Ryszard Poprawa Instytut Psychologii Uniwersytetu Wrocławskiego SAMOOCENA JAKO MIARA PODMIOTOWYCH ZASOBÓW RADZENIA SOBIE I SZCZĘŚCIA CZŁOWIEKA

Transkrypt

1 Ryszard Poprawa Instytut Psychologii Uniwersytetu Wrocławskiego SAMOOCENA JAKO MIARA PODMIOTOWYCH ZASOBÓW RADZENIA SOBIE I SZCZĘŚCIA CZŁOWIEKA Wstępne założenia teoretyczne Współczesne nurty psychologii pozytywnej i zdrowia nadają pojęciu zasobów kluczową rolę w zrozumieniu i wyjaśnianiu zjawiska stresu, przebiegu i efektów procesów radzenia sobie, uwarunkowań utrzymywania i promowania zdrowia oraz szczęścia człowieka (por. Taylor, 1995; Rice, 1999; Bishop, 2000; Snyder, Lopez, 2002; Heszen, Sęk, 2007). Przyjmuje się, że stres i procesy zmagania się z nim zachodzą w kontekście zasobów, którymi w mniejszym lub większym stopniu może on dysponować. Według wielu koncepcji psychologicznych, istota stresu sprowadza się do niedopasowania, braku, utraty oraz wystawienia na próbę czy zagrożenia zasobów człowieka w kontekście wymagań danej transakcji życiowej (por. Lazarus, 1999; Heszen-Niejodek, 2000; Hobfoll, 2006; Heszen, Sęk, 2007). Zasoby radzenia sobie mają charakter zarówno zewnętrzny wobec człowieka (takie jak wspierające środowisko społeczne, kultura i religia oraz dostępne użyteczne narzędzia czy środki materialne), ale i wewnętrzny (takie jak jego pozytywne nastawienia i przekonania osobiste, kompetencje życiowe, umiejętności samoregulacji, czy zasoby energii i odporności organizmicznej) (Antonovsky, 1995; Pasikowski, 2000; Poprawa, 2001a; Hobfoll, 2006; Heszen, Sęk, 2007). Spośród wielości dostępnych człowiekowi zasobów radzenia sobie szczególną rolę przypisuje się jego podmiotowym właściwościom. Te podmiotowe, psychologiczne zasoby (wyraźnie odróżnialne do fizycznych i środowiskowych) stanowią względnie trwałe, dyspozycyjne, poznawczo - afektywne i behawioralno - kompetencyjne wyposażenie człowieka, spełniające swoje ochronne i moderujące stres funkcje poprzez ingerencję w przebieg procesów oceny poznawczej i radzenia sobie, których rezultaty mogą zwrotnie wpływać, a nawet zmieniać psychologiczne zasoby człowieka (por. Moos, Schaefer, 1993; Poprawa, 2001a). Opublikowane w: I.Heszen, J.Życińska (red.), Psychologia zdrowia w poszukiwaniu pozytywnych inspiracji (s ). Warszawa: Wydawnictwo SWPS Academica. 1

2 W literaturze naukowej można znaleźć liczne opisy różnych właściwości podmiotowych mogących stanowić zasoby radzenia sobie oraz utrzymania i rozwijania zdrowia oraz szczęścia człowieka. Wiele używanych tu pojęć wiąże się ze sobą i ma bardzo zbliżony zakres znaczeniowy. Procesy ich formowania się i mechanizmy działania są złożone, oparte nie tylko o efekty społecznego uczenia się i zdobywania indywidualnego doświadczenia życiowego, ale również w znacznym stopniu genetycznie dziedziczone właściwości temperamentalne. Często trudno jest je jednoznacznie sklasyfikować, gdyż ich natura jest złożona i często wzajemnie warunkująca się, z jednej strony, poznawczo afektywna, a z drugiej behawioralno kompetencyjna. Nie wdając się w ich szczegółowe opisy należy wymienić takie podmiotowe właściwości jak: poczucie i wewnętrzne umiejscowienie kontroli osobistej oraz powiązane z nim poczucie samoskuteczności oraz uogólnione przekonanie o własnej skuteczności (Bandura, 1982; Lefcourt, 1986; Folkman, 1984; Taylor, 1995; Rice, 1999; Bishop, 2000; Poprawa, 2001a; Schwarzer, Taubert, 1999; Ogińska-Bulik, 2006). Kolejnymi powiązanymi z powyższymi są: zaufanie do siebie samego, czyli wiara w siebie, w swoje możliwości, kompetencje, poleganie na sobie, pozytywna, względnie wysoka, ale adekwatna samoocena oraz samoakceptacja czy wysokie, ale nie zawyżone poczucie własnej wartości (self-esteem) (Taylor, 1984; 1995; Holahan, Moos, 1990; Rice, 1999; Bishop, 2000; Wrona-Polańska, 2003; Ogińska-Bulik, 2006). Ogromną uwagę badaczy zasobów psychologicznych człowieka zajmuje optymizm czy optymistyczny styl eksplanacji wydarzeń życiowych, oraz poczucie humoru i zdolność nieprzejmowania się, bycia wyrozumiałym wobec siebie i dbania o własną wygodę (Carver, Scheier, 2002; Peterson, Steen, 2002; Czapiński, 1984; Lefcourt, 1986; 2002; Holahan, Moos, 1990; Poprawa, 2001a; Ogińska-Bulik, 2006). Z pojęciami tymi ściśle powiązana jest nadzieja oraz zdolność do odnalezienia sensu w kryzysie, nadania krytycznym wydarzeniom takiego znaczenia, które pozwala je przetrwać i zmagać się z nimi (Taylor, 1984; Silver, Wortman, 1984; Lefcourt, 1986; Snyder i in., 1991; Poprawa, 2001a). Zasobem człowieka jest również wiara w moce nadprzyrodzone i siłę wyższą oraz duchowość (Czapiński, 1984; Heszen Niejodek, 2003). Kolejna grupa podmiotowych zasobów dotyczy posiadania przez jednostkę pasjonujących zainteresowań, umiejętności zaangażowania się w działanie i oddania się w pełni dążeniu do wartościowych celów, oraz dociekliwość i zdolność do reagowania na zmianę życiową jako pasjonujące wyzwanie (Kobasa, Puccetti, 1983; Taylor, 1984; 2

3 Lefcourt, 1986; Csikszentmihaly, 1996; Poprawa, 2001a). Równie ważnym zasobem jest też otwartość i gotowość człowieka do dzielenia się swoimi przeżyciami, z którą wiąże się umiejętność swobodnej ekspresji stresowych emocji (Silver, Wortman, 1984; Poprawa, 2001a; Rice, 1999; Pennebaker, 2001). W literaturze znajdziemy też ogólne określenie zdolności, o silnym podłożu temperamentalnym, do doświadczania emocji pozytywnych czy utrzymywania pozytywnego bilansu afektywnego, czyli emocjonalność pozytywną (positive afectivity) (Watson, 2002). Ostatnio szczególną uwagę badaczy przyciąga tzw. resilience czyli prężność czy elastyczność ego będąca umiejętnością elastycznego, twórczego radzenia sobie z przeciwnościami losu, w której główną rolę odgrywa zdolność oderwania się od negatywnych doświadczeń życiowych i wzbudzania w sobie emocji pozytywnych (Heszen, Sęk, 2007). Niewątpliwie do podmiotowych zasobów radzenia sobie należy zaliczyć inteligencję, jako ogólną zdolnością twórczego przystosowania się i rozwiązywania problemów życiowych. Ponadto można by wymienić umiejętności porozumiewania się, asertywność oraz inteligencje emocjonalną, ale również umiejętności samokontroli, która bazuje na odpowiedniej strukturze standardów samoregulacji, zdolność do monitorowania przebiegu własnych myśli, uczuć i działań, oraz siłę woli, czyli zdolności i umiejętności mobilizowania energii, wysiłku do odpowiedniego działania i podtrzymywania tej mobilizacji (Rice, 1999; Salovey, Mayer, Caruso, 2004; Baumeister, Heatherton, Tice, 2000; Nęcka, 2003; Poprawa, 2001b). Jedne z nowszych badań dowodzą znaczenia proaktywności w radzeniu sobie ze stresem i zachowaniu oraz rozwijaniu zdrowia człowieka, która najogólniej mówiąc polega na umiejętności przewidywania i zapobiegania stresowi, przygotowywania się na potencjalne stresory, budowania i gromadzenia zasobów oraz rozwijania potrzebnych umiejętności (Schwarzer, Taubert, 1999, 2002). Psychologowie stworzyli również pojęcia opisujące tzw. metazasoby, czyli złożone właściwości psychologiczne tworzące swego rodzaju konstelacje zdolności czy orientacje psychologiczne pozwalające chronić człowieka przed stresem i efektywnie się z nim zmierzać. Co więcej, uważa się, że dzięki nim człowiek jest zdolny do korzystania z wszelkich dostępnych mu osobowych i środowiskowych zasobów. Ponieważ są one dobrze opisane w literaturze wymieńmy tylko: twardość (hardiness) określaną jako osobowościowy styl odporności na stres oraz poczucie koherencji (Kobasa, Puccetti, 1983; Antonovsky, 1995; Sęk, Pasikowski, 2001; Poprawa, 2001a; Heszen, Sęk, 2007). 3

4 W powyższym kontekście pojawiły się pytania, czy samoocena podmiotowych właściwości może być miarą posiadanych zasobów radzenia sobie? Punktem wyjścia do odpowiedzi na to pytanie było by rozstrzygnięcie, jakie podmiotowe właściwości, które można subiektywnie oceniać i nazywać, stanowią zasoby radzenia sobie? Ostatecznie celem niniejszej pracy było opracowanie narzędzia pomiaru samooceny podmiotowych właściwości mogących stanowić zasoby radzenia sobie i poszukiwanie ich konceptualnie spójnych, nadrzędnych kategorii. Jeśli samoocena podmiotowych właściwości może być miarą posiadanych zasobów radzenia sobie, to pojawia się zasadne pytanie, jak dobrą jest ona miarą, co można na jej podstawie ocenić czy przewidzieć? Przebieg prac nad stworzeniem Skali Samooceny Zasobów W oparciu o analizę wyżej cytowanej literatury oraz otwartej ankiety przeprowadzonej w grupie 252 respondentów, stworzono wyjściową listę 62 określeń właściwości (cech) podmiotowych mogących służyć jako zasoby radzenia sobie. Tworząc bazę samoopisowych określeń dotyczących właściwości podmiotowych mogących stanowić zasoby radzenia sobie założono, że muszą one w pierwszym rzędzie spełniać kryteria przyjętej definicji zasobów podmiotowych, ponadto muszą być powszechnie zrozumiałe i rozłączne semantycznie oraz krótkie. Do każdego określenia, na podstawie przyjętej teorii psychologicznej oraz z wykorzystaniem słowników języka polskiego i antonimów, opracowano w gronie 4 ekspertów jego jasną, krótką definicję oraz adekwatne słownikowe przeciwieństwo. Antonimy formułowane były tak aby brzmiały w sposób jak najmniej pejoratywny. Następnie poproszono 25 osób będących w wieku od 20 do 55 lat, obojga płci, z wykształceniem średnim, o przyporządkowanie każdego z określeń zasobów do jego definicji, a następnie wskazanie jego antonimu. Przyjęto, że musi być co najmniej 80% zgodność przyporządkowań, aby można było uznać dane określenie za jednoznacznie brzmiące i zrozumiałe dla osób badanych. Ostatecznie kryterium to spełniło 55 określeń zasobów. Wzorując się na Inwentarzu Samowiedzy Wiechnik i Drwala (1995), wszystkie określenia zasobów wraz z ich antonimami umieszczono na przeciwległych krańcach 9- punktowych skal szacunkowych (np. optymista pesymista, nieśmiały śmiały, itd.). Zadbano o losowe i naprzemienne rozmieszczenie na lewym krańcu skali określeń pozytywnych i negatywnych. Sformułowano dwie instrukcje. Pierwszą dotyczącą samooceny w aspekcie Ja-realne i drugą w aspekcie Ja-idealne. Badanie Skalą 4

5 Samooceny Zasobów (SSZ) polega na dwukrotnym wypełnieniu kwestionariusza, najpierw w wersji Ja-realne ( jaki jesteś ), a następnie Ja-idealne ( jaki chciałbyś być ). Pierwszy etap badań: Potwierdzenie trafności doboru wybranych cech, jako miar zasobów radzenia sobie Wyżej opisaną pierwszą eksperymentalną wersję Skali Samooceny Zasobów w wersji Ja-realne poddano badaniom empirycznym grupę 133 studentów. Celem tego badania było potwierdzenie związku samoocenianych podmiotowych określeń zasobów z wybranymi wskaźnikami doświadczania stresu, umiejętności radzenia sobie, dysponowania uogólnionymi zasobami radzenia sobie oraz efektywności radzenia sobie i poziomu zdrowia oraz szczęścia. Zbadano też korelacje szacowanych 55 cech z miarą zapotrzebowania na aprobatę społeczną (Drwal, Wilczyńska, 1995), dążąc do wyeliminowania tych cech, które wysoko i istotnie z nią wiązały się (mocniej niż 0,30, przy p<0,05). Przyjęto założenie, że każda z samoocenianych cech mających ostatecznie znaleźć się w SSZ, powinna co najmniej przeciętnie i istotnie statystycznie, a przede wszystkim adekwatnie korelować z wymienionymi powyżej wskaźnikami efektywności radzenia sobie, zdrowia i szczęścia człowieka. Ostatecznym efektem tego etapu badań było wyodrębnienie 39 wymiarów samoocenianych określeń zasobów, które adekwatnie oraz spójnie i względnie wysoko (nie mniej niż w wysokości r 0,20 przy p<0,05) korelowały z wyżej wymienionymi wskaźnikami oraz nie wiązały się mocno z zapotrzebowaniem na aprobatę społeczną (po szczegóły patrz: Podlaska, 2004). Drugi etap badań właściwych: Ostateczne opracowanie psychometryczne Skali Samooceny Zasobów Dysponując 39 wymiarową nadal eksperymentalną wersją opracowywanej metody poddano ją badaniom właściwym, których celem było: 1) zbadanie czy rzeczywiście 39 wymiarów wybranych cech opisujących potencjalne zasoby radzenia sobie stanowi spójną, homogeniczną metodę pomiaru ogólnej (addytywnej) samooceny podmiotowych zasobów radzenia sobie ze stresem i osiągania szczęścia, którą można by nazwać Skalą Samooceny Zasobów; 2) rozpoznanie ewentualnych konfiguracji rozpatrywanych wymiarów samoocenianych cech; 3) ostateczne określenie właściwości psychometrycznych nowego narzędzia; i w końcu 4) potwierdzenie znaczenia ogólnej samooceny podmiotowych cech uznawanych za zasoby, jako dobrego wskaźnika dysponowania podmiotowymi zasobami radzenia sobie i jako dobry predykator 5

6 efektywności radzenia sobie i szczęścia człowieka. Badania te przeprowadzono obiema wersjami SSZ, tzn. Ja-realne i Ja-idealne. Opis badanej próby Badania prowadzono metodami tradycyjnymi papier-ołówek w grupie 329 osób w wieku od 18 do 60 lat (średnia wieku = 31 lat), w której ok. 47% stanowiły kobiety (N=153) a 53% mężczyźni (N=173) 1, oraz poprzez Internet wśród 3810 internautów w wieku od 15 do 60 lat (średnia wieku = 23 lata), w której 33,15% stanowiły kobiety (N=1263) a 66,85% mężczyźni (N=2547). 2 Łącznie przebadano 4139 osób. Struktura Skali Samooceny Zasobów Jeśli tworzone narzędzie ma być miarą ogólnej (addytywnej) samooceny podmiotowych zasobów radzenia sobie ze stresem i szczęścia człowieka, poszczególne wymiary powinny tworzyć spójny czynnik (kategorię wyższego rzędu) lub grupę czynników (por. Hornowska, 2001). Aby to rozstrzygnąć przeprowadzono eksploracyjną analizę czynnikową metodą poszukiwania czynników głównych z zastosowaniem rotacji Varimax w całej badanej grupie, która ujawniła dwa niezależne czynniki (kategorie samoocenianych zasobów podmiotowych). Okazało się też, że 6 wymiarów badanych cech miało bardzo niskie wartości ładunków czynnikowych i nie pasowało do żadnego czynnika. Zdecydowano na tej podstawie o ich wyłączeniu z metody. Ostateczne wyniki analizy czynnikowej prezentuje tabela 1. Tabela 1 Wyniki analizy czynnikowej pozycji Skali Samooceny Zasobów w całej badanej grupie (N=4135). Pozycje SSOZ Czynnik 1 Czynnik 2 1. akceptujący przeciwności losu (-) 3 0,458 0, akceptujący siebie (-) 0,631 0, aktywny (-) 0,561 0, bez wewnętrznych rozterek 0,565 0, dbający o swoje prawa (-) 0,419 0, elastyczny w działaniu 0,376 0, inteligentny 0,230 0, łatwo mobilizujący się (-) 0,260 0,480 1 Trzy osoby badane nie podały danych na temat płci. 2 Struktura osób zbadanych w Internecie odpowiada strukturze polskich internautów (por. Batorski, 2006), w której przeważają ludzie młodzi w wieku lat (głównie uczący się i studiujący), ponadto dwa razy więcej jest mężczyzn niż kobiet oraz wyraźnie wśród pracujących przeważają osoby z wykształceniem wyższym oraz średnim. 3 Minus oznacza odwrócenie skali ocen. Kursywą oznaczono wartości ładunków pozycji tworzących dany czynnik. 6

7 9. mądry (-) 0,232 0, o szerokich zainteresowaniach (-) 0,241 0, odważny 0,579 0, optymista (-) 0,680 0, otwarty wobec ludzi (-) 0,711 0, otwarty na nowe doświadczenia(-) 0,577 0, pewny siebie 0,724 0, posiadający jasno określone cele w życiu 0,349 0, potrafiący się zrelaksować 0,628 0, przedsiębiorczy (-) 0,466 0, samodzielny 0,406 0, skuteczny w rozwiązywaniu problemów życiowych (-) 0,521 0, stanowczy (-) 0,429 0, śmiały 0,660 0, towarzyski (-) 0,586 0, twórczy (-) 0,277 0, zdolny skoncentrować się na wykonywanym zadaniu (-) 0,182 0, wesoły 0,666 0, wytrwały (-) 0,273 0, zdolny bez reszty zaangażować się w ważne działanie (-) 0,150 0, zaradny (-) 0,419 0, zdolny 0,275 0, dobrze znający siebie 0,281 0, niezamartwiający się (-) 0,569 0, rozważny (-) 0,112 0,518 Wartość własna 7,413 6,076 Udział (x 100 = wariancja wyjaśniania) 0,224 0,184 Źródło: opracowanie własne. W wyniku analizy treści pozycji testowych wchodzących do danego czynnika, wyodrębniono dwie kategorie samoocenianych podmiotowych zasobów radzenia sobie: 1) ogólne pozytywne, afirmatywne nastawienie do siebie samego, innych ludzi i radzenia sobie w życiu, 2) zasoby kompetencyjne zdolności do efektywnego działania i rozwiązywania problemów. Łącznie oba czynniki wyjaśniają ponad 40% wariancji całej metody. Niestety informuje to nas o tym, że aż ok. 60% wariancji samoocen na 33 wymiarach cech tworzących tą metodę nie jest wyjaśnianych przez utworzone czynniki, zależy od innych niezidentyfikowanych zmiennych. Analiza rzetelności i pozycji SSZ Następnie przeprowadzono analizę rzetelności i pozycji dla obu podskal (czyli czynników) SSZ na danych uzyskanych od N=4135 osób. Moc dyskryminacyjna 7

8 poszczególnych pozycji tworzących podskalę 1) ogólnego pozytywnego nastawienia wahała się od 0,503 do 0,760. Współczynnik zgodności wewnętrznej dla tej podskali Alfa Cronbacha = 0,925, a rzetelność połówkowa = 0,932. Z kolei dla podskali 2) zasobów kompetencyjnych moc dyskryminacyjna poszczególnych pozycji wahała się od 0,463 do 0,746. Współczynnik zgodności wewnętrznej dla tej podskali Alfa Cronbacha = 0,910, a rzetelność połówkowa = 0,930. Uzyskane parametry rzetelności i pozycji obu podskal świadczą o bardzo dobrych właściwościach psychometrycznych SSZ. W celu oceny stabilności bezwzględnej wyników uzyskiwanych w obu podskalach przeprowadzono dwukrotne badanie SSZ 72 osób, w odstępie 6 tygodni. Dla podskali 1 współczynniki stabilności bezwzględnej r=0,79, natomiast dla podskali 2 r=0,70, co świadczy o dobrej stałości czasowej narzędzia. Samoocena w zakresie Ja-realnego czy samoakceptacja jako wskaźnik podmiotowych zasobów radzenia sobie? Ponieważ za pomocą SSZ można uzyskać dwa wskaźniki każdego z dwóch typów samoocenianych zasobów podmiotowych, jednego opartego o samoocenę Ja-realnego i drugiego o rozbieżność między Ja-idealnym a Ja-realnym, zbadano czy któryś z tych wskaźników jest lepszą miarą samooceny podmiotowych zasobów radzenia sobie ze stresem. Generalnie idea badania samoakceptacji będącej różnicą samooceny w zakresie Ja-idealne a Ja-realne, jako miary rzeczywistej postawy wobec własnej osoby, opiera się na założeniu wyższej trafności i adekwatności tego wskaźnika, w porównaniu do opartego na ocenie tylko w zakresie Ja-realne. Dowodzi się, że napięcia w strukturze Ja, pomiędzy idealnym obrazem własnej osoby ( jakim chciało by się lub powinno się być ) a tzw. obrazem realnym ( jakim się jest ) pełnią ważne funkcje motywacyjne. Jednakże poglądu co do konieczności oparcia badania wartościującej postawy wobec własnej osoby na bazie rozbieżności Ja-idealne i Ja-realne nie podzielają wszyscy badacze, twierdząc, że ocena własnej osoby na podstawie obrazu Ja-realnego jest bardzo zbieżna z samoakceptacją (por. Łukaszewski, 1978; Kozielecki, 1981; Wiechnik, Drwal, 1995). Aby rozstrzygnąć powyższy problem przeprowadzono analizę interkorelacji obu wskaźników dwóch kategorii samoocenianych podmiotowych zasobów radzenia sobie. Analiza ta dowiodła istnienia bardzo wysokiej korelacji między samooceną (Ja-realne) a samoakceptacją (rozbieżność Ja-idealne i Ja-realne) w zakresie cech stanowiących zasoby radzenia sobie (dla ogólnego pozytywnego nastawienia r = 0,79, p<0,0001, a dla zasobów kompetencyjnych r = 0,77, p<0,0001), 8

9 co wskazuje na ich dużą zależność od siebie nawzajem i nie przesądza o wartościowości któregoś z przyjętych wskaźników. Ocena trafności SSZ Samoocena zasobów a zapotrzebowanie na aprobatę społeczną Naturalną jest prawidłowość, że im wyższa samoocena i samoakceptacja tym silniejsza skłonność do ich samopotwiedzania, a tym samym zależność od aprobaty społecznej (Wiechnik, Drwal, 1995; Kofta, Doliński, 2000; Pervin, 2002). W związku z tym przeprowadzono analizę korelacji każdego z 33 wymiarów tworzących SSZ oraz czterech zagregowanych wskaźników podmiotowych zasobów z zapotrzebowaniem na aprobatę społeczną w próbie badanej on-line (N=3574). Przeprowadzone analizy zgodnie z przewidywaniami ujawniły, że samooceny na poszczególnych wymiarach korelowały pozytywnie z wynikiem KAS (Drwal, Wilczyńska, 1995), ale korelacje te były generalnie słabe i nikłe, od 0,06 do 0,24 (z p<0,001). Analiza korelacji miar addytywnych w obu podskalach z zapotrzebowaniem na aprobatę społeczną dała podobne rezultaty. Korelacje miary samoakceptacji zasobów osobistych z zapotrzebowaniem na aprobatę społeczną (r=-0,16, p<0,001 dla ogólnego pozytywnego nastawienia i r=-0,21, p<0,001 dla zasobów kompetencyjnych) były nieco słabsze od korelacji z miarą samooceny (czyli w zakresie Ja-realne) (r=0,20, p<0,001 dla ogólnego pozytywnego nastawienia i r=0,24, p<0,001 dla zasobów kompetencyjnych). Może to wskazywać na to, że miara samooceny zasobów oparta o samoakceptację (rozbieżność między Ja-idealnym a Ja-realnym) nie pobudza tak bardzo zapotrzebowania na aprobatę, jak miara oparta o Ja-realne. Generalnie uzyskane rezultaty powyższych analiz wskazują, że chociaż samoocena i samoakceptacja w zakresie posiadanych zasobów osobistych wiąże się z zapotrzebowaniem na aprobatę społeczną, co jest naturalne i potwierdza trafność narzędzia, to jednak korelacje te są na tyle słabe, że nie podważają zaufania do wyników metody. Związki samoocenianych podmiotowych zasobów ze stresem, zdrowiem i szczęściem U podłoża badania trafności teoretycznej skonstruowanego narzędzia leży hipoteza, która mówi, że jeśli SSZ bada to do czego została przeznaczona, wyniki dzięki niej uzyskiwane powinny bardzo dobrze wyjaśniać poziom doświadczanego życiowego stresu i bezpośrednie oraz długodystansowe wyniki procesów radzenia sobie z nim. Jako miarę doświadczanego (odczuwanego) stresu i wyników adaptacyjnych 9

10 radzenia sobie przyjęto Skalę Spostrzeganego Stresu (PSS 10) Cohena i współpracowników (1988), we własnej adaptacji (Poprawa, 2007), o dobrych parametrach psychometrycznych. Ponadto jako wskaźniki efektywnego radzenia sobie oraz dobrych wyników adaptacyjnych przyjęto poziom subiektywnego dobrostanu i zdrowia psychicznego określane przez Skalę Satysfakcji z Życia (SLS) Diener i współpracowników w adaptacji Juczyńskiego (2001) oraz Kwestionariusz Ogólnego Stanu Zdrowia (GHQ-12) Goldberga w adaptacji Makowskiej i Merecz (2001). Miarą długotrwałych, dobrych, adaptacyjnych rezultatów radzenia sobie może być poziom doświadczanego szczęścia ujętego wielowymiarowo, w perspektywie hedonistycznej i eudajmonistycznej, z akcentem położonym na cechy dyspozycyjne. Taką miarą wydaje się być Oksfordzki Kwestionariusz Szczęścia (OHQ) Hills`a i Argyle`a (2002), we własnej adaptacji (szczegóły patrz: Podlaska, 2004; Lisowska, 2006). Analiza zebranych danych empirycznych dowiodła istnienia istotnych statystycznie, adekwatnych i wysokich korelacji samooceny podmiotowych zasobów, wyrażających zarówno ogólne pozytywne nastawnie, jak również posiadanie kompetencji, z doświadczanym stresem życiowym, poziomem distresu, zadowoleniem z życia oraz szeroko pojętym szczęściem jednostki. Wyniki te prezentuje tabela 2 Tabela 2 Korelacje samooceny podmiotowych zasobów z miarami stresu, zdrowia i szczęścia człowieka (N=178). samoocena podmiotowych zasobów: PSS-10 GHQ-12 SLS OHQ ogólne pozytywne nastawienie -0,56-0,55 0,54 0,75 zasoby kompetencyjne -0,49-0,41 0,51 0,67 Wszystkie wsp. korelacji są istotne z p<0,001 Źródło: opracowanie własne. Związki samoocenianych zasobów z doświadczaniem stresujących wydarzeń życiowych Powyżej opisane rezultaty badań dotyczą subiektywnych miar stresu, dobrostanu, zdrowia i szczęścia człowieka. Obiektywistycznie zorientowani badacze stresu wskazują na konieczność pomiaru rzeczywiście doświadczanych, konkretnych wydarzeń życiowych, których to ilość i normatywnie określona wartość determinuje poziom doświadczanego stresu i jego skutki zdrowotne. Miarą tak ujmowanego stresu jest polska adaptacja Recent Life Changes Questionnaire Rahe go pod nazwą Kwestionariusz Zmian Życiowych (KZŻ) opracowana przez Sobolewskiego, Strelaua i Zawadzkiego (1999). Przeprowadzona analiza korelacji wyników wszystkich czterech 10

11 miar SSZ ze wskaźnikiem normatywnym zmian życiowych oraz z liczbą doświadczonych wydarzeń życiowych (z normatywnie ustalonego wykazu) nie ujawniła żadnych istotnych związków. Stwierdzono natomiast istotne statystycznie, ale w większości słabe korelacje samooceny i samoakceptacji podmiotowych zasobów z subiektywną miarą wartości przedstawionych do oceny zdarzeń życiowych. Wyniki tych analiz prezentuje tabela 3. Samoocena i samoakceptacja podmiotowych zasobów najsilniej wiązała się z oceną znaczenia stresujących wydarzeń w obszarze zdrowia i pracy. W trzech pozostałych obszarach nie stwierdzono żadnych istotnych korelacji. Najsilniej ocena ważności doświadczonych wydarzeń życiowych związanych ze zdrowiem wiązała się z ogólnym pozytywnym nastawieniem mierzonym jako rozbieżność ocen w zakresie Jaidealne i Ja-realne (r=0,31). Zarysowuje się prawidłowość, że im bardziej wydarzenia dotyczące spraw związanych ze zdrowiem oceniane są jako ważne i stresujące, tym niższą samooceną i samoakceptację posiadanych zasobów tworzących ogólnie pozytywne nastawienie do życia i radzenia sobie w nim posiadają osoby badane. Podobne prawidłowości zarysowują się w odniesieniu do stresujących wydarzeń z obszaru pracy, przy czym równie ważną rolę jak ogólne pozytywne nastawienie odgrywają tu zasoby kompetencyjne. Ogólnie zarysowuje się słaby trend, że wyższej ocenie ważności stresujących wydarzeń życiowych z obszaru pracy, towarzyszy niższa samoocena własnych kompetencji i słabsze ogólne pozytywne nastawienie. Tabela 3 Korelacje samooceny podmiotowych zasobów z miarą doświadczania stresujących wydarzeń życiowych (N=132). Subiektywna ocena ważności doświadczonych stresujących wydarzeń życiowych w sferze: zdrowia pracy Wskaźniki SSOZ: domu i rodziny spraw osobistych i finansów globalna społecznych ogólne pozytyw.nastawienie (Ja-realne) -0,21* -0,22* -0,03-0,10-0,06-0,17* ogólne pozytyw.nastawienie (samoakcept.) 0,31*** 0,18* 0,06 0,17 0,09 0,22** zasoby kompetencyjne (Ja-realne) -0,09-0,21* 0,02-0,06-0,07-0,12 zasoby kompetencyjne (samoakceptacja) 0,18* 0,19* 0,05 0,13 0,13 0,19* * p<0,05; ** p<0,01; ***p<0,001 Źródło: opracowanie własne. Powyższe wyniki potwierdzają trafność analizowanego narzędzia (SSZ), ale nie mogą budzić zachwytu. Przede wszystkim nie stwierdzono żadnych związków kwantyfikacyjnych i znormalizowanych miar stresujących wydarzeń życiowych z samooceną podmiotowych zasobów. Można to wyjaśnić po pierwsze tym, że liczba 11

12 stresujących wydarzeń oraz ich znormatyzowany wskaźnik po prostu nie zależą od subiektywnej oceny własnych zasobów, ale bardziej zależą od czynników tkwiących poza człowiekiem. Po drugie, możliwe, że pomiar stresu oparty na przyjętych w KZŻ wskaźnikach jest wyjątkowo słaby. Jedynie ocena ważności, zadanych do ewaluacji, potencjalnie stresujących wydarzeń zawartych na liście KWŻ, okazała się słabo powiązana z samooceną podmiotowych właściwości. Pojawia się zasadne pytanie, czy ocena ważności doświadczonych wydarzeń (z zadanego przez badacza do oceny ich wykazu) w pełni odpowiada ich stresowości? Samoocena podmiotowych zasobów a dyspozycyjna ocena poznawcza wymagań stresowych Postawiono też pytanie o związek samooceny podmiotowych zasobów z dyspozycyjną oceną poznawczą wymagań życiowych (Wrześniewski, Włodarczyk, 2001). Założono, że jeśli SSZ jest trafnym narzędziem pomiaru samoocenianych zasobów radzenia sobie i szczęścia człowieka to jej rezultaty powinny ujemnie korelować z tendencją do oceniania stresujących wymagań życiowych jako zagrożenia oraz szkody czy straty, natomiast pozytywnie z tendencją do postrzegania ich jako wyzwania. Do zbadania dyspozycyjnej oceny poznawczej wykorzystano Kwestionariusz Oceny Sytuacji w wersji dyspozycyjnej (CSAQ), Wrześniewskiego i Włodarczyk (2001). Wyniki analizy korelacji ilustruje tabela 4. Tabela 4 Korelacje samooceny podmiotowych zasobów z miarą dyspozycyjnej oceny poznawczej stresu (N=238). Ocena poznawcza stresu Wskaźniki SSZ: zagrożenie wyzwanie strata/szkoda ogólne pozytywne nastawienie (Ja-realne) -0,50*** 0,14* -0,26*** ogólne pozytywne nastawienie (samoakceptacja) 0,45*** -0,19** 0,24*** zasoby kompetencyjne (Ja-realne) -0,39*** 0,07-0,18** zasoby kompetencyjne (samoakceptacja) 0,36*** -0,13* 0,18** * p<0,05; ** p<0,01; ***p<0,001 Źródło: opracowanie własne. Przeprowadzone analizy wyraźnie potwierdziły postawioną hipotezę. Przy czym stwierdzono, że samoocena zasobów najsilniej adekwatnie korelowała z tendencją do postrzegania wymagań jako zagrożenia, nieco słabiej jako szkody czy straty, a najsłabiej jako wyzwania. Sugerowało by to, że pozytywna samoocena posiadanych zasobów bardziej chroni przed postrzeganiem trudnych, stresujących wymagań życiowych jako zagrożenia niż pobudza ich widzenie jako wyzwanie. 12

13 proaktywne sensu stricte refleksyjne strategiczne planowanie prewencyjne instrumentalne emocjonalne unikowe Samoocena podmiotowych zasobów a umiejętności radzenia sobie Efektywne radzenie sobie ze stresem to nie tylko adekwatna, dostosowana reakcja na zaistniałe stresory, kompensacja i odbudowanie poniesionych z powodu stresujących zdarzeń życiowych strat, ale również trafne przewidywanie i zapobieganie stresowi, chronienie się przed nim, przygotowywanie się na jego przyjście, budowanie i gromadzenie zasobów oraz umiejętności (Schwarzer, Taubert, 1999; 2002; Hobfoll, 2006). W tym kontekście ogromne znaczenie posiada umiejętność prewencyjnego, a szczególnie proaktywnego radzenia sobie. Do pomiaru umiejętności proaktywnego radzenia sobie ze stresem służy Proactive Coping Inventory (PCI - Kwestionariusz Proaktywnego Radzenia Sobie), którego polską wersję przygotowali Pasikowski, Sęk, Greenglass i Taubert (2002). Założono, że proaktywności sensu stricte i sensu largo powinna pozytywnie wiązać się z samooceną podmiotowych zasobów. Przeciwnie unikowe radzenie sobie powinno wiązać się z samooceną zasobów ujemnie. Co do umiejętności poszukiwania wsparcia społecznego nie formułowano żadnych hipotez. Tabela 5 Korelacje samooceny podmiotowych zasobów z miarą umiejętności proaktywnego radzenia sobie (N=324). radzenie sobie proaktywne sensu largo poszukiwanie wsparcia społecznego Wskaźniki SSZ: ogólne pozytywne nastawienie (Ja-realne) 0,62*** 0,20*** 0,21*** 0,18** -0,02 0,12-0,25*** ogólne pozytywne nastawienie (samoakcept.) -0,49*** -0,16** -0,20*** -0,09 0,06-0,05 0,15** zasoby kompetencyjne (Ja-realne) 0,60*** 0,35*** 0,32*** 0,36*** -0,06 0,06-0,29*** zasoby kompetencyjne (samoakceptacja) -0,47*** -0,30*** -0,30*** -0,26*** 0,10-0,03 0,22*** ** p<0,01; ***p<0,001 Źródło: opracowanie własne. Wyniki przeprowadzonych analiz korelacji jednoznacznie potwierdzają postawioną hipotezę (patrz: tabela 5). Proaktywność sensu stricte szczególnie mocno, ale również sensu largo, istotnie pozytywnie wiąże się z samooceną i samoakceptacją obu kategorii zasobów. Uzyskane wyniki pozwalają śmiało twierdzić, że im wyższa umiejętność proaktywnego radzenia sobie, szczególnie w znaczeniu zdolności do samodzielnego stawiania sobie autonomicznych celów stanowiących wyzwanie i ich samoregulacyjnego osiągania, tym wyższa samoocena (i samoakceptacja) posiadanych 13

14 osobistych zasobów. Przeciwnie, z brakiem osobistych zasobów zdaję się współgrać skłonność do stosowania unikowego radzenia sobie. Należy zauważyć, że nie stwierdzono prawie żadnych korelacji samooceny (i samoakceptacji) podmiotowych zasobów z umiejętnościami poszukiwania i wykorzystywania zarówno instrumentalnego, jak i emocjonalnego wsparcia społecznego. Co wnosi badanie samooceny podmiotowych właściwości w poznanie zasobów radzenia sobie, zdrowia i szczęścia człowieka? Już powyżej zreferowane wyniki badań zdają się jednoznacznie wskazywać nie tylko na trafność pomiaru zasobów za pomocą SSZ, ale na ważność i użyteczność tego pomiaru w predykcji efektywności radzenia sobie ze stresem, utrzymania zdrowia i osiągania szczęścia przez człowieka. Jednakże istnieją też inne narzędzia, które aspirują do takich predykcji, za którymi przemawia popularność i atrakcyjność koncepcji teoretycznych na bazie których powstały, oraz ogrom badań empirycznych. Chodzi tutaj głównie o poczucie koherencji i metodę jej pomiaru SOC-29 (Antonovsky, 1995; Pasikowski, 2001; Sęk, Pasikowski, 2001). Metoda pomiaru poczucia koherencji, chociaż nie wolna od pewnych niedoskonałości, pozwala na diagnozę i predykcję efektywności radzenia sobie ze stresem, zachowania i rozwijania zdrowia oraz wysokiej jakości życia. Poczucie koherencji jest ważnym mediatorem procesów radzenia sobie i moderatorem stresu (Pasikowski, 2000; 2001; Sęk, Pasikowski, 2001). W związku z tym zasadne jest pytanie, po co tworzyć nowe konstrukty i metody ich pomiaru, jeśli poczucie koherencji pełni tak wiodąca rolę w wyjaśnianiu efektywności radzenia sobie ze stresem i zachowaniu zdrowia przez człowieka? Na początek zbadano korelacje poczucia koherencji, mierzonego za pomocą SOC- 29, z samooceną i samoakceptacją obu kategorii zasobów, mierzonymi SSZ. Stwierdzono, że związki analizowanych zmiennych są silne i na wysokim poziomie istotności statystycznej (maksymalnie do r=0,61, z p<0,001), ale nie pełne, co jednoznacznie wskazuje, że mamy tu do czynienia z odrębnymi konstruktami (właściwościami psychiki). Nieco silniejsze okazały się korelacje poczucia koherencji z ogólnym pozytywnym nastawieniem (r=0,61), niż z zasobami kompetencyjnymi (r=0,52), oraz w pomiarze opartym o Ja-realne, niż o rozbieżność Ja-idealnego z Jarealnym. Generalnie można stwierdzić, że dla większości badanych, im wyższe ich poczucie koherencji, tym silniejsze ogólne pozytywne nastawienie do siebie samego, 14

15 własnego życia i radzenia sobie w nim oraz innych ludzi, jak również tym silniejsze przekonanie o posiadanych kompetencjach radzenia sobie i efektywnego działania. Aby móc rozstrzygnąć jaka jest moc wyjaśniania i predykcji doświadczenia stresu, radzenia sobie z nim, zdrowia i szczęścia człowieka za pomocą SSZ, w następnym korku przeprowadzono serię wielokrotnych analiz regresji ich wskaźników empirycznych ze względu na oba komponenty samooceny zasobów i poczucie koherencji. Wyniki tych analiz zaprezentowane w tabeli 6, ujawniają szczególną moc wyjaśniającą samooceny zasobów podmiotowych wyrażającej ogólne, pozytywne nastawienie do siebie samego, własnego życia i radzenia sobie w nim oraz innych ludzi. Jest ona jednoznacznie silniejsza niż drugiej kategorii samoocenianych zasobów (czyli poczucia kompetencji) oraz globalnego wskaźnika poczucia koherencji (wyniku ogólnego SOC-29). Tabela 6 Wyniki analiz regresji wielokrotnej poziomu 1) odczuwanego stresu, 2) distresu i 3) szczęścia, względem samooceny podmiotowych zasobów i poczucia koherencji. Zmienna wyjaśniana: Parametry modelu predykcji: 1) Odczuwanie stresu (PSS-10) R 2 = 0,31, F (3, 232)= 34,684, p<0,00001 Predyktor: Beta t (232) p pozytywne nastawienie -0,420-4,412 0, kompetencje -0,057-0,592 0,554 poczucie koherencji -0,174-2,933 0,0036 2) Distres psychiczny (GHQ-12) R 2 = 0,27, F (3, 314)= 39,862, p<0,00001 pozytywne nastawienie -0,579-6,801 0,00000 kompetencje 0,158 1,857 0,064 poczucie koherencji -0,148-2,849 0,0046 3) Poczucie szczęścia (OHQ) R 2 = 0,55, F (3, 231)= 96,071, p<0,00001 pozytywne nastawienie 0,564 7,475 0, kompetencje 0,149 1,947 0,052 poczucie koherencji 0,128 2,728 0,0068 Źródło: opracowanie własne. Podsumowanie Podsumowując należy uznać, że Skala Samooceny Zasobów jest rzetelną i trafną metodą pomiaru podmiotowych zasobów radzenia sobie. Samoocena podmiotowych właściwości mogących stanowić zasoby radzenia sobie i szczęścia człowieka jest 15

16 bardzo ważnym i dobrym ich wskaźnikiem. Teoretyczno empiryczny sposób konstrukcji tego narzędzia wyłonił grupę określeń podmiotowych cech, które z dużym prawdopodobieństwem mogą spełniać funkcje zasobów radzenie sobie, zdrowia i szczęścia człowieka. Układają się one w dwie, co prawda nie do końca rozłączne, kategorie: 1) ogólne pozytywne, afirmatywne nastawienie do siebie samego, innych ludzi i radzenia sobie w życiu, oraz 2) zasoby kompetencyjne, czyli zdolności do efektywnego działania i rozwiązywania problemów. Pierwsza kategoria, szersza i pojemniejsza znaczeniowo niż druga, jest szczególnie dobrym predyktorem odczuwanego stresu, distresu (zagrożenia zdrowia), subiektywnej wagi doświadczanych stresujących zdarzeń życiowych oraz szczęścia człowieka. Obie kategorie mocno wiązały się z przyjętymi wskaźnikami stresu, zdrowia i szczęścia człowieka. Na podstawie samooceny wyrażającej ogólne pozytywne nastawienie i poczucie kompetencji można przewidywać poziom odczuwanego stresu życiowego, distres psychiczny, ważność stresujących wydarzeń życiowych (głównie w obszarze pracy i zdrowia). Im niższa samoocena podmiotowych zasobów, tym wyższy poziom odczuwanego stresu i distres psychiczny, niższa satysfakcja z całego życia oraz brak podstaw do poczucia szczęścia. Z niską samooceną podmiotowych zasobów bardzo wyraźnie wiąże się też tendencja do oceny wymagań życiowych jako zagrażających, niskie lub brak umiejętności proaktywnego radzenia sobie oraz skłonność do stosowania strategii ucieczkowych. Wysoka i umiarkowana samoocena podmiotowych zasobów wspiera, co prawda niezbyt mocno, postrzeganie wymagań stresowych jako wyzwania. Natomiast bardzo wyraźnie taka samoocena pomaga w proaktywnym radzeniu sobie w życiu, które opiera się na wyzwaniu. Samoocena podmiotowych zasobów, wyrażająca ogólne pozytywne nastawienie i poczucie kompetencji, mocno pozytywnie wiąże się z poczuciem koherencji. Jednakże badanie samooceny podmiotowych zasobów, szczególnie wyrażającej ogólne pozytywne nastawienie w oparciu o SSZ, pozwala zdecydowanie lepiej, niż ogólne poczucie koherencji mierzone kwestionariuszem SOC-29, szacować i przewidywać efekty procesów radzenia sobie ze stresem i szczęście człowieka. Oczywiście pełne poznanie walorów pomiaru podmiotowych zasobów za pomocą SSZ i jego mocy wyjaśniającej i predyktywnej, a szczególnie prognostycznej, wymaga jeszcze dalszych badań. Kwestią wymagającą rozstrzygnięcia jest status teoretyczny i wyjaśniający obu wyłonionych kategorii zasobów, i ich relacje do innych pojęć opisujących zasoby, takich jak poczucie koherencji i jego składowe, uogólnione 16

17 poczucie własnej wartości, optymizm dyspozycyjny, czy uogólnione poczucie samoskuteczności. Konieczne też wydają się badania nad związkami samooceny zasobów z cechami osobowości, takimi jak afektywność pozytywna, czy ekstrawersja, które traktowane są jako cechy temperamentalne i wyraźnie wiążą się z lepszym radzeniem sobie, szczęściem i zdrowiem człowieka (Watson, 2002). Nadal niewiele wiemy o związkach samooceny zasobów ze zdrowiem somatycznym i zachowaniami zdrowotnymi, stąd i takie badania były by wskazane. Kwestią najtrudniejszą do rozwiązania jest problem rzeczywistego wpływu samooceny zasobów na przebieg procesów radzenia sobie i określenia jego udziału w determinowaniu efektów radzenia sobie z konkretną konfrontacją stresową. Jakie są mechanizmy uruchamiania i korzystania z podmiotowych zasobów wyrażających się w określonej percepcji własnej osoby? Bibliografia Antonovsky, A. (1995). Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. Jak radzić sobie ze stresem i nie zachorować. Warszawa: Fundacja IPN. Bandura, A. (1982). Self-efficacy mechanism in human agency. American Psychologist, 37, Batorski, D. (2006). Prowadzenie badań przez Internet podstawowe zagadnienia metodologiczne. Studia Socjologiczne, 3, Baumeister, R.F., Heatherton, T.F., Tice, D.M. (2000). Utrata kontroli. Jak i dlaczego tracimy zdolność samoregulacji. Warszawa: Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. Bishop, G.D. (2000). Psychologia zdrowia. Wrocław: Wydawnictwo ASTRUM Carver, C.S., Scheier, M.F. (2002) Optimism. W: L.C.Snyder, S.J.Lopez, (red.), Handbook of Positive Psychology (s ). Oxford: University Press. Cohen, S., Williamson, G.M. (1988). Perceived Stress in a Probability Sample of the United States. W: S.Spacapan, S.Oskamp (red.), The Social Psychology of Health (s.31-67). Newbury Park, CA: Sage. Csikszentmihalyi, M. (1996). Przepływ. Psychologia optymalnego doświadczenia. Warszawa: Studio EMKA. Czapiński, J. (1984). Doświadczenie życiowe a choroba: Wprowadzenie do problematyki. Nowiny Psychologiczne, 6/7,

18 Folkman, S. (1984). Personal control, and stress, and coping processes: A theoretical analysis. Journal of Personality and Social Psychology, 46, Heszen-Niejodek I. (2000). Teoria stresu psychologicznego i radzenia sobie. W: J.Strelau (red.) Psychologia (t.3, s ). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Heszen-Niejodek, I. (2003). Wymiar duchowy człowieka a zdrowie. W: Z.Juczyński, N.Ogińska Bulik (red.), Zasoby osobiste i społeczne sprzyjające zdrowiu jednostki (s.33-48). Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego. Heszen, I., Sęk, H. (2007). Psychologia zdrowia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Hills, P., Argyle, M. (2002). The Oxford Happiness Questionnaire: A compact scale for the measurement of psychological well being. Personality and Individual Differences, 33, Hobfoll, S. (2006). Stres, kultura i społeczność. Psychologia i filozofia stresu. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Holahan, C.J., Moos, R.H. (1990). Life stressors, resistance factors, and improved psychological functioning: An extension of the stress resistance paradigm. Journal of Personality and Social Psychology, 58, Hornowska, E. (2001). Testy psychologiczne. Teoria i praktyka. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar. Juczyński, Z. (2001). Narzędzia pomiaru w promocji i psychologii zdrowia. Warszawa: PTP, Pracownia Testów Psychologicznych. Kobasa, S.C., Puccetti, M.C. (1983). Personality and social resources in stress resistance. Journal of Personality and Social Psychology, 45, Kofta M., Doliński, D. (2000). Poznawcze podejście do osobowości. W: J. Strelau (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki (t. 2, s ). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Kozielecki, J. (1981). Psychologiczna teoria samowiedzy. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Lazarus, R.S. (1999). Stress and Emotion. A new synthesis. New York: Springer Publishing Company, Inc. Lefcourt, H.M. (1986). Personal and social characteristics that alter the impact of stressors. Waterloo: University of Waterloo, Ontario. 18

19 Lefcourt, H.H. (2002). Humor. W: L.C.Snyder, S.J.Lopez, (red.), Handbook of Positive Psychology (s ). Oxford: University Press Lisowska, K. (2006). W poszukiwaniu zasobów zdrowia i szczęścia człowieka. Polska adaptacja The Oxford Happiness Questionnaire. Nie opublikowana praca magisterska. Instytut Psychologii Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław. Łukaszewski, W. (1978). Struktura ja a działania w sytuacjach zadaniowych. Empiryczne studium nad funkcjami osobowości. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego. Makowska, Z., Merecz, D. (2001). Ocena zdrowia psychicznego na podstawie badań kwestionariuszami Davida Goldberga. Łódź: Wyd. Instytutu Medycyny Pracy. Moos, R.H., Schaefer, J.A. (1993). Coping resources and processes: Current concepts and measures. W: L.Goldberger, S.Breznitz, (red.), Handbook of stress: Theoretical and clinical aspects (wyd.2, s ). New York: The Free Press. Nęcka, E. (2003). Inteligencja. Geneza - Struktura Funkcje. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Ogińska-Bulik, N. (2006). Stres zawodowy w zawodach usług społecznych. Warszawa: Difin. Pasikowski, T. (2000). Stres i zdrowie. Poznań: Wydawnictwo Fundacji Humaniora. Pasikowski, T. (2001). Struktura i funkcje poczucia koherencji: analiza teoretyczna i empiryczna weryfikacja. W: H.Sęk, T.Pasikowski (red.), Zdrowie stres zasoby. O znaczeniu poczucia koherencji dla zdrowia (s.43-55). Poznań: Wydawnictwo Fundacji Humaniora. Pasikowski, T., Sęk, H., Greenglass, E., Taubert, S. (2002). The proactive coping inventory Polish adaptation. Polish Psychological Bulletin, 33, Pennebaker, J.W. (2001). Otwórz się. Uzdrawiająca siła wyrażania emocji. Poznań: Media Rodzina. Pervin, L.A. (2002). Psychologia osobowości. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Peterson, C., Steen, T.A (2002). Optimistic Explanatory Style. W: L.C.Snyder, S.J.Lopez, (red.), Handbook of Positive Psychology (s ). Oxford: University Press. Podlaska, A (2004). Podmiotowe zasoby radzenia sobie ze stresem. Próba konstrukcji narzędzia pomiaru Nie opublikowana praca magisterska. Instytut Psychologii Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław. 19

20 Poprawa, R. (2001a). Zasoby osobiste w radzeniu sobie ze stresem. W: G.Dolińska- Zygmunt (red.), Podstawy psychologii zdrowia (s ). Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego. Poprawa, R. (2001b). Asertywność - osobisty zasób w zmaganiu się ze stresem w relacjach interpersonalnych. W: G.Dolińska-Zygmunt (red.), Podstawy psychologii zdrowia (s ). Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego. Poprawa, R. (2007). Skala Spostrzeganego Stresu. Tymczasowy podręcznik do interpretacji wyników (Praca nie opublikowana). Wrocław: Uniwersytet Wrocławski, Instytut Psychologii. Rice, P.L. (1999). Stress and health. Pacific Grove, CA: Brooks/Cole Publishing Company. Salovey, P., Mayer, J.D., Caruso, D. (2004). Pozytywna psychologia inteligencji emocjonalnej. W: J.Czapiński (red.), Psychologia pozytywna (s ). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Schwarzer, R., Taubert, S. (1999). Radzenie sobie ze stresem: Wymiary i procesy. Promocja Zdrowia. Nauki Społeczne i Medycyna, 17, Schwarzer, R., Taubert, S. (2002). Tenacious goal pursuits and striving toward personal growth: Proactive coping. W: E.Frydenberg (red.), Beyond coping: Meeting gools, visions and challenges (s.19-35). London: Oxford University Press. Sęk, H., Pasikowski, T. (red.). (2001). Zdrowie stres zasoby. O znaczeniu poczucia koherencji dla zdrowia. Poznań: Wydawnictwo Fundacji Humaniora. Silver, R.L., Wortman, C.B. (1984). Radzenie sobie z krytycznymi wydarzeniami w życiu. Nowiny Psychologiczne, 4/5, Snyder, C.R., i in. (1991). The will and the ways: Development and validation of an individual-differences measure of hope. Journal of Personality and Social Psychology, 60, Snyder, L.C., Lopez, S.J. (red.). (2002). Handbook of Positive Psychology. Oxford: University Press. Sobolewski A., Strelau J., Zawadzki B., (1999). Kwestionariusz Zmian Życiowych (KZŻ). Polska adaptacja kwestionariusza Recent Life Changes Questionnaire (RLCQ) R.H.Rahe a. Przegląd Psychologiczny, 42, Taylor, S.E. (1984). Przystosowanie się do zagrażających wydarzeń. Nowiny Psychologiczne, 6/7,

21 Taylor, S. E. (1995). Health Psychology. New York: McGraw-Hill, Inc. Watson, D. (2002). Positive affectivity: The disposition to experience pleasurable emotional states. W: C.R.Snyder, S.J.Lopez (red.), Handbook of positive psychology (s ). New York, NY, US: Oxford University Press. Drwal, R. Ł., Wilczyńska, J. T. (1995). Opracowanie Kwestionariusza Aprobaty Społecznej (KAS) J. Wilczyńskiej i R. Ł. Drwala. W: P. Brzozowski, P. Oleś (red.) Adaptacja kwestionariuszy osobowości. Wybrane techniki i zagadnienia (s.57 66). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Wiechnik, R., Drwal, R. Ł. (1995). Inwentarz Samowiedzy (ISC) J. J. Sherwooda. W: P. Brzozowski i P. Oleś (red.) Adaptacja kwestionariuszy osobowości. Wybrane techniki i zagadnienia (s ). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Wrona Polańska, H. (2003), Zdrowie jako funkcja twórczego radzenia sobie ze stresem. Psychologiczne mechanizmy i uwarunkowania zdrowia w zawodzie nauczyciela. Kraków: Akademia Pedagogiczna w Krakowie. Wrześniewski, K. Włodarczyk, D. (2001). The role of cognitive appraisal in coping with stress after myocardial infarction. Selected theoretical and methodological issues. Polish Psychological Bulletin, 32 ( ). 21

22 Ryszard Poprawa Instytut Psychologii Uniwersytetu Wrocławskiego Self-evaluation as a measure of personal coping resources and human happiness. Positive and health psychology give the notion of resources a crucial role in explaining perceived stress, a course and results of coping, human health and happiness conditions. Special significance is given to personal characteristics that may play a role of resources. Those characteristics may be presented to make a person aware of their existence and they may be exposed to self-evaluation. Positive self-evaluation constitutes itself important resources of human coping and happiness. On the basis of both - a survey of literature on personal coping resources and empirical studies, a 33 - dimensional Self-evaluation of Coping Resources Scale (SSZ) was drawn up. Each of the 33 personal characteristics describing coping resources was expressed on the 9-point rating (response) scale with its antonym. The factor analysis of the results of empirical studies showed two categories of self-assessed resources: 1) general, positive attitude and 2) competence resources. Very good reliability parameters of both subscales were stated. The results of aggregated self-evaluation of resources (expressed as both real self and self-approval) in both subscales, significantly and mostly high, adequately to theoretical assumptions, correlate with indexes of perceived stress, coping, adaptational outcomes and happiness. Self-evaluation of personal coping resources by means of Selfevaluation of Coping Resources Scale (SSZ) occurred to be a valid, comparable and even better way of describing the perceived stress level, adaptational outcomes of coping and happiness, than other measures of coping resources.. Samoocena jako miara podmiotowych zasobów radzenia sobie i szczęścia człowieka Psychologia pozytywna i zdrowia nadają pojęciu zasobów kluczową rolę w wyjaśnianiu doświadczenia stresu, przebiegu i efektów radzenia sobie, uwarunkowań zdrowia oraz szczęścia człowieka. Szczególne znaczenie przypisuje się podmiotowym właściwością, które mogą pełnić funkcje zasobów. Właściwości te mogą być uświadamiane i poddawane samoocenie. Sama w sobie pozytywna samoocena stanowi ważny zasób radzenia sobie i szczęścia człowieka. W oparciu o przegląd literatury dotyczącej podmiotowych zasobów radzenia sobie oraz badania empiryczne opracowano 33 wymiarową Skalę Samooceny Zasobów (SSZ). Każda z 33 właściwości podmiotowych opisujących zasoby radzenia sobie ujęta została na 9-punktowej skali szacunkowej z jej antonimem. Analiza czynnikowa wyników badań empirycznych ujawniła dwie kategorie samoocenianych zasobów: 1) ogólne, pozytywne nastawienia oraz 2) zasoby kompetencyjne. Stwierdzono bardzo dobre parametry rzetelności obu podskal SSZ. Wyniki zagregowanej samooceny zasobów (ujętej zarówno jako ja-realne, jak i jako samoakceptacja), w każdej z dwóch podskal SSZ, istotnie i przeważnie wysoko, adekwatnie do założeń teoretycznych, korelują ze wskaźnikami doświadczanego stresu, radzenia sobie, wyników adaptacyjnych i szczęścia. Samoocena podmiotowych zasobów radzenia sobie za pomocą SSZ okazała się trafnym, porównywalnym, a nawet lepszym sposobem określania poziomu doświadczanego stresu, wyników adaptacyjnych radzenia sobie i szczęścia, niż inne miary zasobów radzenia sobie. Słowa kluczowe: coping, resources, self-evaluation, self-rating scale, validity 22