ZESZYTY NEKTAROW ANIE KONICZYNY CZERWONEJ (TRIFOLIUM PRATE- NSE L.) W KILKU MIEJSCOWOSCIACH POLSKI

Transkrypt

1 PSZCZELNCZE ROK XV ZESZYTY NAUKOWE LSTOPAD 1972 NEKTAROW ANE KONCZYNY CZERWONEJ (TRFOLUM PRATE- NSE L.) W KLKU MEJSCOWOSCACH POLSK B o l e s ł a w J a b ł o ń s k i, M i e c z y s ł a w B i l i ń s k i Oddział Pszczelnictwa S w Puławach S t a n i s ł a w Gór a l, r e n a M o s t o w s k a Wyższa Szkoła Rolnicza w Olsztynie Zofia Miśkiewicz-Surmańska Stacja Hodowli Roślin wskrzeszowicach Z Y g m u n t S t a s z e w s k i, A l i c j a P a j e w s k a nstytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin w Radzikowie Wanda Wrzesińska Centralna Stacja Oceny Odmian w Słupi Wielkiej WPRaW ADZENE Już w połowie XX w. Kar o l D a r w i n dowiódł, że koniczyna czerwona jest rośliną obcopylną i owadopylną, a zapylania jej dokonują głównie trzmiele. Pszczoła miodna, mając znacznie krótszy języczek od rurki kwiatowej koniczyny i nie mogąc wskutek tego swobodnie korzystać z nektaru, niechętnie ją oblatuje. Trzmieli jest jednak za mało, aby mogły zapewnić dostateczne zapylenie koniczyny, zwłaszcza większych plantacji nasiennych. Podejmowane dotychczas próby rozmnażania tych owadów (m. in. H o l m 1966, W ó j t o w s k i i W i l k a n i e c, R u s z k o w s k i 1970) nie wyszły jeszcze poza pracownie naukowe. Z drugiej strony przy stosunkowo dużym areale uprawy koniczyny czerwonej na świecie (w Polsce, według danych Zjednoczenia Hodowli Roślin i Nasiennictwa uprawiamy około 800 tys. ha) i przy obfitym jej nektarowaniu (do 130 kg cukru z 1 ha według G ł u c h o w a ), marnują się duże ilości nie wykorzystanego przez pszczoły surowca miodowego. Dlatego problem wzajemnego przystosowania koniczyny czerwonej i pszczoły miodnej jest ważny zarówno dla rolnictwa, jak i dla pszczelarstwa. 91

2 Jak podaje G ł u c h o w (1950), jeszcze przed pierwszą wojną swiatową (lata ) rosyjski agronom K l i n g e n doszedł do wniosku, że należy prowadzić selekcję pszczoły miodnej w kierunku wydłużenia jej języczka i w ogóle zwiększenia rozmiarów jej ciała oraz selekcję koniczyny czerwonej o krótszych i mniej sztywnych rurkach kwiatowych, luźniejszych główkach, lepiej nektarującą i wydzielającą przyjemną dla pszczół woń. Postulaty te są w zasadzie do dziś aktualne. Próby wyselekcjonowania koniczyny o krótszych rurkach kwiatowych, podjęte w latach dwudziestych przez Lindharda, Lisycyna, Pi ełcpidasa (cyt. za S m a r a g d o w ą ), w latach trzydziestych przez Zofkę (cyt. za C u m a k o v e m i H u s a r o v ą 1964) oraz po wojnie przez Kressa i Micke (cyt. za J e l i n o w s k ą ) nie dały pozytywnych rezultatów. Okazało się, że krótsza rurka kwiatowa jest ściśle skorelowana z obniżoną żywotnością rośliny, a więc z niższymi plonami zielonej masy i nasion. S m a r a g d o w a () ma jednak nadzieję na wyhodowanie koniczyny krótkorurkowej, obficie nektarującej i jednocześnie wysoce plennej. Koniczynę taką zapylałyby zapewne i krótkojęzyczkowe gatunki trzmieli - Bombus terrestris (L.) i B. luceruni (L.), które dotychczas dla zdobycia nektaru przegryzają najczęściej rurki kwiatowe z boku, a więc nie spełniają roli zapylaczy (m.in. Grinfeld, Strawiński - cyt. za B i l i ń s k i m 1970, B i l i ń s k i 1970). Nie wyhodowano też jeszcze pszczoły miodnej o dłuższym języczku, ale prace w tym kierunku są mniej lub bardziej zaawansowane (m.in. H e j t m a n e k 1960, B o r n u s, D e m i a n o w i c z, G r o m i s z 1966, S m a r a g d o w a 1964, ). Natomiast dość szczegółowo opracowano metody wykorzystywania istniejących ras pszczół do zapylania koniczyny czerwonej. Najważniejszą z nich jest rozpoczęta przez Smaragdową, a opracowana przez Gubina w końcu lat trzydziestych (cyt. za C u m a- k o v e m i H u s a r o v ą 1964) metoda kierowania pszczół na koniczynę przez podkarmianie ich syropem cukrowym, aromatyzowanym zapachem kwiatów tej rośliny. Metodę Gubina, zwaną też metodą tresury pszczół, sprawdzono wielokrotnie, otrzymując przeważnie wyniki pozytywne, wyrażające się nieraz kilkakrotnie większym oblotem pszczół na koniczynie oraz wyższymi plonami nasion (G u b i n 1953, H e j t m a n e k 1958, P r i t s c h 1959, C u m a k o v i H u s a r o v a 1964 i inni), aczkolwiek nie zawsze (np. H a n s s o n 1960, B raj n i e s 1956). O większym lub mniejszym powodzeniu tresury pszczół na koniczynę czerwoną decyduje zapewne wiele różnych czynników, ale najbardziej chyba rasa pszczół. Wspomina o tym m.in. G u b i n (1964), a w naszych warunkach niezbicie tego dowiódł W a w r y n (). W doświadczeniach Wawryna pierwsze pokolenie krzyżówek pszczoły kaukaskiej i kraińskiej (9) z krajową (d), charakteryzujące się normalnie dłuższym języczkiem niż pszczoły krajowe, pod wpływem podkarmiania syropem 92

3 aromatyzowanym wykazało 27 razy większą skuteczność w zapylaniu koniczyny niż pszczoły krajowe. W przeciwieństwie do tych ostatnich, krzyżówki zbierały z koniczyny nie tylko pyłek ale i nektar, dając około 17 kg miodu z pnia, podczas gdy pszczoły krajowe tylko po 0,5 kg miodu z pnia. Jednakże bez pomocy człowieka (bez tresury), jak pisze S m a r a g- d o w a (), także te długojęzyczkowe pszczoły przeważnie niechętnie lecą na koniczynę czerwoną. Jeżeli w okresie kwitnienia koniczyny będą w pobliżu nektarowały inne atrakcyjne rośliny, to według Rheina oraz Kratochvila i Snoflaka (cyt. za C u m a k o v e m i H u s a r o v ą 1964) pszczoły polecą na te rośliny a nie na koniczynę, mimo stosowania tresury. Dlatego poleca się (m. in. M i e l n i c z e n k o 1954) dobieranie odpowiedniego terminu koszenia pierwszego odrostu koniczyny, aby kwitnienie odrostu przeznaczonego do zbioru nasion przypadało na okres, kiedy główne rośliny miododajne przekwitną. Bywa jednak i tak, że nawet bez tresury pszczoły odwiedzają licznie kwiaty koniczyny, zbierając zarówno pyłek, jak i nektar (m. in. H a m- m er 1949, Titow - cyt. za G ł u c h o we m 1950, S z w a n w i c z 1956). Zbieranie nektaru obserwowano zazwyczaj (m. in. G ł u c h o w 1950, S m a r a g d ow a ) przy ciepłej i suchej pogodzie, kiedy cała roślina ma mniejszy turgor, a więc i rurki kwiatowe ma mniej sztywne. Uważa się poza tym (m. in. G ł u c h o w 1950, H e j t m a n e k 1957), że koniczyna w drugim pokosie wytwarza drobniejsze kwiaty niż w pokosie pierwszym, które, mimo nawet słabszego nektarowania, są dla pszczół bardziej atrakcyjne. O atrakcyjności kwiatów koniczyny dla pszczół mogą decydować nawet małe różnice długości rurki korony lub wysokości poziomu nektaru, a także (D e m i a n o w i c z o w a 1957) koncentracja cukrów w nektarze. Według K o u t e n s k i e g o (1962) pszczoła może pobierać nektar ukryty w rurce kwiatowej znacznie głębiej niż wynosi długość jej języczka, ponieważ do kwiatu wciska też zwężoną część głowy. Dla pobrania całej ilości zawartego w kwiecie nektaru wystarczy, jak pisze S z w a n- w i c z (1956), gdy pszczoła języczkiem dostanie jego górnego menisku. Jest to możliwe dzięki temu, że wolny dziesiąty pręcik i szyjka słupka, przylegając do wewnętrznej ściany rurki korony, tworzą rodzaj naczynia włoskowatego. Stwierdzono, że długość rurki kwiatowej koniczyny wykazuje zależność od szerokości geograficznej. Odwrotnie jednak niż dzieje się to z długością języczka u pszczół (Ałpatow - cyt. za G ł u c h o w e m 1950), długość rurki kwiatu koniczyny jest większa na północy (np. w Szwecji) niż na południu (w Szwajcarii) - A ker b e r g (1964). Wykazano też, że w identycznych warunkach klimatycznych i glebowych mogą występować pewne różnice w długości rurki kwiatowej oraz w nektarowaniu różnych odmian oraz rodów hodowlanych koniczyny (G r a z i i inni 93

4 1961, Maurizio 1961, Paatela 1962, Dennis i Haas 1967, G ór a l 1968). Dotychczasowe wyniki badań z nawożeniem (Carlisle i Ryle 1955, Shuel 1961, Skirde 1963, Lampeter - cyt. za J e l i n o w s k ą ) nie wskazują raczej na to, aby w przeciętnie dobrych warunkach polowych można było na tej drodze wpływać na ilość wydzielanego nektaru i długość rurki kwiatowej u koniczyny. Można natomiast łatwo zwiększać liczbę kwiatów na jednostce powierzchni i przez to podnosić ogólną wydajność nektarową. Celem naszej niniejszej pracy było zbadanie przede wszystkim długości rurki kwiatowej i poziomu znajdującego się w niej nektaru u najważniejszych krajowych odmian koniczny czerwonej, uprawianych w kilku miejscowościach Polski. Staraliśmy się określić jednocześnie obfitość kwitnienia badanej koniczny, liczebność zapylających ją owadów oraz stopień zawiązywania nasion, aby szukać ewentualnych związków między tymi cechami a wynikami pomiarów kwiatów. METODYKA Badania przeprowadzono w latach 1968 i w pięciu mejscowościach, położonych na terenie województw: olsztyńskiego (WSR w Olsztynie), poznańskiego (CSOO w Słupi Wielkiej pow. Środa Wlkp.), warszawskiego (HAR w Radzikowie k. Warszawy), lubelskiego (OPS w Pur lwach) i krakowskiego (SHR w Skrzeszowicach pow. Proszowice). Sposób zakładania doświadczeń oraz wykonywania obserwacji i pomiarów. W doświadczeniach zaplanowano uwzględnić 3 najważniejsze krajowe diploidalne odmiany koniczny czerwonej (Glorię, Hruszowską i Skrzeszowicką) oraz jedną tetraploidalną (Wielkolistną). Z powodu trudności zdobycia nasion, odmianę Wielkolistną zastąpiono inną tetraploidalną odmianą (tzw. Tetrą Skrzeszowicką), która jest formą jednokośną. Odmiana ta była tylko w doświadczeniach w Olsztynie, w Puławach i w Skrzeszowicach. W Radzikowie występowała natomiast nowo wyhodowana diploidalna odmiana (Radzikowska), a wskrzeszowicach - koniczyna od dawna uprawiana w powiecie Wąbrzeźno wojew. bydgoskie, nazwana roboczo "Populacyjną". (W tabelach niniejszej pracy zdecydowano dla uproszczenia oznaczać odmiany tylko pierwszymi literami ich nazw). O tym zróżnicowanym nieco zestawie odmian zadecydował w dużej mierze fakt, że dla przeprowadzenia omawianych tu badań nie zakładano w zasadzie odrębnych doświadczeń, lecz wykorzystano doświadczenia prowadzone dla innych celów. Stąd też różna wielkość poletek oraz niejednakowa ilość powtórzeń (tab. 1). Brak pierwszego pokosu w Radzikowie w r., a drugiego w Olsztynie i w Skrzeszowicach w 1968 r. oraz pewne luki w obserwacjach i pomiarach wynikają częściowo również 94

5 z wyżej wymienionych powodów, a częściowo z przyczyn niezależnych od autorów ~--~ Olsztyn Słupia W. Radzików Puławy Skrzeszowice Rok Year i Niektóre dane dotyczące metodyki doświadczeń Some data concerning the metod of investigations Pokos badany Cuts i i i i i i i Wielkość poletek m 2 Area of plots i Liczba powtórzeń w pokosie: Number of replication Tabela 1 Powierzchnia poletek (w m-) do zbioru nasion w pokosie: Area of plots for seed _~~_in c::s: Uwzględnienie w badaniach pierwszego pokosu koniczyny, normalnie nie pozostawianego w naszych warunkach na nasiona, miało na celu lepsze poznanie zjawisk związanych z kwitnieniem, nektarowaniem i zapylaniem tej rośliny. Długość rurki kwiatowej i poziom nektaru mierzono przy pomocy specjalnie do tego celu skonstruowanego suwaka (J a b ł o ń s k i 1962). Pomiary wykonywano przez 10 kolejnych dni w czasie pełni kwitnienia koniczyny, biorąc każdego dnia po jednej główce z poszczególnego poletka. Mierzono w każdej główce po 10 kwiatów, zabezpieczonych przez okres 3 dni przed dostępem owadów izolatorami z gazy technicznej. zolatory zakładano między godziną 8 a 10 rano, na główki mające około 1/5 rozkwitniętych już kwiatów, które usuwano. Dzięki temu wiadomo było, że na trzeci dzień kwiaty położone w pierwszym, a także w drugim i często trzecim szeregu powyżej pustego miejsca w główce miały pożądany wiek około 3 dób. Zdecydowano wykonywać pomiary na kwiatach trzydniowych, ponieważ u koniczyny czerwonej kończy się w tym czasie proces najintensywniejszego wydzielania nektaru. Koncentrację cukrów w nektarze oznaczano tylko w Olsztynie, Słupi Wielkiej i w Puławach przy pomocy refraktometrów Abbe'go. Nektar do oznaczeń procentowej zawartości suchej masy (cukrów) w nektarze pobierano pipetami (D e m i a n o w i c z o w a 1960), z tych samych głó- 95

6 wek, z których pochodziły kwiaty do pomiarów długości rurki kwiatowej j wysokości słupka nektaru. lość cukrów wydzielanych przez jeden kwiat izolowany 3 doby obliczano w Puławach (a także w Olsztynie w 1968 r.) na podstawie określonej wagowo ilości nektaru oraz koncentracji cukrów w nim zawartych, a w pozostałych miejscowościach na podstawie wysokości słupka nektaru i ustalonego współczynnika (wyniki w przygotowaniu do druku), określającego ilość cukrów, przypadającą na 1 mm wysokości słupka nektaru w kwiecie koniczny, przy danej procentowej zawartości ich w nektarze. Wydajność cukrową z jednostki powierzchni (1 ha) obliczano w zwykły sposób, z ilości cukrów wydzielanych przez 1 kwiat i liczby kwiatów wytworzonych przez roślinę na tej powierzchni. Dla określenia liczby kwiatów na jednostce powierzchni liczono na 1 m- każdego poletka wszystkie główki, a wynik przemnażano przez średnią liczbę kwiatów w główce. Tę ostatnią wartość uzyskiwano z analizy główek, pobranych w sposób losowy z każdego poletka oddzielnie, tuż przed zbiorem koniczyny. W główkach tych liczono jednocześnie związane i wykształcone nasiona. W celu określenia plonu nasion, wykruszano je ręcznie lub przy pomocy małych maszyn laboratoryjnych. Wielkość powierzchni poletek przeznaczanej na zbiór nasion wynosiła 2-10 m-. Obserwacje liczebności owadów zapylających koniczynę wykonywano w każdej miejscowości w tym samym okresie co pomiary kwiatów. Przechodzono wtedy trzykrotnie w ciągu dnia (o godzinie 10, 13 i 15) od poletka do poletka i oddzielnie zapisywano policzone pracujące na nich pszczoły miodne, trzmiele oraz inne owady, którymi były głównie pszczoły samotnice. Za liczebność poszczególnych grup owadów w danym dniu na danym poletku uważano średnią z trzech przejść. Zdarzało się jednak, że wykonywano tylko jedno przejście dziennie w godzinach południowych. Sposób opracowania wyników. Większość zebranych wyników opracowano statystycznie przy pomocy analizy wariancji R. A. Fishera. W badaniach przyjęto dwa poziomy wiarogodności: al = 0,05 i a2 = O,Ol. Ocenę istotności różnic oparto na kryterium "t" Studenta. Różnice graniczne (przedziały ufności dla różnic) oznaczano w tabelach symbolami m, i m2. Z powodu zróżnicowania doświadczeń trudno było dokonać bardziej syntetycznego opracowania wyników. Ograniczono się wobec tego do wykonania analiz fragmentarycznych. Zdecydowano rozpatrzeć zachowanie się poszczególnych badanych odmian i pokosów koniczyny w każdej miejscowości oddzielnie oraz zachowanie się danego pokosu wszędzie występujących trzech odmian (Glorii, Hruszowskiej i Skrzeszowickiej) w różnych miejscowościach. Należy dodać, że niektórych wyników nie wzięto do obliczeń staty- 96

7 stycznych, bądź to z powodu braku powtórzenia, bądź któregoś pokosu. W paru natomiast wypadkach na miejsce brakującego wyniku wstawiano średnią z istniejących powtórzeń (przy czym w analizach statystycznych zmniejszano wtedy odpowiednio liczbę stopni swobody), a innym razem zrezygnowano w drodze losowej z jednego powtórzenia. WARUNK PRZYRODNCZO-ROLNCZE DOŚWADCZEŃ Warunki przyrodniczo-agrotechniczne doświadczeń. Doświadczenia zakładane były na różnych typach gleb (tab. 2). Najbardziej zbliżone do siebie gleby wzięto pod koniczynę w Olsztynie i w Radzikowie, przy czym pola radzikowskie leżą w dolinie rzeki Utraty i są z natury wilgotniejsze. Ogólnie wszędzie gleba była urodzajna i raczej w wysokiej kulturze rolnej, nadająca się do uprawy pszenicy i buraków cukrowych. Nieco słabsze warunki glebowe miała koniczyna jedynie w Puławach. Charakterystyka warunków glebowych Characteristics of soil conditions Tabela 2 Gleba- Soil - Wysokość Klasa Kompleks roln.p.m. Typ bonitacyjna niczy wrn. genetyczny ph Class of Altitude Main crops in Soil type soił the crop rotarion Olsztyn 102 brunatna właś- pszenno-bura- ciwa lla czany 6,8 brown soił wheat-beet Słupia W. 86 czarna ziemia b pszenny dobry ok. 7,0 black-alkalies wheat-beet Radzik6w 92 bielica śr.-glin. pszenno-bur a- czany 6,5 loamy soił wheat-beet Puławy 158 bielica lekka V żytni dobry ok. 6,0 sandy loam rye-potatoes Skrzeszowice 180 less głęboki lla pszenno-buraczany ok. 6,5 deep clay soił wheat-beet Nawożenie mineralne pod koniczynę było w Olsztynie, Słupi Wielkiej i w Radzikowie obfitsze niż w Puławach i Skrzeszowicach (tab. 3). Wśród miejscowości, w których stosowano wyższe dawki nawozów mineralnych, Olsztyn wyróżniał się najwyższym stosunkiem fosforu do potasu i brakiem nawożenia pogłównego w roku, Radzików znacznymi dawkami azotu przed siewem koniczyny, a Słupia Wielka - dość niskim stosunkiem fosforu do potasu. 6 - Pszczelnicze ZeszyŁy Naukowe 97

8 Dawki nawozów mineralnych w kg na 1 ha Dosage of fertilizers in kg/ha Tabela 3 Nawożenie przed- Nawożenie wiosną Składniki siewne pogłównie Fertili- Fertilizing Spring zers before sowing topdressing ' Olsztyn N O 20 O 1 O P20s O K O Słupia W. N O O O O P20s K Radzików O O ~Os Puławy ~ O O P20s K Skrzeszowice N O O O O P20s 40 O K20 40 O ~O l Dane dotyczące warunków agrotechnicznych doświadczeń przedstawiono w tabeli 4. Uwagę w niej zwraca późne koszenie pierwszego odrostu zielonki koniczyny w Słupi Wielkiej. Warunki pogody. W roku 1968 zima była dość śnieżna, a wiosna średnio wczesna i średnio ciepła. Stosunkowo wysokie temperatury występowały w pierwszej i drugiej dekadzie czerwca. Natomiast druga i trzecia dekada lipca oraz pierwsza i druga dekada sierpnia były na ogół chłodne (tab. 5). Dopiero w końcu sierpnia i na początku września nastąpił okres cieplejszy. Lato tego roku charakteryzowało się też zbliżonymi. do średnich opadami. Koniczyna we wszystkich miejscowościach przezimowała na ogół dobrze. Przebieg pogody wiosną i w lecie był sprzyjający dla wzrostu masy wegetatywnej, ale mniej korzystny dla zapylania i owocowania koniczyny, zwłaszcza drugiego pokosu. Zima w roku była długa, mroźna i mało śnieżna, a wiosna opóźniła się o około 2 tygodnie. Koniczyna czerwona w wielu rejonach kraju przemarzła. W doświadczeniu w Puławach zlikwidowano z tego powodu całe jedno powtórzenie oraz skrócono o połowę długość poletek pozostałych trzech powtórzeń, gdzie o gorszym przezimowaniu roślin zadecydowało późniejsze skoszenie ściernianki jesienią poprzedniego roku. Znacznie osłabiona wyszła z zimy koniczyna w Skrzeszowicach, a także w Słupi Wielkiej. Z chwilą nastania wiosny w kwietniu i w maju warunki wegetacji roślin były na ogół sprzyjające. Natomiast lato r., aż do 98

9 ~ Olsztyn Słupia W. Radzików Puławy Skrzeszowice Doświad- czenie z roku: Trias Warunki agrotechniczne doświadczeń Agrotechnical conditions of investigations Roślina Termin Przedplon ochronna siewu Previous crop ' Cover Tim~ of l" " crop sowmg * - koniczyna była wysiana w marcu w szklarni, a 20.V. wysadzona w pole w rozstawie 50 x 50 cm The clover was sown on March in greenhouse, and transplanted at the field (20.V.) spaced 50x50 cm lość wysiewu w kg/ha Rate of seeding _--~-, ' 1968 buraki na oborniku czysty siew 20.V.* bestejmanure without cover czarny ugór "" 25.V. 10 bare fallow ziemniaki na oborn. czysty siew 15.V. około 20 potatosjrnanure without cover "" "" 22.V. " 20 zboża jare czysty siew 5.V. około 20 spring cereal without cover "" "" 15.V. " 20 miesz. zbóż.-strącz. owies na ziel. 15.V. około 20 legume-cereal mix. oat for green '" "" """ 21.V.,, ziemniaki na oborn. cz.ysty siew ' 30.V. około 18 potatos/manure without cover Rozstawa rzędów wcm Row disrance 1~_,,,_, '_' ". ~~ ~ ~ ~~_ 50x Tabela 4 Termin koszenia zielonki pokosu Time of cuting 22.V. 10.V. 30.V. 4.V. O.V. 11.V. 11.V. 14.V. to to

10 ... o Niektóre dane meteorologiczne z okresu kwitnienia koniczyny czerwonej i dojrzewania jej nasion Some meteorological data erom the period of flower ing and seed setting of red c10ver Tabela 5 Lecaliry Rok Years Olsztyn 1968 Słupia W Radzików 1968 Puławy 1968 Skrzeszowice 1968 Czerwiec June Lipiec July l 2 3 l 2 3 Temperatura w "C (średnie dekadowe) Temperature in OC (decade means) Opady w mm (sumy dekadowe) Rainfals in mm (decade total) Sierpień August Wrzesień Septernber Olsztyn O O l O O Słupia W l O Radzików l O 4 18 Puławy O O O 5 5 Skrzeszowice ' l

11 Odmiana lo 1968 Loca/dy Variety V V V V V V G,H,S OlsztlJn W T srupia Wielka G,H,S Radzików ~H,S,R ,H,S purow} T Skrzeszowice G,H,s,p e T. pokos, cut: pokosl, cutl Ryc. 1. Pora kwitnienia koniczyny czerwonej w różnych miejscowościach Polski Flower date of red clover in different locations in Poland końca pierwszej dekady sierpnia, charakteryzowało się bardzo małą ilością opadów i wyższą niż w roku poprzednim temperaturą. Warunki dla zapylania koniczyny były bardzo dobre, ale rośliny, zwłaszcza drugiego pokosu, nie wszędzie mogły należycie wyrosnąć i wytworzyć dostateczną liczbę główek dla zapewnienia wysokich plonów nasion. WYNK KWTNENE KONCZYNY CZERWONEJ Pora kwitnienia. W miejscowościach położonych w środkowym pasie Polski (Słupia Wielka, Radzików, Puławy) oraz na południu (Skrzeszewice), kwitnienie odmian diploidalnych koniczyny pierwszego pokosu rozpoczęło się w roku 1968 w pierwszych dniach czerwca, a w roku przy opóźnionej wiośnie - około 10 czerwca (ryc. 1). Na północy (w Olsztynie) pierwszy pokos zakwitł w roku 1968 tylko o 2-3 dni później niż w innych miejscowościach, natomiast w r. nawet o 2-3 dni wcześnie]. Koniec kwitnienia pierwszego pokosu notowano wszędzie przed 10 lipca, tylko w Puławach o kilka dni później. W sumie kwitnienie koniczyny pierwszego pokosu trwało od około 30 do blisko 40 dni. Okres kwitnienia koniczyny pokosu drugiego trwał przeważnie nieco krócej niż pokosu pierwszego. Koniec jego kwitnienia na południu 101

12 i w pasie środkowym Polski notowano w jednakowym mniej więcej czasie, tj sierpnia, pomimo różnych terminów koszenia zielonki pierwszego odrostu. Tylko w Olsztynie drugi pokos koniczyny kwitł około 2 tygodnie wcześniej niż w innych miejscowościach, ale tam też znacznie wcześniej skoszono pierwszy odrost zielonki (tab. 4). Duży odstęp między kwitnieniem pierwszego i drugiego pokosu koniczyny w Słupi Wielkiej wynika z późnego koszenia pierwszego odrostu na siano. Odmiana tetraploidalna (Tetra Skrzeszowicka) zakwitała we wszystkich miejscowościach o około dwa tygodnie później od odmian diploidalnych, ale długością okresu kwitnienia wcale się od nich nie różniła. Obfitość kwitnienia. Stwierdzono duże różnice w liczbie główek na jednostce powierzchni pomiędzy poszczególnymi miejscowościami dla obydwu pokosów (tab. 6). Pomimo niepełnych danych widać wyraźnie, że najwięcej główek wytwarzała koniczyna w Radzikawie i w Olsztynie (do ponad 1600 na 1 m-), mniej w Puławach (do ok. 750 na 1 m-), a najmniej w Skrzeszowicach i w Słupi Wielkiej (do 420 na 1 m"). Liczba główek na l m 2 Number of heads per l m' Tabela 6 Różnice graniczne* Rok Pokos Diff. values Year Cut Olsztyn Słupia W' Radzikówl Puławy Skrz~szowice m l m, Różnice graniczne* m, Diff. values m l39 x - m, = najmniejsze udowodnione różnice przy poziomie wiarygodności a = 0,05 m, =" " " "a = 0,01 x - m, = least significant difference for significence leve1 a = 0,05 m;l ="»,,) " "H a = 0,01 Z powodu luk w wynikach dość trudno jest ocenić lata i pokosy pod względem liczby wytwarzanych główek. W Puławach zdecydowanie więcej kwiatostanów (różnice istotne nawet przy wyższym poziomie wiarogodności) wytwarzała koniczyna w bogatszym w opady roku 1968, niż w suchym r. W Radzikawie było natomiast odwrotnie, co należy tłumaczyć wyższą naturalną wilgotnością gleby - w roku 1968 było tam zbyt wilgotno dla koniczyny nasiennej. Na podstawie danych ze 102

13 Słupi Wielkiej, Radzikowa i Puław można przyjąć, że koniczyna drugiego pokosu wytwarzała nieco mniej główek niż pierwszego. Nie stwierdzono istotnych różnic w liczbie wytwarzanych główek na jednostce powierzchni przez badane odmiany koniczyny w Słupi Wielkiej, Puławach i Skrzeszowicach (tab. 7). Natomiast w Radzikowie wyraźnie większą liczbę główek na 1 m 2 wśród badanych odmian wykazała Hruszowska i to zwłaszcza drugi jej pokos w suchym roku, zaś w Olsztynie Gloria pokosu pierwszego w tymże roku. Pewna tendencja do wytworzenia większej liczby główek u Glorii zaznaczyła się również w Puławach, lecz wyraźniej w bardziej wilgotnym roku Tabela 7 Liczba główek na 1 m' Number of heads per 1 m _---, Odmiany Variety 1 _,! ~ i S_J!.-..-_R_--,-'_P_! T Różnice graniczne Diff. values m, m, Olsztyn Słupia W. Radzików Puławy Skrzeszowice * - wyniki nie były opracowywane statystycznie no statistical analysis 1145 m Fo<Fo,os Fo<Fo,os Fo<Fo,os Pod względem liczby kwiatów w główce można mlejscowoscl uszeregować (od najlepszej do najsłabszej) w podobnej kolejności jak pod względem liczby główek na 1 m", a więc: Radzików, Olsztyn, Puławy oraz Skrzeszowice i Słupia Wielka (tab. 8). We wszystkich miejscowościach, z wyjątkiem Radzikowa, większe główki wytwarzała koniczyna Rok Pokos Year Cut Olsztyn Różnice graniczne m, 11,6 Diff. values m, 15,9 Liczba kwiatów w główce Number of f!orets per head --= Tabela 8 Różnice graniczne Diff. values Słupia W Radzikówl Puławy Skr~SZO-1 wice m, m, ,1 12, ,2 4, ,7 9, Fo <Fo,os 19,1 11,5 8,7 6,6 31,6 15,4 11,9 12,0 103

14 w roku, a więc przy mniejszej ilości opadów a nieco wyższej temperaturze. Prawie wszędzie koniczyna drugiego pokosu charakteryzowała się większymi główkami niż koniczyna pokosu pierwszego. Jedynie w Słupi Wielkiej w r. działo się inaczej, ale przyczyną tego była zapewne susza, która najsilniej tam się zaznaczyła. Poszczególne odmiany diploidalne koniczyny w Olsztynie, Słupi Wielkiej i w Puławach nie wykazały większego zróżnicowania pod względem liczby kwiatów w główce (tab. 9). Natomiast w Skrzeszowicach istotnie mniejsze główki wytwarzała Gloria, a w Radzikowie Radzikowska, która częściowo od Glorii się wywodzi. Tetra Skrzeszowicka miała w Skrzeszowicach i w Puławach na ogół więcej kwiatów w główce, ale w Olsztynie nie różniła się pod tym względem od odmian diploidalnych. /i i Olsztyn Słupia W. Radzików Puławy Skrzeszowice i l Liczba kwiatów w główce Number off1orets per head Odmiany Variety G H s R p * - objaśnienie w tab, 7 see informations tab, / Tabela 9 Różnice graniczne Diff. values T ~- m, 100 F~<Fo,os -- Fo<Fo,os 13,2 17,8 101* Fo<Fo,os 104* 9,3 17,0 Liczba kwiatów na jednostce powierzchni jest bezpośrednim wynikiem liczby główek na tej powierzchni oraz liczby kwiatów w główce. Ponieważ w tych samych miejscowościach, gdzie było więcej główek na 1 m-, koniczyna wytwarzała na ogół też większe kwiatostany, różnice pomiędzy miejscowościami pod względem liczby kwiatów na 1 m 2 zaznaczyły się jeszcze wyraźniej niż pod względem dwu wyżej omówionych cech (tab. 10). Natomiast pomiędzy latami i pokosami różnice w liczbie kwiatów na 1 m 2 były wyraźnie mniejsze niż różnice w liczbie główek na 1 m-. W Puławach, dzięki znacznie większym główkom, koniczyna drugiego pokosu wytwarzała w rezultacie więcej kwiatów na 1 m 2 niż koniczyna pokosu pierwszego, która charakteryzowała się większą liczbą główek na jednostce powierzchni. stotne różnice w liczbie kwiatów na 1 m 2 między odmianami występowały tylko w Radzikowie, gdzie odmiana Radzikowska okazała się słabsza od pozostałych oraz w Olsztynie, gdzie słabszą była Tetra Skrzeszowicka (tab. 11). Można się dopatrywać pewnej tendencji do zajmo- 104

15 Liczba kwiatów na pow. 1m' w tys. szt. Number offlowers per 1 m- (in thousands) Tabela 10 Różnice graniczne Rok Pokos Diff. values Year Cut Olsztyn \ Słupia W. Radzikówl Puławy \ SkrZ~SZO-1 Wce m, m ,3 61,6 32,3 17,57 24,07 101,7 59,5 23,13 31,68 149,6 26,9 39,3 53,63 88,95 10,6 184,3 49,2 18,2 27,27 37,35 Różnice graniczne m, 9,04 23,91 12,15 6,16 Diff. values m 2 20,84 32,07 16,29 11,28 wania pierwszego miejsca pod względem liczby kwiatów u odmiany Hruszowskiej w Olsztynie i w Radzikowie, u Glorii w Puławach, a u Skrzeszowickiej w Skrzeszowicach. Nie uwzględnioną w obliczeniach statystycznych Tetrę Skrzeszowicką w Skrzeszowicach i Puławach można uważać za nieco słabiej kwitnącą w porównaniu z odmianami diploidalnymi. Liczba kwiatów na pow. l, m' w tys. szt. Number of flowers per l m 2 (in thousands) ~ Odmiany Varieties G H S Olsztyn 142,8 184,8 121,2 Słupia W. 19,4 15,1 21,5 Radzików 132,6 16'l,2 131,3 Puławy 56,6 50,6 50,1 Skrzeszowice 23,6 25,2 27,0 * - objaśnienia w tab, 7 see tab. 7. Tabela 11 Różnice graniczne Diff. values R P T 1---m-,--~--m2 :10,7 122,6 i 83,4-47,0* l 21,6* 13,58 19,51 Fo<Fo,os~ 27,61 37,03 Fo<Fo,os Fo<Fo,os -'---- NEKTAROWANE KONCZYNY CZERWONEJ Długość rurki kwiatowej. W bogatszym w opady roku 1968 długość rurki kwiatowej u koniczyny pierwszego i drugiego pokosu była jednakowa (tab. 12). Nieduże lecz istotne różnice stwierdzono jednak pomiędzy miejscowościami, przy czym najdłuższą rurkę (ok. 9,3 mm) miała 105

16 koniczyna w Puławach i w Słupi Wielkiej, krótszą (nieco ponad 9 mm) w Olsztynie, a najkrótszą (poniżej 9 mm) w Skrzeszowicach i w Radzikowie. W suchym roku, koniczyna, zwłaszcza drugiego pokosu, miała w Słupi Wielkiej, Radzikowie, Puławach i Skrzeszowicach nieco krótszą rurkę kwiatową niż w roku poprzednim, tylko w Olsztynie działo się na odwrót, co trudno jest wytłumaczyć. Na przykładzie drugiego pokosu w r. widać skracanie się rurki kwiatowej w miarę bardziej południowego położenia miejscowości. Tak więc w Olsztynie długość rurki korony wynosiła ok. 10 mm, w Słupi Wielkiej, Radzikowie i Puławach - około 9 mm, a wskrzeszowicach - poniżej 8 mm. Długość rurki kwiatowej w mm Corolla tube lengths in mm T a b e l a 12 Różnice graniczne Rok Pokos Diff. values Year Cut Olsztyn Słupia W' Radzikówl Puławy Skrz~szo- wice mi m ,06 9,27 8,98 9,29 8,89 0,137 0,182-9,23 9,07 9,48-0,199 0,268 10,03 8,95-9,09 8,91 0,207 0, O ,75 0,376 0,390 Różnice graniczne m 0,130 Diff. values m. 0,176 0,578 0,784 Fo< <Fo,o. 0,204 0,273 0,963 1,292 Wśród badanych odmian Skrzeszowicka odznaczała się nieco krótszą rurką od pozostałych diploidów (w Skrzeszowicach i w Radzikowie różnice istotne), a Tetra Skrzeszowicka minimalnie dłuższą (tab. 13). Długość rurki kwiatowej w mm Corolla tube lengths in mm Tabela 13 Olsztyn Słupia W. Radzików Puławy Skrzeszowice Odmiany Variety Różnice graniczne Diff. values ~----H--"""',----S-'7'- -R---;,--=P:--T,-=T~-- m- i -'-m- 2 9,86 8,99 9,06 9,34 8,66 ~~ ~~ - - ' 9,09 8, ,08 8,80 9, ,24 9,15 l' - - 1,9,28* ' 8,62 8,41-8,70 8,85* 9,99* 0,130 0,176 Fo<Fo,os 0, Fo<Fo,o. 0,154 0,207 - * - objaśnienia w tab, 7 see tab

17 Nie stwierdzono, aby w D-dniowym okresie pomiarów występowała jakaś kierunkowa zmienność w długości rurki kwiatowej, związana ze zmianami temperatury i wilgotności powietrza. Wysokość słupka nektaru. Pod względem wysokości słupka nektaru w rurce kwiatowej koniczyny (tab. 14), można Olsztyn, Puławy i Skrzeszowice potraktować jako miejscowości mniej więcej równorzędne i lepsze (gdzie po 3 dniach izolowania kwiatów nektar wznosił się powyżej 1 mm), a Słupię Wielką i Radzików jako gorsze (gdzie nektar przeważnie nie osiągał poziomu 1 mm). Trudno jest wytłumaczyć, dlaczego w Słupi Wielkiej i Radzikowie koniczyna jednakowo słabo nektarowała, podczas gdy skrajnie różniła się pod względem obfitości kwitnienia. Rok Year Wysokość słupka nektaru w mm Hight of nectar column in mm ~ Pokos Cut Olsztyn Słupia W Radzikówl' Puławy Skrz.eszo:: T a b e a 14 Różnice graniczne Diff. values ,.----;-.- -i- ;.-- -'--_w.lce! m, 1 m ,21! 0,98 ) 0,94 1,15 1,19 0,201,' 0,250 0,42 1,07 1,29 0,078 0,105 1,05 0,76 1,47 2,11 0,088 0,118 1,29 0,46 0,34 1,43 1,46 0,173! 0,231 Różnice graniczne m, 0,131 Diff. values m, 0,170 0,063 0,085 0,189 0,254 0,105 0,141 0,098 0,131 Bardzo różnie kształtowało się nektarowanie koniczyny w zależności od roku badań i od pokosu. Na przykład w Puławach i wskrzeszowicach lepiej nektarowała koniczyna w suchym roku, natomiast w Radzikowie, a także w Słupi Wielkiej i w Olsztynie -- lepiej w bogatszym w opady roku Lepsze nektarowanie koniczyny pokosu drugiego, w porównaniu z pierwszym, występowało w Olsztynie, Radzikowie i Puławach, a w Słupi Wielkiej i Skrzeszowicach było odwrotnie. Słabsze nektarowanie drugiego pokosu koniczyny w roku w Słupi i w Skrzeszowicach było zapewne wynikiem silniej niż w innych miejscowościach zaznaczającej się z biegiem lata suszy glebowej. Nie wiadomo natomiast, dlaczego w roku 1968 w Słupi Wielkiej drugi pokos koniczyny nektarował słabiej niż pierwszy. Z danych puławskich wynika, że wysokość słupka nektaru w kwiecie koniczyny wykazuje prostą zależność od temperatury powietrza (ryc. 2). Różnice w wysokości słupka nektaru między odmianami występowały tylko w Skrzeszowicach (tab. 15). W tej miejscowości Gloria, w porównaniu z Hruszowską i Skrzeszowicką obficiej nektarowała w pierwszym 107

18 mm 1,80 y 1,60 1,40,.",0,365)<)( 1,20 ' X --~,r---~,----~,--~~ "c Ryc. 2. Wysokość słupka nektaru w kwiecie koniczyny czerwonej w zależności od temperatury powietrza (na podstawie danych z Puław) Height of the nec tar level in flower of red clover as related to mean temperature of air (in Puławy) y - wysokość słupka nektaru w mm - height of nectar level in mm x - średnia temperatura dnia w oc - mean day temperature in oc pokosie, a Populacyjna z Wąbrzeźna w pokosie drugim. Lepiej nektarującym odmianom diploidalnym towarzyszyła w Skrzeszowicach Tetra Skrzeszowicka. Wysokość słupka nektaru w mm Height of nectar colurnn in mm Tabela 15 Odmiany Variety \, Różnice graniczne Diff. values G H S R P T m m 2 Olsztyn Sułpia W. Radzików Puławy Skrzeszowice 1,23 1,14 1,20 1,2" Fo<Fo,os 0,67 0,65 0,64 Fo<Fo,os 0,79 0,77 0,80 0,79 Fo<Fo,os 1,36 1,31 1,35 [1,39* Fo<Fo,os 1,74 1,51 1,53 1,69 1,58* 0,113 0,152 * - objaśnienia w rab. 7 see tab. 7 Głębokość ukrycia nektaru. Cecha ta jest bardzo ważna ze względu na atrakcyjność kwiatów koniczyny dla pszczół zbierających nektar. W roku 1968 najpłycej ukryty nektar (na głębokości niecałych 8 mm) 108

19 miała koniczyna w miejscowościach położonych na południu Polski (w Skrzeszowicach) oraz na północy (w Olsztynie) - tab. 16. W miejscowościach leżących w pasie środkowym odległość od uszka rurki korony do górnego menisku nektaru przekraczała 8 mm, przy czym w Słupi Wielkiej i w Puławach była większa niż w Radzikowie. W suchym roku głębokość ukrycia nektaru kształtowała się podobnie jak długość rurki kwiatowej, a mianowicie największa była na północy (blisko 9 mm), średnia w pasie środkowym (około 8 mm), a naj mniej sza na południu (poniżej 7 mm). Ta b e a 16 Odległość od górnego brzegu rurki kwiatowej do poziomu nektaru w mm Distańce from the top of corolla tube to the level of nectar in mm Rok Year Pokos Cut Olsztyn słu~radzik~~~~ -mi Różnice graniczne Diff. values ~----';--7-,9-0--;1 8,29 8,04 8,15 7,68 0,121 8,81 8,01 8,31 0,160 ::~~!::~! 8,57 ;::~ ~::~ ~:~~~ 0,137 0,216 0,202 0,180 Różnice graniczne mi 0,145 Diff. values m, 0,196 0,088 0,119 0,130 0,171 0,175 0,235 0,141 0,189 Między pokosami nie występowały w zasadzie żadne istotne rozrnce w odległości od uszka rurki korony do poziomu nektaru. Jedynie w Słupi Wielkiej w 1968 r. koniczyna drugiego pokosu miała istotnie głębiej ukryty nektar niż koniczyna pokosu pierwszego. Tabela 17 Odległość od górnego brzegu rurki kwiatowej do poziomu nektaru w mm Distance from the top of corolla tube to the level of nectar in mm Odmiany Variety 1 G i_._r_-----i S R.--:'--_P_:1 T Różnice graniczne Diff. values Olsztyn Słupia W. Radzików Puławy Skrzeszowice \. 8,61 8,45 8,55 8,26* F o <F o,05 8,31 8,34 8,23 0,109 0,146 8,27 8,34 8,03 8,27 0,148 0,197 7,98 7,97 7,81 7,90* 0,175 0,235 7,00 7,12 6,76 6,98 7,57* 0,163 0, ~--~---~-~----~~~-~-~--~--- * - objaśnienia w rab, 7 see rab

20 Między odmianami istotne rozrnce w głębokości ukrycia nektaru wystąpiły we wszystkich miejscowościach z wyjątkiem Olsztyna (tab. 17). Wyrażały się one tym, że odmiana Skrzeszowicka, w porównaniu z innymi odmianami, wykazywała wyraźnie mniejszą odległość od górnego brzegu rurki kwiatowej do poziomu nektaru. Tetra Skrzeszowicka miała tylko w Skrzeszowicach głębiej ukryty nektar niż odmiany diploidalne. Procentowa zawartość suchej masy (cukrów) w nektarze. Cechę tę badano tylko w Olsztynie, Słupi Wielkiej i Puławach, a uzyskane średnie wyniki podano w tabeli 18. Koncentracja cukrów w nektarze koniczyny była na ogół wysoka we wszystkich miejscowościach, oscylowała najczęściej w pobliżu /0. Dla drugiego pokosu w suchym roku wynosiła ona w Słupi Wielkiej i w Puławach około 70%. Koniczyna tetraploidalna miała zawsze rzadszy nektar niż koniczyna diploidalna. Procentowa zawartość cukrów w nektarze Percentage of sugars in nectar T a b e la 18 Rok Year Forma koniczyny Ploidy of clover Pokos Cut Olsztyn n n n n Procentowa zawartość suchej masy w nektarze koniczyny wykazywała ścisłą zależność od wilgotności względnej powietrza (ryc. 3). lość cukrów wydzielanych przez nektarnik kwiatu koniczyny. Tabela 19 zawiera dane, dotyczące średniej ilości cukrów wydzielanych przez 10 kwiatów koniczyny, izolowanych przez około 3 doby, począwszy od chwili ich rozkwitnięcia. lość wydzielanych cukrów wykazuje ścisły związek z wysokością słupka nektaru. W Słupi Wielkiej i w Radzikowie była ona mniejsza (poniżej 1 mg z 10 kwiatów), a w pozostałych miejscowościach większa (powyżej 1 mg z 10 kwiatów), przy czym można stwierdzić, że w Olsztynie lepiej nieco nektarowała koniczyna w 1968 r., a w Puławach iskrzeszowicach - w roku. Nie zaznaczyła się żadna wyraźna prawidłowość co do nektarowania badanych pokosów koniczyny. Koniczyna tetraploidalna wyraźnie lepiej od diploidalnej nektarowała tylko w Puławach w r., wydzielając średnio 2,55 mg cukrów z 10 kwiatów izolowanych przez 3 doby. 110

21 0- /.j~ 70 DO J D +,----~--~----r_--~----r_--~--~--_+ 20 X la 20 Ja % Ryc. 3. Procentowa zawartość cukrów w nektarze koniczyny czerwonej w zależności od wilgotności względnej powietrza (na podstawie danych z Olsztyna i Puław) Percent of sugars concentrations in nec tar of red clover as related to air relative humidity (in Olsztyn and Puławy) y - koncentracja cukrów w nektarze (!l/o) - sugars concentrations in nec tar (Ufo) x - wilgotność względna powietrza w Ofo - relative humidity of air inofo Tabela 19 lość mg cukrów wydzielanych przez 10 kwiatów izolowanych 3 doby The quantity of sugars from 10 flower s isolated dur ing 3 days - Rok Forma koniczyny Pokos Year Ploidy of clover Cut Olsztyn Słupia W' Radzikówl Puławy Skrz~szowice 2n 1,14 0,93* 0,86* 0,82 1,10* ,41* 0,99* 1,05 4n 1,23 0,91 1,07* 2n 0,95* 0,73* 1,95 1,94* 1,25* 0,41* 0,31* 1,02 1,43* 4n 1,26* 2,55 * - Wyniki wyliczone na podstawie współczynnika, wyrażającego ilość mg cukrów przypadającą na l mm wysokości słupka nektaru. The data calculated on the base of "sugar value coeficient" (the quantity of sugar in mg per l mm of the nectar column). 111 i

22 Wydajność cukrowa. Z powodu braku liczby kwiatów na jednostce powierzchni nie można było obliczyć wydajności cukrowej koniczyny dla wszystkich badanych pokosów. Dane w tab. 20 należy traktować raczej jako orientacyjne, nie mniej dla pszczelarstwa są one ważne. W pracy tej przyjęto, że kwiat koniczyny wydziela tylko tyle cukrów, ile stwierdzono go po trzech dniach izolowania. Wydaje się, że w rzeczywistości, przy odwiedzinach owadów i wskutek tego wcześniejszym zapylaniu, nie będzie on zdolny wydzielać więcej cukrów. Rok Year 1968 Forma koniczyny Plo idy of cover 2n 4n 2n 4n Wydajność Pokos Cut cukrowa w kg z 1 ha Sugar yield in kg/ha i T a b e a 20 Olsztyn 1 Słupia W'l Radzikówl Puławy Skrz~szowice i Wydajność cukrowa jest iloczynem ilości wydzielanych przez jeden kwia't cukrów i liczby kwiatów na jednostce powierzchni. Stąd ta olbrzymia rozpiętość wyników, od 5 kg cukrów z 1 ha dla drugiego pokosu w r. w Słupi Wielkiej, aż do blisko 150 kg z 1 ha dla pierwszego pokosu w Olsztynie w tymże roku. OBLOT KONCZYNY CZERWONEJ PRZEZ OWADY ZAPYLAJĄCE Ze względu na brak różnic w oblocie badanych odmian koniczyny przez owady zapylające, podano tylko średnie wyniki dla koniczyny diploidalnej oraz dla odmiany tetraploidalnej w poszczególnych miejscowościach. W tab. 21 pominięto Skrzeszowice, jako że w roku 1968 obserwacji owadów w ogóle tam nie prowadzono, a wyniki z roku były mało porównywalne z innymi. Liczba pszczół miodnych, odwiedzających koniczynę diploidalną w roku 1968, była w Słupi Wielkiej, Radzikowie i Puławach około dwa razy większa na pierwszym pokosie niż na drugim, a w Olsztynie odwrotnie - większa na drugim pokosie niż na pierwszym. W miejscowościach położonych w pasie środkowym Polski, w porównaniu z Olsztynem, 112

23 T a b e a 21 Liczba pszczół miodnych (P), trzmieli (T) i pszczół samotnic (S) na 100m' koniczyny czerwonej, obserwowana w godzinach południowych (średnie z 10dni obserwacji) Number of pollinators: honey bees (P), bumble bees (T) and wild bees (S) per 100 m' of red clover being deserved at midday (average of 10 days period) , Rok Year Forma koniczyny Ploidy of clover n 4n 2n 4n Pokos Cut -P- -T---S-! l ' " :1 1 Olsztyn 9,3 17,6 1,10! Słupia W. 26,0 6,3 11,00 Radzików 33,7 0,8 11,25 : Puławy 37,0 6,3 0,14 Olsztyn 6,5 17,4 1,40 Puławy 25,8 7,5 0,03 Olsztyn 26,6 23,7 5,36 0,7 Słupia W. 43,3 10,9 7,53 32,9 Radzików 2,2 Puławy 14,7 6,2 3,50 28,0 Olsztyn 2,3 71,3 0,50 Puławy 11,7 13,3 2,47 Pokos Cut P T S 16,7 39,3 1,75 3,0 2,7 0,70 18,2 1,6 5,40 18,9 0,9 0,04 59,3 32,9 64,3 10,5 5,03 8,40 9,83 1,13 było kilkakrotnie mniej trzmieli, zwłaszcza na koniczynie pokosu drugiego. W Słupi Wielkiej i w Radzikowie znacznie więcej niż trzmieli obserwowano pszczół samotnic, zwłaszcza na koniczynie pierwszego pokosu. Owady te były reprezentowane głównie przez kornutkę (Eucera Scop.) i pszczolinki (Andrena F.). W roku oblot koniczyny przez owady zapylające był we wszystkich miejscowościach lepszy niż w roku poprzednim. Obserwowano na ogół więcej nie tylko pszczół miodnych, ale przede wszystkim trzmieli i pszczół samotnic, zwłaszcza na drugim pokosie koniczyny. W Olsztynie i w Radzikowie, gdzie koniczyna naj obficiej kwitła, liczba trzmieli wynosiła około 60 na 100 m-, tj. około 6 tys. na 1 ha. nteresujące, że tam gdzie było bardzo dużo trzmieli, liczba pszczół miodnych była minimalna (1--2 na 100 m"). Świadczy to wyraźnie o wypieraniu pszczół przez trzmiele z koniczyny czerwonej. Pszczoły samotnice natomiast dobrze, jak się wydaje, współzawodniczyły z trzmielami. Koniczyna tetraploidalna, w porównaniu z diploidalną, była słabiej odwiedzana przez pszczoły miodne i pszczoły samotnice, ale lepiej przez trzmiele. ZAWĄZYWANE NASON PLONOWANE KONCZYNY NASENNEJ Pierwszy pokos koniczyny w roku 1968 najlepiej zawiązywał nasiona w Olsztynie (średnio 60 nasion w główce), a naj słabiej w Radzikawie 8 - Pszczelnicze Zeszyty Naukowe 113

24 (średnio 35 nasion w główce) - tab. 22. Drugi pokos w tymże roku najlepiej zawiązywał nasiona w Puławach (blisko 70 nasion w główce), a naj słabiej w Słupi Wielkiej (32 nasiona w główce). Przy porównaniu powyższych danych z wynikami w tabeli 21 stwierdza się, że większa liczba nasion w główce wiąże się z liczniejszym oblotem koniczyny przez owady zapylające. Zjawisko to potwierdziło się także dla pierwszego pokosu koniczyny w roku. Jedynie na drugim pokosie w tymże suchym roku było inaczej, kiedy to najwięcej nasion w główce miała koniczyna w Puławach, a jednocześnie oblot jej przez owady był tam najsłabszy. Należy jednak zwrócić uwagę, że był on prawdopodobnie w zupełności wystarczający do dobrego zapylania koniczyny. Liczba nasion w główce Number of seeds per head Tabela 22 Rok Pokos Year Cut \ Różnice graniczne Diff. values Olsztyn Słupia W' Radzikówl Puławy \ S~::omi m ,3-34,5 38,9 51,3 5,45 7,36-32,3 52,3 53,7-9,28 12,71 80,1 50,3-51,3-7,41 10,15-61,0 69,3 73,3 62,7 10,71 14,68! J Różnice graniczne m, 11,46 Diff. values m 2 15,69 19,20 51,10 10,76 14,43 4,71 6,31 Ogólnie biorąc, w obydwu latach koniczyna drugiego pokosu charakteryzowała się większą liczbą nasion w główce niż koniczyna pokosu pierwszego. W żadnej miejscowości nie stwierdzono różnic w liczbie nasion w główce między badanymi odmianami koniczyny diploidalnej. Tetra Skrzeszowicka posiadała zawsze mniej nasion w główce niż odmiany diploidalne. Zawiązywanie nasion u koniczyny, wyrażone w procentowym ich stosunku do liczby wytworzonych kwiatów, kształtowało się na ogół podobnie jak liczba nasion w główce (tab. 23). Nie stwierdzono też nigdzie różnic pod tym względem między odmianami diploidalnymi. U Tetry Skrzeszowickiej wykształcały się nasiona z około 17% kwiatów w Skrzeszowicach, 20% - w Puławach i 30% - w Olsztynie. Najwyższe plony nasion zebrano w suchym roku w Olsztynie iradzikowie (1000 kg z 1 ha - tab. 24), gdzie przy obfitym kwitnieniu koniczyna była licznie odwiedzana przez owady zapylające. W Puławach i Skrzeszowicach, pomimo sprzyjających warunków w lecie r., plony nasion nie były 114

25 Rok Year Tabela 23 Procent wykształconych nasion w stosunku do liczby kwiatów w główce Percentage of developed seeds in comparision to the number of florets in head Różnice graniczne Diff. values Pokos Cut Olsztyn Słupia w 1 Radzików! Puławy skrz:szo- m, m, wice ,8-32,4 47,8 53,1 6,08 8,22-50,7 42,9 51,8-6,16 8,44 72,7 60,7 1-60,5-5,04 6, ,3 62,2 64,1 65,6 9, ,93 Różnice graniczne m, 6,13 Diff. values m. 8,40 16,50 27,36 11,20 15,02 3,88 5,20 Fo< :::.::F O ;l005 tak wysokie (wynosiły kg z 1 ha), ale należy pamiętać, że koniczyna ucierpiała tam w znacznym stopniu od mrozów podczas bezśnieżnej zimy. Pomimo to w Puławach tego roku zebrano wyższe plony nasion niż w roku 1968, kiedy koniczyna kwitła wprawdzie obficiej, ale była słabiej oblatywana przez owady i miała mniej sprzyjające warunki do zawiązywania i wykształcenia nasion z zapylonych kwiatów. Rok Year Pokos Cut 1- i Plon nasion w kg z l ha Yield of seeds in kg per l ha ' Olsztyn i Radzikówl Puławy Skrzeszowice! Różnice graniczne mi 93,5 30,0 Fo< Diff. values D, 141,7 40,2 <FO,OO5 Tabela 24 Różnice graniczne Diff. values 29,6 40,6 63,3 86,7 61,3 83,1 150,5 --' ,3 Pomimo skąpych danych, z tab. 24 wynika, że w roku 1968 lepsze plony nasion wydała koniczyna pokosu pierwszego, której kwitnienie wypadało w okresie lepszej pogody niż kwitnienie koniczyny pokosu drugiego (ryc. 1 i tab. 5). Niższe plony nasion pierwszego pokosu, w porównaniu z drugim, w r. w Puławach wiążą się z mniejszą liczbą kwiatów na jednostce powierzchni, a dalej ze słabszym oblotem przez owady i niższym procentem wykształconych nasion w stosunku do liczby wytworzonych kwiatów. 8' 115

26 Plon nasion w kg z l ha Yield of seeds in kg per l ha Odmiany Variety 1---G--~---H---~---S---~---R--~--p--~--T-----m-l---~-m-2- Ta b e la 25 R6żnice graniczne Diff. values Olsztyn Radzików \ Fo<Fo,os Puławy ;* Fo<Fo,os Skrzeszowice i * Fo<Fo,os * -- objaśnienia w rab. 7 see rab ,1 221,0 Nie stwierdzono istotnych rozruc w plonie nasion odmian diploidalnych w Radzikowie i w Puławach (tab. 25). Natomiast w Olsztynie wyraźnie wyższe plony nasion wydała Gloria, a w Skrzeszowicach tendencję do lepszego plonowania przejawiała Skrzeszowicka. Tetra Skrzeszowicka wydawała w Olsztynie około tej ilości nasion z 1 ha co odmiany diploidalne, w Puławach -- około 70%, a wskrzeszowicach -- około 90%. DYSKUSJA Przedstawione w niniejszej pracy wyniki badań zespołowych mają niestety pewne luki, które wynikły przeważnie z przyczyn od autorów niezależnych. Pomimo tych niedociągnięć, przeprowadzone badania pozwoliły -- jak nam się wydaje -- zapoznać się nieco bliżej z niektórymi zagadnieniami, związanymi z kwitnieniem, nektarowaniem, oblotem przez owady oraz zawiązywaniem nasion i plonowaniem nasiennej koniczyny czerwonej w naszych warunkach. W ogólnych zasadach wyniki są przeważnie zgodne z danymi literatury. Obserwowane przez nas nieduże różnice w porze kwitnienia koniczyny w różnych miejscowościach Polski (ryc. 1) nie są zapewne przypadkowe, ponieważ przed nami stwierdzili to samo inni autorzy na przestrzeni wielu lat (m.in. D o b o s z Y ń s k i 1964). Według Skirde (cyt. za J e l i n o w s k ą () obfitość kwitnienia koniczyny, wyrażająca się liczbą 400 główek na 1 m 2 jest wystarczająca do wydania plonu nasion około 450 kg z 1 ha. W naszych doświadczeniach tylko w Słupi Wielkiej i w Skrzeszowicach, gdzie w r. koniczyna nieco bardziej przemarzła podczas bezśnieżnej zimy, było mniej niż 400 główek na 1 m 2 (tab. 6). W pozostałych miejscowościach koniczyna wytwarzała przeważnie więcej główek, ale plony nasion wydała znacznie niższe od 450 kg z 1 ha (tab. 24). Biorąc pod uwagę liczbę głó- 116