POZIOM SPRAWNOŚCI PSYCHOFIZYCZNEJ I UMYSŁOWEJ DZIECI 10-LETNICH CHARAKTERYZUJĄCYCH SIĘ RÓŻNĄ AKTYWNOŚCIĄ FIZYCZNĄ

Transkrypt

1 NR 38 AN TRO PO MO TO RY KA 2007 POZIOM SPRAWNOŚCI PSYCHOFIZYCZNEJ I UMYSŁOWEJ DZIECI 10-LETNICH CHARAKTERYZUJĄCYCH SIĘ RÓŻNĄ AKTYWNOŚCIĄ FIZYCZNĄ THE LEVEL OF PSYCHOPHYSICAL AND MENTAL CAPACITY IN 10-YEAR-OLD CHILDREN WITH DIFFERENT MOVEMENT ACTIVITY Anrzej Jopkiewicz *, Agaa Jopkiewicz **, Magalena Lelonek* * prof. r hab., mgr, Zakła Auksologii, Akaemia Święokrzyska, Kielce ** mgr, Mięzywyziałowe Suium Peagogiczne, Akaemia Święokrzyska, Kielce Słowa kluczowe: zolności konycyjne, zolności koorynacyjne, sprawność umysłowa Key wors: finess abiliies, coorinaion abiliies, menal capaciy STRESZCZENIE SUMMARY Cel baań. Celem pracy była ocena sprawności psychofizycznej i umysłowej zieci 10-lenich charakeryzujących się różną akywnością fizyczną. Maeriał i meoy. W baaniach przeprowazonych w 2003 roku wzięło uział 166 zieci (80 ziewczą i 86 chłopców), biorących uział wyłącznie w obowiązkowych zajęciach wychowania fizycznego w szkole oraz 34 uprawiających enis. Dokonano pomiarów wysokości i masy ciała oraz obliczono wskaźnik BMI i wiek rozwojowy baanych zieci. Do oceny zolności konycyjnych zasosowano wybrane próby wchozące w zakres Mięzynaroowego Tesu Sprawności Fizycznej, a mianowicie: skok w al z miejsca, bieg wahałowy na ysansie 4 10 m, skłon ułowia w przó w saniu, siay z leżenia yłem wykonywane w czasie 30 s. Zolności koorynacyjne oceniano przy pomocy prób mierzących czas reakcji prosej, równowagę sayczną i ynamiczną, orienację przesrzenną, szybkość ruchów kończyny olnej i górnej. Do określenia poziomu rozwoju umysłowego wykorzysano Tes Maryc Ravena. Wyniki i wnioski. W zakresie rozwoju umysłowego i poziomu zolności konycyjnych zaobserwowano isone saysycznie różnice pomięzy ziewczęami i chłopcami uprawiającymi enis, a ich rówieśnikami biorącymi uział wyłącznie w obowiązkowych zajęciach wychowania fizycznego. Naomias w poziomie zolności koorynacyjnych nie swierzono poobnych różnic (za wyjąkiem próby oceniającej czas reakcji prosej. Zaobserwowane różnice wiążą się zarówno z procesami selekcji, jak i wpływem uprawianej przez nich yscypliny sporowej. Wymaga o jenak alszych obserwacji. The purpose of he work. This suy concerns he comparison of moor skills (finess an coorinaion) an menal abiliies in 10-year-ol chilren ivie ino wo groups: chilren paricipaing only in compulsory physical eucaion classes a school an chilren raining ennis afer school. Maerial an mehos. The research was conuce in chilren (80 girls an 86 boys) were eamine, 34 of hem showe an increase movemen aciviy (hey were sysemaically raining ennis). The measuremen of heigh an boy mass was aken, which was subsequenly use o eermine BMI an evelopmenal age of he chilren uner suy. Finess capaciy was evaluae on he basis of selece eercises inclue in he Tes of Physical Finess (ICSPFT) i.e.: saning long jump, 410 meer shule run, saning forwar ben an 63

2 Anrzej Jopkiewicz, Agaa Jopkiewicz, Magalena Lelonek 30-secon si-ups. As far as coorinaion abiliies are concerne, he following were assesse: simple reacion ime, saic balance, ynamic balance, sense of irecion, upper eremiy movemen spee an lower eremiy movemen spee. As regars menal capaciy, he resuls obaine by he chilren in he Raven s Progressive Marices es were aken ino consieraion. Resuls an conclusions. The researchers ocumene significan ifferences, among boh girls an boys, in he level of finess abiliies an menal capaciy, o he avanage of chilren characerize by increase movemen aciviy. No ifferences were observe (ecep for he simple reacion ime) in he range of coorinaion abiliies. Noice ifferences are connece wih boh selecion process an pracising kin of spor. However, i nees furher observaions. Wsęp Poziom sprawności psychofizycznej zieci zależy o wielu czynników. Jenym z nich jes poejmowana o najmłoszych la sysemayczna akywność fizyczna. Do licznych jej form osępnych la zieci należy enis jeen z najbarziej znanych i eliarnych sporów na świecie. Posawowym założeniem począkowego eapu reningu enisowego jes osarczanie zieciom raości i zabawy oraz bałość o ich wszechsronny rozwój fizyczny i mooryczny. Są celem pracy jes opowieź na pyanie, czy i w jakim sopniu sysemaycznie poejmowana akywność fizyczna, jaką jes gra w enisa, wiąże się z różnym poziomem sprawności psychofizycznej i umysłowej ziesięciolaków. Opowieź na o pyanie nie jes jenak ława, gyż inerpreację wyników baań prowazonych wśró renujących i nierenujących urunia m.in. inywiualne zróżnicowanie empa ojrzewania [1]. Maeriał i meoa Baaniami przeprowazonymi w 2003 roku objęo 166 zieci, w ym 80 ziewczą i 86 chłopców w wieku 10 la, uczęszczających o kieleckich szkół posawowych. Było wśró nich 132 zieci biorących uział wyłącznie w obowiązkowych zajęciach wychowania fizycznego oraz 34 zawoników Mięzyszkolnego Uczniowskiego Klubu Sporowego Gemik. Dzieci e uczęszczały na zorganizowane zajęcia ruchowe o siómego roku życia w wymiarze 36 gozin w ygoniu. Ilość gozin reningowych ulegała sałemu zwiększaniu, w pierwszym roku wynosiła 3 goziny, w rugim roku 4 goziny, a w rzecim 56 gozin ygoniowo. Dzieci zosały zakwalifikowane o uprawiania sporu na posawie esu sprawnościowego oraz obserwacji renerskiej. Tes kwalifikacyjny obejmował nasępujące próby: bieg na 30 m z rakieą enisową, rzu piłeczką enisową z pozycji sojącej oraz es zbierania 64 piłeczek, zw. gwiaza [2]. Wybór zesawu prób był propozycją własną renerów klubu. W reningu sosowano śroki o charakerze wszechsronnym, a więc e, kóre rozwijają poencjał ruchowy ziecka i nie mają bezpośreniego wpływu na kszałowanie yspozycji specjalisycznych [3]. Na zajęciach ominowały zaem gry i zabawy rozwijające szybkość, koorynację, posawowe formy ruchu (skoki, biegi, rzuy różnego rozaju) oraz mini gry sporowe [4, 3]. Jenym z elemenów reningu były również zabawy z rakieami i piłkami enisowymi. Za pomocą anropomeru i wagi lekarskiej okonano pomiarów wysokości i masy ciała, kóre wykorzysano o obliczeń wskaźnika BMI oraz wieku rozwojowego baanych zieci. Do oceny poziomu zolności konycyjnych zasosowano wybrane próby wchozące w zakres Mięzynaroowego Tesu Sprawności Fizycznej [5], a mianowicie: 1) skok w al z miejsca siła eksplozywna kończyn olnych, 2) bieg wahałowy na ysansie 4 10 m z przenoszeniem klocków próba zwinności, 3) skłony ułowia w przó w saniu próba gibkości, 4) siay z leżenia yłem wykonywane w czasie 30 s. siła ynamiczna mięśni brzucha. Oceniając zolności koorynacyjne wykorzysano nasępujące próby [6, 7]: 1) sanie obunóż na równoważni Fleishmana równowaga sayczna, 2) marsz w przó po rozecie Mekoy równowaga ynamiczna, 3) poskoki o celu orienacja przesrzenna, 4) sukanie w krążki szybkość ruchów kończyny górnej, 5) przenoszenie nogi na popórką szybkość ruchów kończyny olnej, 6) chwy pałeczki Diricha lewą i prawą ręką czas reakcji prosej.

3 Poziom sprawności psychofizycznej i umysłowej zieci 10-lenich charakeryzujacych się różną akywnością... Do określenia poziomu rozwoju umysłowego posłużono się Tesem Maryc Ravena (wersja kolorowa). Narzęzie o jes uważane za jeno z najlepszych miar hipoeycznego czynnika ineligencji [8]. Wykonywanie zaań esowych angażuje bowiem procesy percepcyjne i myślowe ziecka (uwaga, percepcja globalna, analiyczna i syneyczna, wnioskowanie). Na posawie wyników w ym eście można uzyskać rzeelną formację na ema poencjalnych możliwości inelekualnych ziecka, gyż isnieją ane powierzające zgoność wyników w eście Ravena z realnymi osiągnięciami [8]. Saysycznego opracowania maeriału okonano z zasosowaniem ogólnie przyjęych wzorów. Isoność różnic oceniono esem -Suena, przyjmując poziom p 0,01 lub p 0,05. Wyniki Analizując cechy rozwoju fizycznego swierzono, że ziewczęa renujące enis były wyższe i cięższe o nierenujących. Była o różnica isona saysycznie na poziomie ufności 0,05. Dziewczęa renujące charakeryzowały się również wyższym śrenim wiekiem kalenarzowym, a zwłaszcza rozwojowym niż nierenujące i różnice e były znamienne saysycznie na poziomie 0,01 (ab. 1). Również chłopcy renujący enis charakeryzowali się wyższym wiekiem kalenarzowym (p 0,01), a akże rozwojowym (p 0,05). Naomias w zakresie wysokości i masy ciała oraz wskaźnika BMI nie swierzono różnic isonych saysycznie (por. ab. 1). Różnice mięzy porównywanymi grupami zieci, w cechach somaycznych oraz w wieku kalenarzowym i rozwojowym, przesawiono również w posaci warości unormowanych na śrenią arymeyczną ( = 0) i ochylenie sanarowe (s = 1), zieci uczesniczących jeynie w obowiązkowych zajęciach wychowania fizycznego (ryc. 1). W eście Ravena oceniającym poziom rozwoju umysłowego lepsze wyniki osiągnęły ziewczęa renujące. Różnica a była isona saysycznie na poziomie 0,01 (ab. 2). Również lepsze wyniki uzyskały one we wszyskich próbach oceniających zolności konycyjne (ab. 3). Naomias w próbach oceniających zolności koorynacyjne nie swierzono różnic isonych saysycznie, za wyjąkiem czasu reakcji prosej ręki prawej, w kórej ziewczynki renujące uzyskały lepsze rezulay (ab. 4). Chłopcy renujący osiągnęli znacząco lepsze wyniki w zakresie rozwoju umysłowego określanego za Tabela 1. Charakerysyka rozwoju fizycznego ziewczą i chłopców nierenujących oraz renujących enis Table 1. The characerisics of girls an boys physical evelopmen no pracising an pracising ennis nierenujące renujące s s Wiek kalenarzowy Wiek rozwojowy Wysokość ciała (cm) z 9,69 0,30 10,02 0,26 0,328 3,258 ** ch 9,75 0,40 10,02 0,24 0,266 2,964** z 9,95 1,17 11,05 1,01 1,100 2,787** ch 10,12 1,21 10,75 1,09 0,629 2,190 * z 138,72 7,06 143,9 5,94 5,180 2,184* ch 140,13 6,42 141,67 5,78 1,532 1,008 Masa ciała (kg) Wsk. BMI * różnica isona saysyczna na poziomie 0,05 saisically significan ifference a he level 0,05 ** różnica isona saysyczna na poziomie 0,01 saisically significan ifference a he level 0,01 z 33,14 7,34 38,15 6,25 5,010 2,035* ch 33,67 6,76 34,5 4,79 0,831 0,545 z 17,08 2,83 18,37 2,41 1,292 1,357 ch 17,04 2,55 17,13 1,60 0,085 0,150 65

4 Anrzej Jopkiewicz, Agaa Jopkiewicz, Magalena Lelonek Tabela. 2. Wyniki esu Ravena ziewczą i chłopców nierenujących oraz renujących enis Table 2. The resuls of Raven Tes girls an boys no pracising an pracising ennis nierenujące renujące s s Wynik surowy esu Ravena z 29,14 3,66 34,58 2,20 5,428 3,811** ch 28,52 5,01 34,30 2,70 5,775 4,864** * różnica isona saysyczna na poziomie 0,05 saisically significan ifference a he level 0,05 ** różnica isona saysyczna na poziomie 0,01 saisically significan ifference a he level 0,01 1,2 1,1 1,0 0,9 0,8 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 0,0 wiek kalenarzowy wiek rozwojowy wysoko cia a masa cia a wsk. BMI ziewczynki ch opcy Ryc. 1. Warości unormowane paramerów rozwoju fizycznego ziewczą i chłopców renujących enis w oniesieniu o nierenujących Fig. 1. Sanarise values of physical evelopmen feaures of girls an boys pracising ennis in comparison wih no pracising ones Tabela 3. Charakerysyka zolności konycyjnych ziewczą i chłopców nierenujących oraz renujących enis Table 3. The characerisics of girls an boys finess abiliies no pracising an pracising ennis Siła eksplozywna kończyn olnych Zwinność Gibkość Siła ynamiczna mięśni brzucha nierenujące renujące s s z 137,60 16,28 166,20 19,13 28,606 5,009** ch 155,16 18,86 163,41 12,00 8,256 1,970** z 13,64 0,95 12,42 1,50 1,223 3,446** ch 13,09 0,93 12,30 0,78 0,786 3,607** z 0,49 7,38 6,10 2,70 5,614 2,354** ch 4,06 6,56 3,95 3,39 8,023 5,519** z 16,79 2,75 19,20 2,60 2,414 2,585** ch 18,37 3,90 22,16 4,317 3,790 3,858** z 189,47 14,55 226,40 25,68 36,929 3,944** Sprawność ogólna (suma punków) ch 184,82 29,78 218,45 19,83 33,635 5,051** * różnica isona saysyczna na poziomie 0,05 saisically significan ifference a he level 0,05 ** różnica isona saysyczna na poziomie 0,01 saisically significan ifference a he level 0,01 66

5 Poziom sprawności psychofizycznej i umysłowej zieci 10-lenich charakeryzujacych się różną akywnością... 2,0 1,8 1,6 1,4 1,2 1,0 0,8 0,6 0,4 0,2 0,0 si a eksplozywna ko czyn olnych zwinno gibko si a ynamiczna mi ni brzucha sprawno ogólna (suma punków) ziewczynki ch opcy Ryc. 2. Warości unormowane zolności konycyjnych ziewczą i chłopców renujących enis w oniesieniu o nierenujących Fig. 2. Sanarise values of finess abiliies girls an boys pracising ennis in comparison wih no pracising Tabela 4. Charakerysyka zolności koorynacyjnych ziewczą i chłopców nierenujących oraz renujących enis Table 4. The characerisics of girls an boys coorinaion abiliies no pracising an pracising ennis nierenujące renujące s s Równowaga sayczna Równowaga ynamiczna Orienacja przesrzenna Szybkość kończyny górnej Szybkość kończyny olnej Czas reakcji prosej RP z 4,58 2,94 5,44 2,51 0,854 0,862 ch 4,967 3,72 3,41 1,12 1,554 1,982 z 3,88 2,95 3,80 2,18 0,086 0,088 ch 5,15 4,33 4,33 2,39 0,817 0,862 z 89,20 69,89 123,00 93,39 33,797 1,346 ch 78,96 54,08 94,29 92,29 15,326 0,923 z 15,60 1,83 14,39 1,53 1,206 1,953 ch 15,16 1,428 14,88 2,22 0,281 0,679 z 23,82 2,05 24,60 1,80 0,771 1,112 ch 23,76 2,36 24,37 2,19 0,608 1,072 z 0,23 0,025 0,21 0,032 0,018 1,994* ch 0,225 0,028 0,205 0,033 16,120 2,762** z 0,215 0,027 0,200 0,034 0,015 1,540 Czas reakcji prosej RL ch 0,211 0,028 0,197 0,023 0,014 2,128* * różnica isona saysyczna na poziomie 0,05 saisically significan ifference a he level 0,05 ** różnica isona saysyczna na poziomie 0,01 saisically significan ifference a he level 0,01 pomocą esu Ravena, niż chłopcy nierenujący. Była o różnica isona saysycznie na poziomie ufności 0,01 (ab. 2). Ich wyniki były również śrenio lepsze o 67 chłopców nierenujących w próbach oceniających zolności konycyjne, j. zwinność, gibkość, siłę ynamiczną mięśni brzucha (p 0,01) oraz siłę eksplozywną

6 Anrzej Jopkiewicz, Agaa Jopkiewicz, Magalena Lelonek 2,0 1,5 1,0 0,5 0,0-0,5-1,0 wyniki esu Ravena równowaga sayczna równowaga orienacja ynamiczna przesrzenna szybko ko czyny górnej szybko ko czyny olnej czas reakcji prosej RP czas reakcji prosej RL ziewczynki ch opcy Ryc. 3. Warości unormowane wyników esu Ravena oraz zolności koorynacyjnych ziewczą i chłopców renujących enis w oniesieniu o nierenujących Fig. 3. Sanarise values of Raven Tes an coorinaion abiliies girls an boys pracising ennis in comparison wih no pracising kończyn olnych (p 0,05 por. ab. 3). Byli oni również lepsi (por. ab. 4) w czasie reakcji prosej zarówno ręki prawej (p 0,01), jak i lewej (p 0,05).. Porównując śrenie warości w próbach oceniających zolności koorynacyjne zieci renujących w oniesieniu o nierenujących można swierzić, że ich poziom jes zróżnicowany, ale mieści się w granicach nie przekraczających jenej yspersji. Przy czym wyraźnie lepsze wyniki uzyskały zieci renujące enis w eście Ravena, w kórym różnice przekraczają warość jenego ochylenia sanarowego (ryc. 3). Dyskusja Różnice, jakie zaobserwowano w poziomie rozwoju fizycznego pomięzy ziećmi renującymi oraz nierenującymi, wynikają z wyższego wieku kalenarzowego, a zwłaszcza rozwojowego enisisów, szczególnie ziewczą. Mimo iż porównywano rówieśników, o w selekcji wsępnej o sekcji sporowych częso lepsze wyniki osiągają zieci urozone w pierwszej połowie roku i one zazwyczaj sanowią większość uczesników zajęć sporowych. Tak było eż w ym przypaku; zieci e wykazywały również isone różnice po wzglęem wieku rozwojowego i większe było ich zaawansowanie w procesie ojrzewania (szczególnie ziewczą). To zaś mogło powoować, że charakeryzowały się one śrenio wyższym poziomem zolności konycyjnych. Taka syuacja może oprowazać o pomijania zieci 68 uzolnionych, lecz ojrzewających późno. Jak poaje Unierzyski [9] zieci charakeryzujące się wyższym poziomem rozwoju fizycznego osiągają sukcesy sporowe jeynie w enisie zieci i młozieży, naomias misrzami w orosłym enisie, są zazwyczaj zawonicy późnoojrzewający. Jes o isony problem selekcji enisowej, kóry wymaga alszych baań. Inną przyczyną zaisniałych różnic w rozwoju fizycznym jes zapewne zwiększona akywność fizyczna, kóra może znacząco symulować rozros zarówno kości, jak i mięśni [10]. Wyniki baań w ym wzglęzie nie są jenak jenoznaczne [5], gyż akywność a jes ylko jenym z wielu czynników oziałujących na przebieg rozwoju ziecka. Znacząco lepsze wyniki uzyskiwane w eście Ravena przez zieci renujące świaczą o barzo wysokim poziomie rozwoju umysłowego baanych enisisów. Jeną z przyczyn może być specyfika yscypliny, kórą uprawiają, gyż jak poaje Królak [3], enis wspomaga rozwój inelekualny i sprawnościowy. Baane zieci renują zgonie z zasaami Ewolucyjnego Sysemu Nauczania Tenisa, weług kórych prosych zachowań akycznych posępowania na korcie naucza się już o pierwszych reningów [4]. Wymaga o wykorzysywania o najmłoszych la procesów myślowych, kóre prowazą o rozwoju percepcji i oceny syuacji, a ym samym uczą właściwego rozwiązywania problemów ecyzyjnych. Dlaego eż enis nazywa się częso szachami na korcie.

7 Poziom sprawności psychofizycznej i umysłowej zieci 10-lenich charakeryzujacych się różną akywnością... Należy sązić, że jeną z przyczyn wyższego poziomu zolności konycyjnych enisisów jes ich sysemayczna akywność fizyczna. Zajęcia enisowe, w kórych uczesniczyli rozwijają wszechsronnie ich organizmy, a ponao zaspokajają nie ylko ich porzeby biologiczne, lecz również społeczne. Zmienność meo oraz śroków sosowanych poczas reningów oraz owarzysząca im amosfera sponaniczności, sprzyjają wszechsronnemu rozwojowi mooryki zieci. Jak wspomniano, inną przyczyną różnic może być selekcja. Dzieci renujące już na począku procesu reningowego zosały wybrane spośró swoich rówieśników na posawie prób oceniających zwinność, szybkość biegową oraz szybkość kończyny górnej. Naomias brak różnic isonych saysycznie w niemal wszyskich próbach oceniających zolności koorynacyjne może wynikać z faku, iż ukła nerwowy zieci, kóry zawiauje serowaniem ruchów, nie jes jeszcze w ym wieku w pełni ukszałowany. W reningu enisowym ze wzglęu na specyfikę yscypliny kluczowe jes oskonalenie zolności równowagi, orienacji przesrzennej oraz szybkości reagowania. Jenak okres kryyczny la kszałowania większości zolności koorynacyjnych, w kórym nasępuje znaczne przyspieszenie ich rozwoju, ma miejsce mięzy ziesiąym a wunasym rokiem życia. Są eż isone byłoby porównanie wyników ych zieci w zakresie zolności koorynacyjnych po koniec ego okresu, a więc za około 2 laa. Na uwagę zasługują lepsze wyniki osiągnięe przez zieci renujące w zakresie szybkości reagowania. Czas reakcji prosej weług Geblewiczowej [11] w wieku ziesięciu la jes sosunkowo słaby, a poprawa jego warości o 17 roku życia jes mała, ale sopniowa. Trening sporowy znacząco wpływa na poprawę czasu reakcji. W przypaku baanych enisisów przyczyną osiągania lepszych wyników może być właśnie rening sporowy, a więc częse wykonywanie różnych zaań moorycznych, kóre polegają na jak najszybszym wykonaniu określonego ruchu na aną ponieę [11]. Barzo prawopoobne jes akże i o, że u posaw obrych wyników w zakresie czasu reakcji prosej leży selekcja o sporu, a ponao, jak poaje Sozański [12], preyspozycje szybkościowe są w użej mierze uwarunkowane geneycznie. Wnioski 1. Dzieci renujące enis cechuje wyższy poziom zolności konycyjnych niż zieci biorące uział wyłącznie w obowiązkowych zajęciach wychowania fizycznego w szkole. Różnice e wiążą się zarówno z procesami selekcji (większym zaawansowaniem wieku kalenarzowego i rozwojowego enisisów), jak i z wpływem zwiększonej akywności fizycznej. 2. Tenisiści charakeryzują się wyższym poziomem rozwoju umysłowego niż zieci nierenujące, co może wiązać się nie ylko ze wspomnianymi wyżej czynnikami, lecz również z uprawianą przez nich yscypliną sporową. 3. Brak isonych różnic w poziomie rozwoju zolności koorynacyjnych mięzy baanymi grupami zieci 10-lenich, wynika zapewne z krókiego eapu progresywnego rozwoju ych zolności oraz niezby użej rzeelności i obiekywności ych prób. Wyjąek sanowi ylko czas reakcji prosej, co najprawopoobniej ma związek z reningiem enisisów. Wymaga o jenak alszych obserwacji. PIŚMIENNICTWO LITERATURE [1] Malina RM: Charakerysyka wzrasania i ojrzewania młoych sporowców. Spor Wyczynowy, 1985; 12: [2] Królak A: Sprawziany enisisów. Warszawa COS i RCMSzKfiS, [3] Królak A: Tenis la zieci, nauczycieli, roziców. Warszawa, WSiP, [4] The LTA Long Term Player Developmen Programme, CD-ROM, LTA Coach Eucaion. [5] Malina RM: Wpływ ćwiczeń fizycznych na niekóre kanki, rozmiary i funkcje organizmu w rakcie rozwoju osobniczego. Wychowanie Fizyczne i Spor, 1980; 1: [6] Raczek J, Mynarski W: Koorynacyjne zolności mooryczne zieci i młozieży. Kaowice, AWF, [7] Pilicz S: Powszechna kara sprawności fizycznej. Warszawa, SiT, [8] Jopkiewicz A, Pufal-Sruzik I: Rozwój fizyczny a rozwój umysłowy zieci rozpoczynających naukę szkolną; w: Jopkiewicz A (re.): Rozwój fizyczny i mooryczny zieci i młozieży. Kiel. S. Euk. Wczesnoszk.,1999; 1: [9] Unierzyski P: Dlaczego wielu zolnych enisisów nie zosaje misrzami?; w: Maeriały z VIII Mięzynaroowej Konferencji Trenerów Tenisa. Pruszków, PSTT-PZT, [10] Jopkiewicz A, Suliga E: Biologiczne posawy rozwoju człowieka. Raom Kielce, ITeE, [11] Geblewiczowa M: Baania na szybkością ruchów człowieka. Warszawa, AWF, [12] Sozański H (re.): Posawy eorii reningu sporowego. Warszawa, COS, 1999.