, prostaglandyny i cytokiny prozapalne

12 Budowa i fizjologia kości parathormon, PTH - zwiększa poziom wapnia we krwi nasila resorpcję kości zwiększa ilość, aktywność i długość życia osteoklastów hamuje osteoblasty zmniejsza wydalanie wapnia w nerkach aktywuje witaminę D zwiększa wtórnie wchłanianie wapnia w jelitach kalcytonina, CT - zmniejsza poziom wapnia we krwi hamuje resorpcję kości zmniejsza liczbę i hamuje aktywność osteoklastów zwiększa wydalanie wapnia w nerkach aktywuje witaminę D

13 Budowa i fizjologia kości Wit. D3 - niezbędna dla rozwoju i wzrostu szkieletu u dzieci i utrzymywania prawidłowego jego stanu przez całe życie zwiększa wchłanianie wapnia w jelitach - przy braku spada do 15-20% zmniejsza wydalanie wapnia przez nerki pobudza osteoblasty i osteoklasty zwiększa mineralizację kości brak zwiększa wydzielanie PTH i resorpcję kości wytwarzana w skórze pod wpływem promieni słonecznych (UV) i ze źródeł pokarmowych (do 20%) uaktywniana w nerkach do czynnego hormonu u ludzi starszych powstaje mniej - 30% tego co u młodych zależy od pory roku (w Polsce od IV do IX) i dnia (g ), stosowania filtrów (ubranie, szkło, kremy) u osób starszych wystarczy ekspozycja rąk, przedramion i twarzy (ok. 20% pow. ciała) na słońce 3-krotnie na tydzień po 30, lub codziennie po 15 min

14 Budowa i fizjologia kości Inne hormony: sterydy płciowe; estrogeny i androgeny niezbędne do gromadzenia masy kostnej, brak wytwarzania wyzwala ubytek masy kostnej (po menopauzie 10 razy szybciej niż w wieku lat) pobudzają osteoblasty i hamują osteoklasty zwiększają wydzielanie kalcytoniny ponad to: zwiększają masę kostną - hormon wzrostu, insulina, czynniki wzrostu zmniejszają masę kostną - glukokortykoidy, hormony tarczycy, prostaglandyny i cytokiny prozapalne

15 Zmiany zachodzące w kościach etap: osteoblasty > osteoklasty, wzrost szkieletu do 18 roku szybki wzrost, do 25 roku dojrzewanie (100% masy kostnej) I etap: osteoblasty = osteoklasty, równowaga metaboliczna lat utrzymywana jest szczytowa masa kości II etap: osteoblasty < osteoklasty, inwolucyjny ubytek masy kości po 35 roku stopniowy ubytek masy z przyspieszeniem po menopazie

16 Zmiany zachodzące w kościach Od 18 do 30 roku krytyczny okres fazy gromadzenia masy kostne - podatny najbardziej na wpływ czynników genetecznych i środowiskowych - decyduje o rozwoju osteoporozy w przyszłości prewencja pierwotna W wieku 90 lat ubytek szczytowej masy kostnej: kobiety 40% mężczyźni 27%

17 Rodzaje osteoporozy nwolucyjne: yp I - pomenopauzalna (80%); wzrost resorpcji przy normalnym/obniżonym tworzen deficyt estrogenów wzrost resorpcji, wzrost stężenia Ca we krwi, zmniejszenie sekrecji PTH, zmniejszenie wchłaniania Ca yp II- starcza (20%); spadek kościotworzenia przy normalnej/zwiększonej resorpcji zmniejszenie przyrostu kości i syntezy aktywnej wit D, spadek wchłaniania wapnia, wtórna nadprodukcja PTH, wzrost resorpcji kości

18 Objawy i przebieg osteoporozy Bezobjawowy ubytek masy kości o ponad 30% Złamania kręgów (piersiowych, lędźwiowych) łagodne bóle kręgosłupa przy staniu i siadaniu ostry ból odcinka piersiowego przy najprostszych czynnościach i w spoczynku

19 Objawy i przebieg osteoporozy Złamania kręgów (piersiowych, lędźwiowych) stopniowe zmniejszanie wzrostu o 2-4 cm przy każdym złamaniu

20 Objawy i przebieg osteoporozy Złamania kręgów (piersiowych, lędźwiowych) - deformacja klatki piersiowej (wdowi garb) - trudności z pionowym utrzymywaniem głowy (ograniczenie widoczności) - zmniejszenie pojemności klatki piersiowej (spadek wydolności oddechowej skłonność do infekcji i zapaleń płuc) - zmniejszenie pojemności jamy brzusznej (zaburzenia trawienia i motoryki jelit, zaparcia)

21 Objawy i przebieg osteoporozy Złamania kości promieniowej i kości udowej (szyjka, przez krętarz przy stosunkowo niewielkich obciążeniach ciężka choroba ogólnoustrojowa po 70 roku życia 25% chorych umiera w ciągu 6 miesięcy, ponad 50% w następnym roku większość pozostałych wymaga do końca życia stałej opieki i pomocy

22 Czynniki ryzyka osteoporozy Czynniki demograficzne i genetyczne płeć żeńska po 50 roku życia przyspieszenie utraty masy kości do 48% rocznie przez 10 lat (do 70 roku średnio 60%), u mężczyzn o 1/3 mniej (ok. 1% rocznie) grupa etniczna rasa biała bardziej narażona niż czarna mniejsza o 10% masa kości predyspozycje rodzinne szczytowa masa kości i tempo zaniku są uwarunkowane genetycznie (70% zmienności) budowa ciała wątła budowa i niska masa ciała (poniżej 50 kg) związana jest z mniejszą masą kości Status prokreacyjny przedwczesne klimakterium (przed 45 rokiem życia) deficyt hormonów płciowych zaburzenia miesiączkowania (przedłużone braki) nie rodzenie (ciąża reguluje wydzielanie hormonów)

23 Czynniki ryzyka osteoporozy Różne choroby: nadczynność tarczycy, nadnerczy, przytarczyc, cukrzyca, przewlekłe choroby układu pokarmowego (stany pooperacyjne, zespoły złego wchłaniania) przewlekłe choroby kości i szpiku, wszystkie choroby prowadzące do zaburzeń w wydzielaniu hormonów płciowych Prawidłowe rozpoznanie i leczenie zatrzymuje rozwój osteoporozy Niektóre leki stosowane przewlekle: kortykosterydy, hormony tarczycy, żołądkowe leki zobojętniające (alusan, alugastrin), przeciwzakrzepowe (heparyna), odwadniające (furosemid), uspokajające (relanium, elenium), przeciwpadaczkowe i przeciwgruźlicze Prowadzą do utraty wapnia i ujemnego jego bilansu co sprzyja osteoporozie

24 Czynniki ryzyka osteoporozy Czynniki środowiskowe - Mała aktywność fizyczna, unieruchomienie zwiększa resorpcję systematyczne obciążenia układu kostnego dostosowane do wieku są niezbędnym czynnikiem prawidłowego rozwoju kości i zwiększenia masy szczytowej w wieku dojrzewania oraz zwiększają mineralizację kości w wieku dorosłym i podeszłym i hamują resorpcję. Najlepsze ćwiczenia prowadzące do łagodnego ucisku (spacery, pływanie, jazda na rowerze, ćwiczenia z fazą izometryczną). Nie można stosować ostrych i nagłych obciążeń z dużą ruchomością (bieg skłony, skręty) Unieruchomienie ubytek 0,5% masy kości na miesiąc - Palenie papierosów zmniejsza masę kostną Zmniejsza produkcję hormonów płciowych i przyspiesza menopauzę Podwyższa poziom PTH i hamuje aktywność osteoblastów Zaburza gospodarkę mineralną Zmniejsza masę ciała i obciążenia szkieletu

25 Czynniki ryzyka osteoporozy Czynniki żywieniowe (odpowiedzialne w 50%): Składniki mineralne wapń, fosfor, magnez, sód, potas, żelazo, fluor, mangan, bor, krzem, cynk, mied Witaminy D K, C, B6 Białko Tłuszcz Kawa i alkohol

26 Czynniki żywieniowe Wapń (Ca) główny składnik mineralny kości i ważny kation zewnątrz i wewnątrzkomórkowy Szkielet magazynuje Ca na potrzeby całego organizmu (99%) Ok. 1,5 kg w organizmie (70 kg) Prawidłowe stężenie we krwi - 10mg/100 ml regulacja hormonalna Wydalanie: 80% z kałem, 15% z moczem, 5% z potem Funkcje w organizmie strukturalna - szkielet procesy krzepnięcia krwi pobudliwość nerwowo-mięśniowa, przewodnictwo nerwowe skurcz mięśni i ruchy pełzakowe i rzęskowe łączność międzykomórkowa wzrost i regeneracja stabilizuje błony komórkowe regulator wielu reakcji enzymatycznych

27 Wapń (normy 2009) Zapotrzebowanie (AI-wystarczające spożycie)- mg/dzień wiek kobiety mężczyźni lat lat lat Powyżej >Ciaża< >Karmiące

28 Źródła wapnia: mleko i jego przetwory, ryby, niektóre owoce i warzywa, nasiona strączkowych, orzechy, produkty zbożowe Produkt Porcja Wapń [mg] 50g 440 Mleko 250 ml/1 szklanka 350 Jogurt 175 ml g/1 kubek małych g/1 puszka g 15 30g/1 kromka g/1 szt g g/1/2 filiżanki g/1 filiżanka 163 Ser żółty Twarożek Sardynki z ośćmi Łosoś z ośćmi Kurczak pieczony Chleb Pomarańcza Brokuły, brukselka Migdały Fasola

29 Wapń Wchłanianie zwiększa się przy niedoborach 30-40% (do 70%) z produktów mlecznych 10 20% z produktów roślinnych (ok. 50% z warzyw zielonych) zmniejsza się w starszym wieku Wchłanianie zwiększają Witamina D Laktoza (przy normalnej aktywności laktazy) Witamina C Niektóre aminokwasy Spożywanie z posiłkiem, wydzielanie HCL, prawidłowe funkcje pp. Niedobory Ca w organizmie Wchłanianie obniżają Niedobory wit. D Nadmiar fosforanów w diecie Fityniany (pełne ziarna zbóż) i szczawiany (szczaw, szpinak, rabarbar) Środki alkalizujące, wysokie ph w żołądku Nadmiar błonnika, Fe, Mg i Zn oraz kwasy tłuszczowe nasycone Zaburzenia wchłaniania

30 Spożycie Wapń W Polsce spożycie Ca na poziomie 50-60% normy we wszystkich grupach wiekowych W latach 90 spożycie Ca (mleka) zmalało o 25%, w 2000 o 10% Źródła Ca w przeciętnej racji pokarmowej 73% z mleka i przetworów 16% z warzyw i owoców 6% z produktów zbożowych i nasion strączkowych 3% ze słodyczy i ziemniaków 1,7% z mięsa, wędlin, ryb i jaj Ze źródeł niemlecznych do 300mg Ca w przeciętnej racji pokarmowej Wzrost spożycia Ca (suplementacja) związany jest ze wzrostem gęstości mineralnej kości: - do 10% szczytowej masy kości u dzieci i młodzieży - u osób dorosłych - w późnej fazie pomennopauzalnej u kobiet - u osób starszych obojga płci - niewielki wpływ u kobiet we wczesnej fazie pomenopauzalnej

31 Wapń Jak zapewnić 1300 mg wapnia dziennie w diecie? Najlepiej 3 porcje produktów mlecznych np.: 250 ml (szklanka) mleka + 300g białego sera g sera żółtego 1 szklanka mleka g sera żółtego + szklanka jogurtu 1 szklanka mleka + jedna szklanka jogurtu + 300g białego sera 3 szklanki mleka lub fermentowanych napojów mlecznych 3 plastry (po ok. 30 g) żółtego sera plus jedna porcja równoważników wapniowych np.: ½ puszki (100g) sardynek w oleju tabliczka (100g) czekolady, 150g sernika ½ filiżanki (150g migdałów i orzechów) 250g warzyw ciemnozielonych (jarmuż, szpinak, brokuły) 500g nasion strączkowych lub roślin kapustnych (kapusta, brukselka)

32 Wapń Wzbogacanie: napoje mleczne, soki, mąka, płatki śniadaniowe Producent Ca (mg/100g) Kefir light Bacha-Menken/Winnica 190 Mleko acidofilne SM Maćkowy/Gdańsk 243 Soki owocowe pomarańczowy, jabłkowy Coca-Cola: Cappy Hortex/Płońsk Mąka pszenna POKUSA typ 500 PZZ Bolesławiec Raisio Foods 90 Napoje i desery sojowe PRVAMEL Mysiadło/Guaranga Serki i Jogurty VITALINEA Danon Napój w proszku OSTEOPOR Kruger/Ostrów Maz mg/porcję Wody mineralne - lecznicze: od 150 do 500 mg/l np. Staropolanka: 360 mg Ca/l, Piwniczanka: 267 mg Ca i 136 mg Mg/l

33 Składniki mineralne Fosfor (P) główny anion wewnątrzkomórkowy i ważny składnik mineralny kości - w organizmie ok. 700 g, 85% w kościach hydroksyapatyty - stężenie we krwi regulowane hormonalnie: PTH i wit. D w nadmiarze zmniejsza syntezę wit. D i obniża wchłanianie i zwiększa wydalanie wapnia prowadząc do resorpcji kości optymalny stosunek Ca:P w diecie od 1,5: 1 do 1 : 1 zbyt niski zwiększa wydzielanie PTH, hiperfosfatemię i hamuje syntezę wit. D, co zmniejsza wchłanianie Ca i stymuluje resorpcję kości zapotrzebowanie dla dorosłych (RDA) - 700mg podaż fosforu z dietą przewyższa zapotrzebowanie o % główne źródła: mięso ryby i przetwory produkty zbożowe nasiona strączkowych mleko i produkty mleczne - najlepszy stosunek Ca:P napoje typu Cola dodawany do wielu produktów w procesie technologicznym (zupy, koncentraty, gotowe dania)

34 Składniki mineralne Magnez (Mg) główny kation wewnątrzkomórkowy i ważny składnik mineralny kości zapewnia prawidłową mineralizację i powstawanie bardziej stabilnej formy fosforanu wapnia osadzając się na powierzchni kryształów niedobory powodują obniżenie aktywnej wit.d, co zmniejsza wchłaniani wapnia, upośledzają mineralizację kości i zmniejszają ich właściwości mechaniczne oraz zaburzają homeostazę wapnia; czynnik osteoporozy aktywuje wit D i pobudza osteoblasty, ułatwia transport Ca zapotrzebowanie dla dorosłych (RDA) - 320mg K, 420mg M podaż magnezu z dietą poniżej zapotrzebowania (60-100%) główne źródła: kakao i czekolada produkty zbożowe (kasza gryczana i jęczmienna) nasiona strączkowych orzechy mleko i przetwory ziemniaki

35 Składniki mineralne Sód wpływa negatywnie na gospodarkę wapniową organizmu zwiększa wydalanie wapnia i magnezu z moczem na każde 2300 mg Na wydala się ok. 50 mg Ca zmniejsza mineralizację i wytrzymałość kości zwiększa wydalanie hydroksyproliny (znacznik resorpcji kości) wysoka podaż Na przy niedoborach Ca i Mg odpowiedzialne za utratę do 10% Ca/10 lat Potas działa ochronnie na tkankę kostną zmniejsza wydalanie Ca w nerkach, poprawia bilans wapnia zmniejsza stężenie hydroksyproliny a zwiększa osteokalcyny we krwi normy spożycia dla dorosłych (AI) mg/dzień główne źródła: produkty zbożowe, ziemniaki, warzywa, strączkowe, mięso, mleko ich przetwory Żelazo niedobory mogą wpływać na kruchość kości kofaktor enzymów syntezy kolagenu przy wyższym poziomie ferrytyny w surowicy większa gęstość mineralna kości w nadmiarze (niekontrolowana suplementacja) zmniejsza gęstość kości główne źródła: mięso i przetwory, podroby, prod. zbożowe z pełnego przemiału

36 Składniki mineralne Bor zwiększa odporność kości na resorpcję bierze udział w przemianach Ca, Mg zwiększa ich wychwytywanie w kościach zwiększa mineralizację i wytrzymałość kości bierze udział w syntezie estrogenów i aktywnej wit. D zwiększa ich poziom główne źródła: owoce, strączkowe, orzechy, warzywa liściaste Mangan - bierze udział w metabolizmie kości niezbędny do prawidłowej syntezy macierzy kości niedobory zwiększają resorpcję kości w osteoporozie stwierdza się obniżenie poziomu we krwi i w kościach główne źródła: produkty zbożowe, ziemniaki, warzywa, ananasy, herbata Fluor - zapobiega próchnicy, zwiększa wytrzymałość tkanki kostnej bierze udział w mineralizacji kości - większe i bardziej odporne na działanie osteoklastów kryształy hydroksyapatytu o mniejszej rozpuszczalności wykorzystywany w farmakoterapii osteoporozy główne źródła: woda, herbata, pasty do zębów

37 Składniki mineralne Krzem ważny dla prawidłowego stanu kości, ścięgien, więzadeł, skór bierze udział w syntezie kolagenu i tworzeniu macierzy kości i chrząstki przyspiesza mineralizację i zwiększa wytrzymałość kości bierze udział w krystalizacji hydroksyapatytu główne źródła: warzywa, pełne ziarna zbóż Cynk - bierze udział w metabolizmie tkanki łącznej kofaktor licznych enzymów zaangażowanych w mineralizację kości: fosfataza alkaliczna, kolagenazy reguluje syntezę kalcytoniny niedobory zaburzają syntezę DNA i metabolizm białka zmniejszenie tempa budowy kości i szczytowej masy kostnej główne źródła: produkty zbożowe (pszenica), orzechy, strączkowe, mięso i ryby Miedź niezbędna dla prawidłowego wzrostu i rozwoju szkieletu kofaktor oksydazy lizynowej usieciowanie lizyny i hydroksyproliny w kolagenie odpowiada za prawidłową strukturę, dojrzewanie i wytrzymałość kolagenu zmniejsza obrót kostny przez hamowanie aktywności osteoblastów i osteoklastów główne źródła: mięso i podroby, produkty zbożowe, orzechy, strączkowe, warzywa

38 Witaminy Witamina D3 kluczowa rola w metabolizmie Ca, Mg i fosforu zwiększa przyswajalność Ca i Mg w jelitach, zwiększa wchłanianie zwrotne w nerkach i zapobiega demineralizacji kości stymuluje powstawanie i aktywność osteoklastów i osteoblastów, zwiększa obrót kostny, zapobiega obniżeniu szczytowej masy kostnej i osteomalacji niedobory powodują bóle kostno-mięśniowe i osłabienie siły mięśniowej i nasilają utratę masy kostnej co zwiększa ryzyko upadków Witamina D3 działanie niekalcemiczne niedobory są istotnym czynnikiem rozwoju nowotworów, cukrzycy, chorób z autoagresji, przewlekłych stanów zapalnych, zespołu metabolicznego, choró serca, nadciśnienia tętniczego czynniki ryzyka osteoporozy i złamań ze źródeł pokarmowych (ryby, jaja, drób, margaryny) pochodzi ok.. 20% głównie powstaje w skórze pod wpływem promieniowania UVB w zimie (X III) nasłonecznienie niewystarczające a niedobory zimą dotycz 70% dziewcząt i ok. 50% kobiet prawidłowe stężenie we krwi 25-OHD > 30 ng/ml a ciężki niedobór < 10 ng/ml w nadmiarze (ponad 100μg dziennie) toksyczna

39 Witamina D3 Zapotrzebowanie (AI)- µg/dzień wiek kobiety mężczyźni 0 18 lat lat lat Powyżej Ciężarne 5 Karmiące 5 1 μg witaminy D3 = 40 IU

40 Źródła witaminy D3: ryby, zwłaszcza tłuste żółtka jaj, margaryny, pieczarki, drób, wątróbka Produkt Porcja wit. D [µg] węgorz 100g 30 śledź 100g 20 łosoś 100g 13 inne ryby tłuste 100g 5-8 margaryna 10g 0,5-0,8 żółtko jaja 20g 1 tuszki drobiowe 100g 1,5 pieczarki świeże 100g 2 wątróbka smażona 100g 1-1,2 warzywa 100g < 0,1 mięso i przetwory 100g 0,7-0,9 30g 0,1-0,2 ser żółty

41 Witaminy Wit. K - niezbędna do krzepnięcia krwi i metabolizmu kości w osteoporozie stwierdza się obniżenie poziomu we krwi do 33% normy niezbędna w syntezie białek GLA (osteokalcyny) zmniejszającej aktywność osteoklastów a stymulującej powstawanie i aktywność osteoblastów przyciąga i wbudowuje jony wapnia w hydroksyapatyty tk. kostnej przy standardowym spożyciu (ok. 100 µg/d) - ok. 25% osteokalcyny nieaktywna - maksymalna karboksylacja przy dawce rzędu µg/d (norma AI= µg dobre źródła: warzywa, synteza przez mikroflorę jelit Wit. C silny przeciwutleniacz niezbędna w syntezie kolagenu (tworzenie hydroksyproliny i hydroksylizyny), niedobory zaburzają strukturę kolagenu zwiększa wchłanianie wapnia, magnezu i żelaza zwiększa proliferację i różnicowanie oraz czas przeżycia osteoblastów zapotrzebowanie u dorosłych: mg dziennie - występują sezonowe niedobory dobre źródła: świeże i mrożone warzywa i owoce, ziemniaki, kapusta Wit. B6 - udział w przemianach aminokwasów niezbędna w syntezie kolagenu i przemianach wapnia niedobór hamuje proces kostnienia i osłabia kości przy złamaniach kości udowej stwierdza się obniżenie poziomu we krwi dobre źródła: mięso, ryby, produkty zbożowe, strączkowe, warzywa

42 Składniki podstawowe Białko - niezbędne do wzrostu i regeneracji wszystkich tkanek ważne w syntezie kolagenu i białek macierzy kości zwiększa poziom czynników wzrostu, insuliny i IGF-1 poprawia wchłanianie wapnia niedożywienie białkowe zaburza syntezę kolagenu i białek macierzy, zmniejsza szczytową masę kostną i obniża masę i siłę mięśniową u osób starszych jest czynnikiem ryzyka złamania kości udowej białko zwierzęce zwiększa wydalanie wapnia; nadmiar aa siarkowych neutralizowany jest przez związki zasadowe Ca uwalniane z kości, co zwiększa wydalanie wapnia z moczem. Na każde 50g białka zwierzęcego traci się 60 mg Ca Obecnie przyjmuje się, że białko ma bardziej korzystny charakte spożycie nie przekracza 0,9-1g/kg mc., w tym około 50% zwierzęcego optymalny stosunek Ca (mg) do białka (g) = 16 do 1

43 Składniki podstawowe Tłuszcz nadmierne spożycie obniża poziom Ca w organizmie i sprzyja osteoporozie nasycone kwasy tłuszczowe wiążą Ca i Mg w jelicie zmniejszając wchłanian zwiększają także wydalanie wapnia przez nerki duża ilość kwasów tł. n-6 zwiększa poziom cytokin pro-zapalnych, stymulujących aktywność osteoklastów i zwiększających resorpcję kości zapobiegają temu kwasy tłuszczowe n-3 (EPA i DHA) EPA dodatkowo hamuje spadek estrogenów w czasie menopauzy kwasy tł. jednonienasycone zwiększają efektywność wit. D, polepszają syntezę kolagenu i zmniejszają wydalanie Ca z moczem Błonnik - węglowodany nie trawione, zwłaszcza nierozpuszczalny - wiążą wapń i magnez w jelicie zmniejszając wchłanianie

44 Pozostałe składniki Kofeina - sprzyja osteoporozie zwiększa wydalanie wapnia i zmniejsza wchłanianie jelitowe zaburza aktywność hormonów regulujących metabolizm kostny zwiększa poziom PTH ogranicza różnicowanie i aktywność osteoblastów hamuje mineralizację kości i syntezę macierzy picie dużych ilości kawy (ponad 3 filiżanki dziennie) i napojów typu cola zwiększa 3-krotnie narażenie na złamania kości. Efekt ten można niwelować przez dodatek 40 mg Ca na filiżankę kawy (kawa z mlekiem lub śmietanką) Alkohol (w nadmiarze) - powoduje osteoporozę - działa toksycznie na osteoblasty, zmniejsza ich podziały, aktywność i czas przeżycia - zwiększa resorpcję kości (wzrost poziomu PTH) - zaburza wchłaniane Ca, Mg, Fe i innych skł. mineralnych i witamin - zwiększa wydalanie Ca - uszkadza wątrobę i obniża poziom aktywnej wit. D - zwiększa ryzyko upadków

45 Leczenie i profilaktyka osteoporozy Osiągnięcie maksymalnej szczytowej masy kostnej Ograniczenie czynników ryzyka Prozdrowotny styl życia Działania żywieniowe i farmakologiczne: - zmniejszenie resorpcji i zwiększenie kościotworzenia prewencja pierwotna w okresie dzieciństwa i dojrzewania (do 30 r.ż.) prewencja wtórna - u osób dorosłych i starszych, w okresie leczenie u osób z rozpoznana osteoporozą okołomenopauzalnym

46 Wskazania żywieniowe Zwiększyć spożycie wapnia zwłaszcza z produktów mlecznych (napoje fermentowane, mleko, twarogi, sery) do 1000 mg Ograniczyć podaż fosforu aby utrzymać stosunek Ca:P w diecie powyżej 1 (zmniejszyć spożycie mięsa i wędlin, potraw przemysłowych, napojów Cola Nie dopuścić do niedoborów magnezu, potasu, manganu, boru, krzemu (odpowiednie spożycie prod. zbożowych, warzyw i owoców, strączkowych) Nie dopuścić do niedoborów wit. D i K (zwiększyć spożycie ryb i olejów roślinnych) oraz wit C i B6 (zwiększyć spożycie warzyw i owoców) Ograniczyć białko zwierzęce przy prawidłowym spożyciu białka całkowitego; 1g/kg (mniej produktów mięsnych) Zmniejszyć spożycie soli kuchennej (do 6 g dziennie - 2,35g Na) Nie przesadzać z ilością błonnika; g dziennie (nie za dużo przetworów z pełnych ziaren zbóż, więcej błonnika rozpuszczalnego) Ograniczyć spożycie kofeiny (do 3 filiżanek kawy, mniej Coca Coli) Unikać nadmiaru alkoholu i palenia tytoniu Zmiana stylu życia na prozdrowotny Zwiększenie aktywności fizycznej i umiarkowanej ekspozycji na słońce Zmniejszenie ryzyka upadku

47 Zasady prawidłowego żywienia Urozmaicenie: jak największa róznorodność produktów, żródeł wapnia i wit D (mleko, ryby) Umiarkowanie: w ilości 3 energii, produktów mięsnych, soli, przetworów z pełnych ziaren zbóż 4 Uregulowanie: odpowiednia 5-12 częstotliwość (powyżej 3), wielkość i regularność posiłków Unikanie: picia alkoholu, kawy, 2 napojów typ Cola, palenia tytoniu 1 Uprawianie: jak największa aktywność fizyczna, dostosowana do wieku i możliwości, najlepiej z ekspozycją na słońce

48 Pytania? Dziękuję za uwagę