Nauczyciele wobec śmiechu uczniowskiego podczas zajęć lekcyjnych

Transkrypt

1 STUDIA I PRACE PEDAGOGICZNE 2014(1) ROZPRAWY I MATERIAŁY, s Piotr Mezglewski Absolwent studiów pedagogicznych Student IV roku psychologii Nauczyciele wobec śmiechu uczniowskiego podczas zajęć lekcyjnych Teachers to laughter student in class Streszczenie Artykuł poświęcony jest problematyce śmiechu uczniowskiego, który stanowi swoisty sposób komunikowania się z otoczeniem. Śmiech również jest wyrazem stosunku uczniów do otoczenia, w tym także do szkoły i nauczycieli. Prowadzone badania dotyczyły stosunku nauczycieli szkół podstawowych do śmiechu uczniowskiego. Wyniki badań wykazały ambiwalentny stosunek nauczycieli do tego zjawiska i brak pełnego zrozumienia roli śmiechu w procesie dydaktyczno-wychowawczym. Summary This article is devoted to the problems of student laughter, which is a specific way of communication with the environment. Laughter is the expression ratio of students to the environment, including the school and teachers. The conducted research was related to teacher ratio of primary schools to students laughter. The results showed an ambivalent teachers attitude to the phenomenon and the lack of full understanding of the role of laughter in the process of teaching and educational advance. Słowa kluczowe: śmiech, śmiech uczniowski, nauczyciele wobec śmiechu uczniowskiego Keywords: laughter, students laughter, teachers in the presence of students laughter

2 160 P. Mezglewski, Nauczyciele wobec śmiechu uczniowskiego podczas zajęć lekcyjnych Śmiech jest zjawiskiem, któremu poświęca się bardzo mało uwagi nie tylko w pracach naukowych, ale również w środkach masowego przekazu, czy też w rozmowach indywidualnych. Dzieje się tak dlatego, że ludzie nie przykładają wcale wagi do tego zjawiska, traktując śmiech jako coś naturalnego, związanego w permanentny sposób z ludzką egzystencją. Tymczasem śmiech towarzyszy nam w różnych sytuacjach i różnych okolicznościach, jest ważnym elementem naszego codziennego życia. Śmiech kojarzy się nam najczęściej z chwilami wesołymi i przyjemnymi, jest wyrazem naszej radości. Śmiech pojawia się również wtedy, gdy próbujemy uciec od codziennych problemów, zrelaksować się, gdy szukamy wyjścia z kłopotliwej sytuacji, gdy chcemy rozładować napięcie emocjonalne. Reagowanie śmiechem obserwuje się nie tylko wśród dorosłych, ale przede wszystkim wśród dzieci i młodzieży, która w ten sposób ujawnia swoje nastroje, stosunek do rzeczywistości, poziom życia emocjonalnego. Śmiechem wyraża stosunek do ludzi z najbliższego otoczenia, w tym również do nauczycieli. W polskiej literaturze naukowej problematykę tę omawiają prace M. Dudzikowej 1. Autorka przyjęła założenie, że humor uczniowski stanowi ważne, ale jednocześnie niedoceniane źródło bogatych informacji o jednostce, grupie społecznej oraz szkole. Autorka dowodzi dalej, że humor i śmiech szkolny stanowią ważną formę komunikowania się uczniów z najbliższym środowiskiem, w tym również ze środowiskiem szkolnym. Śmiech ma wiele twarzy, jest wieloznaczny, bowiem wyróżnia się ok. 180 rodzajów śmiechu od śmiechu całą gębą», po pachy», gdy można umrzeć ze śmiechu», do śmiechu sztucznego włącznie. Ale żeby zrozumieć, co oznacza śmiech, trzeba znać przede wszystkim jego kontekst sytuacyjny. Dopiero wówczas możemy w sposób właściwy zinterpretować go i odpowiednio zareagować, a często też wykorzystać w realizacji bieżących celów wychowawczych. Badania podjęte przez M. Dudzikową wykazały, że przeciętny nauczyciel nie wsłuchuje się w uczniowski śmiech, nie podejmuje jego wyzwań, by dowiedzieć się czegoś o uczniu i szkole. Biorąc pod uwagę brak szerszej literatury poświęconej tej problematyce, podjęto próbę zbadania roli śmiechu w relacji nauczyciel-uczeń. Przedmiotem przeprowadzonych badań był stosunek nauczycieli klas IV VI szkół podstawowych do śmiechu uczniowskiego podczas zajęć lekcyjnych. Określono następujący problem główny: Jaki jest stosunek badanych nauczycieli do śmiechu uczniowskiego i w czym się on wyraża? Szczegółową problematykę badań zakreślono następująco. 1. Jaka jest wiedza nauczycieli szkół podstawowych na temat funkcji śmiechu? 2. Czy nauczyciele szkoły podstawowej rozróżniają przyczyny powstawania śmiechu uczniowskiego? 1 Są to m. in. następujące prace M. Dudzikowej, Osobliwości śmiechu uczniowskiego, Kraków 1993; Wiedza przygniotła ich do ziemi, czyli poczucie humoru nauczycieli w ocenie uczniów, Studia Pedagogiczne T. LXI, Zagadnieniami tymi zajmują się też częściowo inni autorzy: W. Chłopicki,. C. Matusewicz, P. Szarota, K.. Żygulski.

3 P. Mezglewski, Nauczyciele wobec śmiechu uczniowskiego podczas zajęć lekcyjnych W jakiej formie nauczyciele szkół podstawowych wykorzystują śmiech w procesie dydaktyczno wychowawczym? 4. Jakie uczucia wzbudza wśród nauczycieli szkół podstawowych śmiech uczniowski podczas zajęć szkolnych? Sformułowano hipotezę: nauczyciele szkół podstawowych posiadają podstawowe wiadomości na temat zjawiska śmiechu występującego w szkole, lecz nie potrafią wykorzystać jej w swojej pracy zawodowej. W celu zebrania materiału badawczego posłużono się ankietą, która zawierała pytania zamknięte. Ankieta została opracowana na podstawie literatury przedmiotu, adekwatnie do badanych zagadnień. Respondenci zaznaczali swoje odpowiedzi na pięciostopniowej skali, skonstruowanej według skali Likerta. Ustalono następujący klucz do określenia uzyskanych poziomów: 1,00 1,80 punktu poziom bardzo niski; 1,81 2,61 punktu poziom niski; 2,62 3,42 poziom przeciętny; 3,43 4,23 poziom wysoki; 4,24 5,00 poziom bardzo wysoki. Badanie było w pełni anonimowe, wykonano je w maju 2013 roku na terenie województwa podkarpackiego w 8 szkołach podstawowych. Zostało nim objętych 60 nauczycieli z klas I VI. Badanie ankietowe zostało uzupełnione wywiadami. Pierwszy badany problem dotyczył wiedzy nauczycieli na temat funkcji śmiechu. Wyróżniono następujące funkcje: ośmieszanie wad innych osób, łagodzenie napięć psychicznych pojawiających się w trudnych sytuacjach, regeneracja sił fizycznych, pomoc w zapamiętaniu wiadomości, pomoc w rozwiązywaniu trudnych zadań. Tabela 1. Wiedza nauczycieli na temat funkcji śmiechu Wynik Średnia Poziom LP. 1. Poprzez ośmieszanie czyichś wad / przywar można zapobiegać ich powstawaniu u dzieci. N ,65 Przeciętny P Przy wykorzystaniu śmiechu, można łagodzić napięcia psychiczne pojawiające się w trudnych sytuacjach. N P ,48 Bardzo wysoki

4 162 P. Mezglewski, Nauczyciele wobec śmiechu uczniowskiego podczas zajęć lekcyjnych 3. Śmiech może pomagać uczniom w rozwiązywaniu trudnych zadań. N P ,50 4. Śmiech może ułatwiać uczniom zapamiętywanie nowego materiału. N P ,45 5. Śmiech powoduje odprężenie i regenerację sił podczas intensywnej pracy. N P ,96 Bardzo wysoki N liczba osób; P liczba punktów Wynik globalny 3,80 Nauczyciele wykazali się na ogół dobrą orientacją w zakresie wymienionych funkcji śmiechu. Uważają, że śmiech pełni pozytywną rolę w życiu młodych ludzi. Są przekonani o terapeutycznej roli śmiechu, który pomaga uczniom w łagodzeniu napięć emocjonalnych (poziom bardzo wysoki), wpływa na regenerację sił (poziom bardzo wysoki), pomaga w zapamiętaniu nowego materiału (poziom wysoki), a także ułatwia rozwiązywanie trudnych zadań (poziom wysoki). Słusznie też podkreślają pozytywną rolę śmiechu w opanowaniu nowych treści. Prawidłowość tę potwierdzają badania przeprowadzone w Stanach Zjednoczonych. Okazało się bowiem, że zajęcia prowadzone dowcipnie, z humorem, wyzwalające śmiech przynoszą lepsze rezultaty niż zajęcia pozbawione tych elementów. Natomiast badani nauczyciele nie są przekonani, że śmiech pozwala na eliminowanie ludzkich wad lub zapobiega nim. Uważają bowiem, że ośmieszanie nie stanowi skutecznej metody walki ze słabościami i przywarami, jakie przejawią ludzie. Być może obawiają się, że tego typu zachowania wobec nauczycieli mogą prowadzić do podważania ich autorytetu. Należy jednak uświadomić sobie fakt, że ośmieszanie nauczycieli przez uczniów stanowi codzienną praktykę i nie musi wcale oznaczać utraty nauczycielskiego autorytetu. Nauczyciele są natomiast zgodni, że śmiech może wpływać pozytywnie na osiągnięcia szkolne, co w perspektywie wychowawczo-dydaktycznej jest zjawiskiem pozytywnym. Nauczyciele dostrzegają więc zależność między osiągnięciami i sukcesami szkolnymi uczniów a ich postawą wyrażającą się w pozytywnych reakcjach emocjonalnych.

5 P. Mezglewski, Nauczyciele wobec śmiechu uczniowskiego podczas zajęć lekcyjnych 163 Następnym badanym problemem było rozumienie przyczyn powstawania śmiechu uczniowskiego. Wyodrębniono następujące przyczyny tego zjawiska: nadmiar energii, wyraz radości i zadowolenia, satysfakcja z uzyskiwanych sukcesów (np. szkolnych), a także wyraz postawy obronnej i wyrażanie swojej dezaprobaty wobec innych osób. Tabela 2. Rozróżnianie przez nauczycieli przyczyn powstawania śmiechu uczniowskiego Wynik Średnia Poziom LP. 1. Śmiech uczniowski podczas zajęć może być wywołany nadmiarem energii. N P ,58 2. Śmiech może być swoistą postawą obronną, która łagodzi napięcia psychiczne. N P ,85 3. Uczniowie bardzo często śmieją się z ludzkich ułomności. N P ,75 4. Poczucie swobody podczas przerw, luźniejszych lekcji może być przyczyną śmiechu u uczniów. N P ,61 Bardzo wysoki 5. Właściwą reakcją uczniów na odwołanie przez nauczyciela sprawdzianu jest radosny śmiech. N P ,31 Bardzo wysoki

6 164 P. Mezglewski, Nauczyciele wobec śmiechu uczniowskiego podczas zajęć lekcyjnych 6. Dzieci śmiejące się często, odczuwają przyjemność z uzyskiwania sukcesów szkolnych. N P ,51 Wynik globalny 3,93 N liczba osób; P liczba punktów Uzyskane wyniki oscylują wokół poziomu wysokiego i bardzo wysokiego. Nauczyciele zdają sobie sprawę, że śmiech uczniowski jest wyrazem ich pozytywnego stosunku do otaczającego świata, ich młodzieńczej radości i nadmiaru energii, wyrazem dobrze spełnionych obowiązków. Śmiech uczniowski może być również swoistą postawą obronną, która łagodzi napięcia psychiczne w trudnych dla ucznia sytuacjach. Nauczyciele słusznie podkreślają, że przyczyną śmiechu u uczniów mogą być również ludzkie ułomności, mające często charakter obiektywny. Uczniowie śmieją się więc z dzieci otyłych, kalekich, mało uzdolnionych, mało zaradnych, tzw. maminsynków, słabych fizycznie i psychicznie. Takie uwarunkowania śmiechu muszą być bezwzględnie eliminowane w oparciu o odpowiednio prowadzoną pracę wychowawczą. Zjawisko to nauczyciele oceniają jako występujące dość często, co wymaga od wychowawców odpowiednich reakcji. Generalnie, wiedza nauczycieli dotycząca przyczyn powstawania śmiechu, kształtuje się na wysokim poziomie. Należy zatem przyjąć, że nauczyciele szkół podstawowych w sposób właściwy rozróżniają przyczyny powstawania śmiechu uczniowskiego, są zorientowani w przyczynach, które mogą generować tego typu zachowania. W dalszej kolejności podjęto próbę zbadania sposobu wykorzystania śmiechu na lekcji w sytuacjach wychowawczych i dydaktycznych. Jeżeli śmiech odgrywa pozytywną rolę w życiu człowieka i towarzyszy mu w różnych sytuacjach życiowych, to zachodzi pytanie o możliwość wykorzystania reakcji uczniowskich w procesie nauczania i wychowania. W związku z tym zapytano nauczycieli, czy na lekcjach wprowadzają element żartu, anegdoty, czy wykorzystują zaistniałe sytuacje w celu wywołania śmiechu.

7 P. Mezglewski, Nauczyciele wobec śmiechu uczniowskiego podczas zajęć lekcyjnych 165 Tabela 3. Sposoby wykorzystania śmiechu w nauczaniu i wychowaniu przez nauczycieli szkół podstawowych Wynik Średnia Poziom LP. 1. Jeśli uczniowie źle się zachowują, zamiast standardowej uwagi zapisuję im śmieszne anegdoty. N P ,40 Niski 2. Podczas zajęć lekcyjnych wplatam żart słowny lub rysunkowy w nauczane treści programowe. N P ,90 3. W czasie zajęć lekcyjnych, celowo ośmieszam pewne wady uczniów. N P ,45 Niski 4. Korzystam z zabawnych form oceniania (słownych, rysunkowych, pisemnych). N P ,36 Niski 5. Jeśli w klasie pojawiają się konflikty, staram się je rozwiązać przy pomocy dowcipu. N P ,11 Przeciętny Wynik globalny 2,84 Przeciętny N liczba osób; P liczba punktów Przedstawione w tabeli 3. wyniki przekonują, że nauczyciele szkół podstawowych rzadko wykorzystują śmiech w procesie nauczania i wychowania, nie potrafią uczynić śmiechu jednym ze sposobów odziaływania na uczniów. Nauczyciele stwierdzali, że niezbyt często stosują śmieszne uwagi w stosunku do swoich

8 166 P. Mezglewski, Nauczyciele wobec śmiechu uczniowskiego podczas zajęć lekcyjnych uczniów, rzadko też wykorzystują śmiech w celu lepszego skupienia ich uwagi, czy pobudzenia do bardziej intensywnej pracy umysłowej. A przecież życie szkolne dostarcza wielu sytuacji stwarzających możliwość zastosowania anegdoty, żartu, humoru w zawiązku z omawianymi treściami, czy też pojawiającymi się sytuacjami wychowawczymi. Powszechnie wiadomo, że uczniowie akceptują nauczycieli wesołych, dowcipnych umiejących śmiać się razem z uczniami. Trzeba jednak pamiętać, że istotną rolę w tym procesie odgrywa wiek uczniów. Im starsi uczniowie, tym większa możliwość wykorzystania humoru i śmiechu w procesie nauczania i tym większy efekt wychowawczy. Ostatnie zagadnienie dotyczyło uczuć, jakie wzbudza wśród nauczycieli śmiech uczniowski, badano, w jakim stopniu nauczyciele akceptują takie zachowania i reakcje emocjonalne. Przyjęto następujące wskaźniki pozwalające na określenie stosunku nauczycieli do badanego zjawiska: upokorzenie, wstyd, strach, gniew, zdenerwowanie lub akceptacja, zadowolenie. Tabela 4. Uczucia, jakie wzbudza śmiech uczniowski u nauczycieli szkół podstawowych Wynik Średnia Poziom LP. 1. W niektórych sytuacjach śmiech uczniowski wywołuje u mnie uczucie upokorzenia / wstydu. N P ,90 Przeciętny 2. Śmiech uczniów czasami powoduje u mnie poczucie strachu. N P ,66 Bardzo niski 3. W sytuacji gdy uczniowie śmieją się, odczuwam gniew i zdenerwowanie. N P ,08 Niski 4. Zdarza się, iż śmieję się razem z uczniami, co sprawia mi radość. N P ,23 Wynik globalny 2,71 Przeciętny

9 P. Mezglewski, Nauczyciele wobec śmiechu uczniowskiego podczas zajęć lekcyjnych 167 Wyniki badań są optymistyczne. Okazuje się, że śmiech uczniów nie budzi negatywnych reakcji emocjonalnych nauczycieli. Oczywiście, reakcje te zależne są od cech osobowości nauczycieli. Jeżeli przejawiają oni postawy otwarte i skłonność do demokratycznego stylu kierowania klasą, to śmiech uczniowski nie będzie wywoływał sprzeciwu. M. Dudzikowa wyróżnia trzy podstawowe typy nauczycieli. Pierwszy, najliczniejszy, to osoby, które w sposób zdecydowany nie akceptują uczniów śmiejących się, żartujących czy dowcipkujących. Tacy nauczyciele nie są akceptowani przez uczniów, często budzą lęk i strach. W tym przypadku śmiech uczniowski jest wyrazem buntu, a także potrzebą łagodzenia stresu, wywoływanego przez autokratycznych nauczycieli. Drugi typ, nieco mniej liczny, stanowią nauczyciele, którzy tylko częściowo akceptują zachowania uczniów i tylko w określonych sytuacjach. Trzeci, najmniej liczny typ, stanowią ci, którzy śmieją się z uczniami. Tego typu nauczyciele są najbardziej lubiani, szanowani i akceptowani, a co najważniejsze, cieszą się autorytetem. Jaki więc typ nauczyciela reprezentują badane osoby? Ogólny wynik, jaki uzyskano w badaniu nauczycieli, w zakresie uczuć, jakie wzbudza w nich śmiech uczniowski, wyniósł 2,71 punktu (poziom przeciętny). Wynika stąd, że śmiech uczniowski nie budzi u nauczycieli większych sprzeciwów, nie denerwuje ich, są często pobłażliwi wobec żartujących i dowcipkujących uczniów. Rzadko towarzyszy im uczucie strachu, śmiech uczniów nie wywołuje również u nich poczucia upokorzenia. Potrafią odróżnić śmiech, będący pozytywną, naturalną reakcją uczniów od śmiechu interpretowanego jako zachowanie naganne. Badani nauczyciele są w większości osobami opanowanymi emocjonalnie, zrównoważonymi, znającymi swoją wartość. Można ich więc zakwalifikować do drugiej grupy nauczycieli, w przywołanej za M. Dudzikową klasyfikacji, tj. takich, którzy są zwolennikami zachowania równowagi między autokratycznym a demokratycznym stylem kierowania klasą szkolną. Tabela 5. Wyniki zbiorcze Badane zagadnienia Średnia Poziom 1. 3, , ,84 Przeciętny 4. 2,71 Przeciętny Średnia globalna 3,32 Przeciętny Po przeprowadzeniu badań wnioskować należy, że nauczyciele badanych szkół podstawowych znają zarówno przyczyny, jak i funkcje śmiechu. Zdają sobie sprawę, że śmiech może być wywoływany przez różnorodne czynniki takie jak: przyjemne przeżycia, nadmiar energii, łagodzenie napięć psychicznych w trudnych dla ucznia sytuacjach. Znaczna liczba nauczycieli szkół podstawowych nie wy-

10 168 P. Mezglewski, Nauczyciele wobec śmiechu uczniowskiego podczas zajęć lekcyjnych korzystuje jednak śmiechu w pracy zawodowej, albo też nie potrafi wykorzystać tego typu sytuacji. Badani przyznawali również, że nad tą kwestią nigdy się nie zastawiali i w związku z tym ich podejście oraz reakcje miały charakter intuicyjny. Stąd zapewne przeciętny poziom akceptacji zjawiska uczniowskiego śmiechu (patrz tabela 5.), co dowodzi, że nauczyciele prezentują ambiwalentną postawę wobec niego. Jeżeli śmiech jest sposobem komunikowania i wyrażania swojego stosunku do otaczającej rzeczywistości, to należy zjawisko to potraktować z należytą uwagą, pamiętając jednakże o potrzebie posiadania na ten temat określonej wiedzy. Dotyczy ona funkcji śmiechu, jej przyczyn, a także umiejętności jego interpretowania, co wymaga dobrej znajomości kontekstu sytuacyjnego. Na zakończenie warto przytoczyć wypowiedź M. Dudzikowej z wywiadu udzielonego w listopadzie 2013 r. Stwierdza ona, że humor ukazuje całą prawdę o stosunkach społecznych w klasie szkolnej i organizacyjnej strukturze funkcjonowania szkoły. W opinii M. Dudzikowej, śmiech posiada o wiele głębszy sens i znaczne większe znaczenie dla procesów edukacyjnych niż się to powszechnie sądzi.