UNIWERSYTET ŚLĄSKI W KATOWICACH Wydział Prawa i Administracji

Transkrypt

1 UNIWERSYTET ŚLĄSKI W KATOWICACH Wydział Prawa i Administracji Karolina Pyzio Odpowiedzialność cywilnoprawna spółki dominującej względem wierzycieli kapitałowych spółek zależnych Rozprawa doktorska Napisana w Katedrze Prawa Gospodarczego i Handlowego pod kierunkiem prof. zw. dr hab. Antoniego Witosza KATOWICE 2014

2 Spis treści Wstęp Holding jako szczególna kategoria prawa spółek Pojęcie holdingu w polskim systemie prawnym Rodzaje holdingów Holding jako instytucja sui generis doktryny prawa spółek Regulacja prawa holdingowego w polskim systemie prawa Odpowiedzialność cywilnoprawna spółki dominującej względem wierzycieli kapitałowych spółek zależnych w wybranych systemach prawnych Uwagi wstępne Odpowiedzialność cywilnoprawna spółki dominującej wobec wierzycieli kapitałowych spółek zależnych w prawie włoskim Odpowiedzialność cywilnoprawna spółki dominującej wobec wierzycieli kapitałowych spółek zależnych w prawie niemieckim Podsumowanie Odpowiedzialność cywilnoprawna spółki dominującej za zobowiązania kapitałowych spółek zależnych w prawie polskim Uwagi wstępne Kapitałowe spółki zależne jako odrębne od spółki dominującej osoby prawne Potrzeba przypisania spółce dominującej odpowiedzialności za zobowiązania kapitałowych spółek zależnych Odpowiedzialność spółki dominującej za zobowiązania kapitałowych spółek zależnych perspektywa ustawowa Odpowiedzialność spółki dominującej za zobowiązania kapitałowych spółek zależnych perspektywa prawa unijnego Odpowiedzialność spółki dominującej za zobowiązania kapitałowych spółek zależnych perspektywa doktryny prawa Nadużycie prawa (art. 5 kodeksu cywilnego) jako podstawa odpowiedzialności spółki dominującej za zobowiązania kapitałowych spółek zależnych

3 Koncepcja sui generis nadużycia formy prawnej spółki kapitałowej jako podstawa odpowiedzialności spółki dominującej za zobowiązania spółek zależnych Uznanie spółki dominującej za członka zarządu spółki zależnej jako podstawa odpowiedzialności spółki dominującej za zobowiązania kapitałowych spółek zależnych Odpowiedzialność spółki dominującej za zobowiązania kapitałowych spółek zależnych perspektywa orzecznictwa Podsumowanie Odpowiedzialność deliktowa spółki dominującej jako substytut odpowiedzialności przebijającej w systemie prawa polskiego Uwagi wstępne Odpowiedzialność sprawcy szkody za czyn własny (art. 415 lub 416 kodeksu cywilnego) Odpowiedzialność podżegacza, pomocnika, korzystającego ze szkody (art. 422 kodeksu cywilnego) Odpowiedzialność zwierzchnika za podwładnego (art. 430 kodeksu cywilnego) Podsumowanie Postulaty w zakresie koncepcji regulacji odpowiedzialności spółki dominującej wobec wierzycieli kapitałowych spółek zależnych uwagi de lege ferenda Postulat zwiększenia poziomu ochrony wierzycieli kapitałowych spółek zależnych Postulowany charakter odpowiedzialności spółki dominującej Potrzeba uregulowania szczególnej odpowiedzialności spółki dominującej Zakres podmiotowy odpowiedzialności Zasada odpowiedzialności Zakres przedmiotowy (przesłanki) odpowiedzialności Subsydiarny czy pierwotny charakter odpowiedzialności Miejsce regulacji Zakończenie Bibliografia

4 Wstęp We współczesnej praktyce gospodarczej odnotować można wyraźną tendencję do tworzenia i rozwoju struktur holdingowych zarówno krajowych, jak i międzynarodowych. Intensyfikacja tych procesów uwarunkowana jest zróżnicowanymi czynnikami, spośród których niemałe znaczenie przypisać można dążeniu do korzystnego z punktu widzenia całej grupy, a zwłaszcza podmiotu dominującego, rozłożenia ryzyka gospodarczego. Jedną z najpopularniejszych form prawnych wykorzystywanych w zarządzaniu ryzykiem w strukturach holdingowych są spółki kapitałowe. Zastosowanie formy prawnej spółki z ograniczoną odpowiedzialnością lub spółki akcyjnej prowadzi bowiem zgodnie z zasadą samodzielnej odpowiedzialności osób prawnych za własne zobowiązania oraz zasadą nieodpowiadania przez wspólnika (akcjonariusza) spółki kapitałowej za zobowiązania spółki do rozdzielenia odpowiedzialności spółki kapitałowej od innych podmiotów, w tym zwłaszcza jej wspólników (akcjonariuszy). Dążenie uczestników obrotu gospodarczego do ograniczenia zakresu potencjalnej odpowiedzialności jest w pełni zrozumiałe. Niewątpliwie jednak ograniczenie odpowiedzialności podmiotu pełniącego w rzeczywistości rolę faktycznego decydenta (spółki dominującej) w zakresie działalności spółki zależnej, może prowadzić i w znacznej mierze przypadków rzeczywiście prowadzi do zwiększenia stopnia ryzyka ponoszonego przez podmioty zewnętrzne w stosunku do spółek zależnych, a zwłaszcza wierzycieli kapitałowych spółek zależnych. Powyższy stan rzeczy jest jedną z najistotniejszych przyczyn zwiększonego zainteresowania doktryny przedmiotu problematyką odpowiedzialności cywilnoprawnej spółki dominującej, która pełni w grupie spółek rolę wiodącą, zajmując pozycję niezależną ekonomicznie od pozostałych uczestników holdingu i wywierając decydujący wpływ na zarządzanie ich działalnością. Wyróżnić można trzy zasadnicze obszary rozważanej w doktrynie odpowiedzialności cywilnoprawnej spółki dominującej wobec spółek zależnych, wobec wspólników (akcjonariuszy) mniejszościowych spółek zależnych oraz wobec wierzycieli spółek zależnych. Problematyka cywilnoprawnej odpowiedzialności spółki dominującej względem wierzycieli spółek zależnych nabiera szczególnego znaczenia w kontekście panujących w strukturach holdingowych stosunków faktycznych pomiędzy spółką dominującą a spółkami zależnymi. Z jednej strony, spółki uczestnicy holdingu stanowią prawnie 4

5 niezależne od siebie i wyposażone w odrębną podmiotowość prawną jednostki, co przemawiałoby przeciwko zasadności konstruowania szczególnych zasad takiej odpowiedzialności. Wątpliwości w tym zakresie ulegają dodatkowemu wzmocnieniu ze względu na wspomnianą zasadę nieodpowiadania przez wspólników (akcjonariuszy) spółki kapitałowej za zobowiązania spółki w przypadku, gdy powiązanie holdingowe pomiędzy spółką dominującą a spółką od niej zależną ma charakter kapitałowy. Z drugiej jednak strony niewątpliwym jest to, że spółki zależne będąc co najmniej pod przemożnym wpływem spółki dominującej, a często w praktyce podlegając jej kierownictwu zmierzają do urzeczywistnienia polityki i celów podmiotu dominującego, w związku z czym nierzadko podejmują działania niekorzystne dla siebie i tym samym dla swoich wierzycieli. W tym kontekście nasuwa się pytanie o zasadność oraz w przypadku udzielenia odpowiedzi pozytywnej o zakres ewentualnej modyfikacji zasad odpowiedzialności cywilnoprawnej uczestników holdingów, zwłaszcza spółki dominującej, względem wierzycieli kapitałowych spółek zależnych. Pomimo tego, że funkcjonowanie spółek w strukturach holdingowych ma miejsce w rzeczywistości gospodarczej od wielu lat i nabiera coraz większego znaczenia, kwestia odpowiedzialności cywilnoprawnej spółki dominującej względem wierzycieli spółek zależnych, podobnie jak pozostałe kluczowe z punktu widzenia funkcjonowania grup spółek zagadnienia, nie została uregulowana w polskim prawie. Można zatem stwierdzić, że powstawanie i rozwój holdingów w polskiej gospodarce oraz problemy praktyczne związane z ich funkcjonowaniem wyprzedzają szczegółowe rozwiązania prawne. Zamieszczona w kodeksie spółek handlowych regulacja z zakresu prawa holdingowego nie zawiera bowiem kompleksowego i wyczerpującego unormowania zachodzących w strukturach holdingowych wzajemnych relacji wynikających ze stosunku dominacji zależności. Norm takich nie zawiera także kodeks cywilny. Przedstawiciele doktryny wskazują, iż w praktyce nie jest więc zapewniona należyta ochrona grup interesów holdingu, a zwłaszcza wierzycieli kapitałowych spółek zależnych, którzy w największym stopniu ponoszą niekorzystne skutki działalności struktur holdingowych związane z instrumentalnym traktowaniem spółek zależnych przez spółkę dominującą. Niniejsza praca została poświęcona problematyce odpowiedzialności cywilnoprawnej spółki dominującej względem wierzycieli kapitałowych spółek zależnych. Ze świadomością pewnego uproszenia, pod pojęciem tytułowej 5

6 odpowiedzialności cywilnoprawnej spółki dominującej względem wierzycieli spółek zależnych rozumiana jest zarówno odpowiedzialność spółki dominującej za zobowiązania spółek zależnych, jak i odpowiedzialność za szkody wyrządzone wierzycielom spółek zależnych w związku z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem przez spółki zależne swych zobowiązań. Przedmiotem badawczym niniejszej pracy jest, po pierwsze, analiza systemowej dopuszczalności zarówno na gruncie prawa krajowego, jak i regulacji unijnych przypisania spółce dominującej odpowiedzialności za zobowiązania kapitałowych spółek zależnych. Po drugie, przedmiotem rozważań uczyniono możliwość zidentyfikowania alternatywnej generalnej podstawy odpowiedzialności spółki dominującej względem wierzycieli kapitałowych spółek zależnych, mogącej znaleźć zastosowanie w przypadku niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązań przez te spółki. Na podstawie wniosków wynikających z przeprowadzonej analizy została dokonana ocena skuteczności instytucji prawnych umożliwiających wierzycielom kapitałowych spółek zależnych dochodzenie odpowiedzialności cywilnoprawnej spółki dominującej oraz sformułowano autorskie postulaty de lege ferenda. Przedmiotem badania objęto wyłącznie przypadki, gdy spółka zależna ma formę spółki kapitałowej (spółki z ograniczoną odpowiedzialnością lub spółki akcyjnej), wtedy to bowiem zagadnienie ochrony interesu wierzycieli jawi się ze szczególną ostrością. Gdy spółka zależna jest spółką osobową, krąg podmiotów, wobec których wierzyciele spółki zależnej mogą kierować swoje roszczenia, jest szerszy i obejmuje dodatkowo wspólników tej spółki ponoszących z mocy prawa odpowiedzialność subsydiarną. Choć forma prawna podmiotu dominującego pozostaje w kontekście analizowanej problematyki irrelewantna, w pracy skoncentrowano się na przypadku, gdy podmiot dominujący jest spółką handlową. Przyjąć jednak można, że sformułowane w pracy wnioski odnoszą się w zasadzie do każdej formy organizacyjno prawnej, w jakiej może funkcjonować podmiot dominujący. Ponadto, praca koncentruje się na najczęściej występującym w praktyce obrotu powiązaniu kapitałowym pomiędzy spółką dominującą a spółką zależną, jednakże nawiązuje także do innego rodzaju powiązań holdingowych. Choć zagadnienie odpowiedzialności cywilnoprawnej spółki dominującej względem wierzycieli spółek zależnych, zwłaszcza odpowiedzialności za zobowiązania tych spółek, jest w literaturze sygnalizowane jako jedno z najistotniejszych w obszarze 6

7 problematyki funkcjonowania struktur holdingowych, zainteresowanie nim w doktrynie ocenić należy jako umiarkowane. Na pierwszy plan analizowanych zagadnień z zakresu odpowiedzialności w strukturach holdingowych wysuwa się bowiem problematyka odpowiedzialności członków zarządu spółek zależnych za działania szkodliwe dla tych spółek, ale potencjalnie korzystne dla grupy jako całości lub dla spółki dominującej. Przedmiotem szczególnego zainteresowania w powyższym zakresie jest możliwość uchylenia odpowiedzialności członków zarządu w takich przypadkach. Nie umniejszając znaczenia tego zagadnienia jestem zdania, że polski system prawny umożliwia członkom zarządu spółek kapitałowych skuteczną cywilnoprawną ochronę ich interesów. Wykorzystanie istniejących instrumentów ochrony prawnej nie wymaga z ich strony nadmiernej zapobiegliwości i nie jest uzależnione od współdziałania innych podmiotów, a jak pokazuje doświadczenie prowadzi w przeważającej mierze do zadowalających dla zainteresowanych członków zarządu efektów. Odmiennie natomiast przedstawia się w praktyce sytuacja wierzycieli kapitałowych spółek zależnych. Dlatego też w mojej ocenie, doktryna powinna skoncentrować się również i na tym zagadnieniu, tak aby wypracować optymalne rozwiązania w tym zakresie. Rozwiązania, które z jednej strony umożliwiałyby realizację celu polegającego na zapewnieniu wierzycielom bez względu na ich pozycję negocjacyjną skutecznej ochrony cywilnoprawnej, z drugiej natomiast nie stanowiłyby nadmiernej ingerencji we wspomniane na wstępie fundamentalne zasady konstrukcyjne kapitałowych spółek zależnych i wychodziłyby naprzeciw potrzebom współczesnego obrotu gospodarczego oraz konkurencyjności polskiego systemu prawnego. Praca składa się z pięciu rozdziałów. W rozdziale pierwszym została przedstawiona prawna i ekonomiczna charakterystyka struktur holdingowych. W szczególności zwrócono uwagę na odrębność poszczególnych spółek uczestniczących w holdingu oraz na aspekt podporządkowania spółek zależnych podmiotowi dominującemu. Przeanalizowano możliwość kwalifikacji instytucji holdingu jako jednej z tradycyjnie wyróżnianych form koncentracji gospodarczej, w tym spółki cywilnej oraz konsorcjum. Omówiono ramowo zakres regulacji polskiego prawa holdingowego. Wyróżniono grupy interesu holdingu wymagające prawnej ochrony, zwłaszcza wierzycieli kapitałowych spółek zależnych. Zwrócono także uwagę na aspekty terminologiczne i zasygnalizowano występujące w doktrynie rozbieżności w tym zakresie. 7

8 Rozdział drugi obejmuje analizę prawnoporównawczą zagadnienia odpowiedzialności cywilnoprawnej spółki dominującej w systemie prawnym Niemiec i Włoch. Uzasadnieniem dla takiego wyboru kontekstu prawnoporównawczego było to, że w obrębie europejskiego systemu prawa kontynentalnego ośrodkiem najintensywniejszego rozwoju prawa holdingowego oraz jego doktryny są Niemcy. Za wartościową uznano analizę, jak doktryna i orzecznictwo w kraju o bardziej rozwiniętej kulturze prawnej oraz o rozbudowanej regulacji prawa koncernowego rozstrzyga problematykę odpowiedzialności cywilnoprawnej spółki dominującej względem wierzycieli spółek zależnych. System prawa włoskiego został natomiast wybrany z uwagi na to, że zawiera on relatywnie nową obowiązującą od 2004 roku regulację prawa holdingowego. Przedmiotem zainteresowania rozdziału trzeciego jest dopuszczalność przypisania spółce dominującej odpowiedzialności za zobowiązania kapitałowych spółek zależnych w polskim systemie prawnym. W ramach tego rozdziału szczegółowo omówiono zasady odrębności prawnej uczestników holdingu i nieodpowiedzialności wspólników (akcjonariuszy) spółek kapitałowych oraz przeanalizowano systemową możliwość przypisania spółce dominującej odpowiedzialności za zobowiązania spółek zależnych w kontekście tych zasad. W ramach tego rozdziału możliwość przypisania spółce dominującej odpowiedzialności za zobowiązania spółek zależnych zbadano również w świetle stanowiących część krajowego porządku prawnego regulacji prawa unijnego (pierwotnego i wtórnego). Rozdział czwarty poświęcono możliwości wykorzystania ogólnego reżimu odpowiedzialności deliktowej jako instrumentu zapewniającego wierzycielom zależnych spółek kapitałowych ochronę zbliżoną do odpowiedzialności spółki dominującej za zobowiązania spółek zależnych. Wreszcie, rozdział piąty zawiera autorskie postulaty de lege ferenda, sformułowane na podstawie przeprowadzonej analizy. Przedstawione postulaty mają na celu korektę funkcjonujących obecnie rozwiązań dla zapewnienia większej ich sprawności i zagwarantowania wierzycielom kapitałowych spółek zależnych ochrony ich interesów w przypadku niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązań przez spółkę zależną. Wobec fragmentarycznej regulacji prawa holdingowego w Polsce, podstawę źródłową pracy, obok regulacji zwłaszcza kodeksu spółek handlowych oraz kodeksu cywilnego, stanowią monografie dotyczące problematyki funkcjonowania holdingów, 8

9 artykuły z czasopism prawniczych oraz komentarze i podręczniki do kodeksu spółek handlowych i kodeksu cywilnego. Literaturę źródłową stanowią zarówno publikacje krajowe, jak i zagraniczne. Choć część materiałów źródłowych datowana jest na okres przed wejściem w życie kodeksu spółek handlowych, zachowują one aktualność również w obecnym stanie prawnym. W pracy wykorzystano również orzecznictwo sądowe, w tym nieliczne judykaty krajowe odnoszące się do zagadnień stanowiących przedmiot podjętej analizy oraz w wybranym zakresie dorobek orzecznictwa zagranicznego. Sięgnięto także po inne dokumenty (raporty, opracowania itp.), mające znaczenie z punktu widzenia podejmowanej tematyki. 9

10 1. Holding jako szczególna kategoria prawa spółek 1.1. Pojęcie holdingu w polskim systemie prawnym Holdingi, w szczególności o charakterze międzynarodowym, zorganizowane i zarządzane poprzez sieć podmiotów zależnych, stanowią od pewnego czasu przeważającą formę prowadzenia działalności gospodarczej przez duże podmioty gospodarcze 1. Organizowanie działalności gospodarczej w formie grupy powiązanych ze sobą podmiotów nie jest jednak obce również przedsiębiorcom prowadzącym działalność na mniejszą skalę 2. Tworzenie się struktur holdingowych jest uznawane za przejaw określonych cech współczesnej gospodarki, do których zalicza się zwłaszcza dążenie do koncentracji oraz dywersyfikacji prowadzonej działalności, w związku z postępującymi procesami globalizacyjnymi i rozwojem działalności transgranicznej 3. W szerokim tego słowa znaczeniu koncentracja definiowana jest jako każda postać trwałego współdziałania przedsiębiorców przy wykonywaniu przez nich działalności gospodarczej 4, przybierającego postać integracji strukturalnej albo integracji funkcjonalnej. Pierwszy rodzaj integracji prowadzi do zmian w strukturze organizacyjnej jednostek gospodarczych w tym w sferze decyzyjnej czego wyrazem jest powstawanie nowych lub zmiana dotychczasowych struktur organizacyjnych, zaś drugi przejawia się w zespoleniu ze sobą samodzielnych jednostek gospodarczych bez ingerowania w ich struktury wewnętrzne 5. Dzięki dywersyfikacji prowadzonej działalności gospodarczej, przedsiębiorcy zmierzają natomiast do rozłożenia ryzyka związanego z jej prowadzeniem, a co za tym idzie do przystosowania się do cyklicznych i strukturalnych zmian rynkowych 6. 1 Raport Grupy Refleksji o Przyszłości Unijnego Prawa Spółek (Report of the Reflection Group On the Future of EU Company Law) z r., str. 59; S. Sołtysiński, Wynalazek spółki kapitałowej o krok od wieczności, Państwo i Prawo 1998, nr 11, str A. Susz-Kramarska, Koncern jako źródło zagrożenia egzystencji spółki zależnej, Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego 1997, nr 1, str A. Karolak, Prawne mechanizmy ochrony spółki córki oraz jej wierzycieli w strukturze holdingowej, Prawo Spółek 2001, nr 5, str. 3; P. Błaszczyk, Pojęcie interesu grupy spółek jako kategoria wyjściowa dla polskiego prawa holdingowego, Monitor Prawniczy 2011, nr 19, str S. Włodyka, Prawo koncernowe, Kraków 2003, str. 14; tenże, Prawo handlowe część ogólna. System Prawa Handlowego, Tom 1, Warszawa 2009, str M. Michalski, Kontrola kapitałowa nad spółką akcyjną, Kraków 2004, str M. Romanowski, W sprawie potrzeby nowej regulacji prawa grup kapitałowych w Polsce, Przegląd Prawa Handlowego 2008, nr 7, str

11 Choć współcześnie zainteresowanie instytucją holdingu oraz prawnymi aspektami związanymi z jego funkcjonowaniem jest niezwykle wzmożone, zauważyć wypada, że idea struktur holdingowych nie jest koncepcją nową powstała bowiem równolegle w Stanach Zjednoczonych Ameryki i Europie Zachodniej już w XIX wieku 7. Rozwój struktur holdingowych był wówczas skutkiem przekonania, że powiązania podmiotów gospodarczych oparte wyłącznie na tradycyjnych stosunkach obligacyjnych, zawiązywanych w oparciu o zawierane umowy handlowe, nieeliminujących sprzeczności interesów pomiędzy stronami, nie prowadzą do zakładanych rezultatów ekonomicznych 8. Z uwagi na uwarunkowania historyczno-polityczne, przejawiające się w szczególności dominacją scentralizowanej własności państwowej i społecznej, a co za tym idzie marginalizacją działalności prowadzonej w formie własności prywatnej, rozwój holdingów w Polsce nastąpił z ponad stuletnim opóźnieniem, to jest na początku lat osiemdziesiątych XX wieku 9. Holding jest pojęciem interdyscyplinarnym, stanowiącym kategorię tak ekonomiczną, jak i prawną, interpretowanym w znacznej mierze w oparciu o dorobek nauk ekonomicznych, zwłaszcza nauki organizacji i zarządzania 10. Interdyscyplinarność tego pojęcia przejawia się także i w tym, że zarówno w obszarze nauk ekonomicznych, jak i prawnych, holding stanowi przedmiot zainteresowania różnych specjalizacji naukowych. Jako kategoria prawna holding stanowi instytucję zarówno dyscyplin prawa publicznego (prawa ochrony konkurencji i konsumentów, prawa bilansowego 11, prawa 7 Jak słusznie wskazał M. Romanowski, ( ) grupa kapitałowa jest koncepcją biznesową ; nie jest wynalazkiem prawnym ( ), została przez prawo odkryta, a nie wynaleziona. M. Romanowski, W sprawie potrzeby, op.cit., str. 11; tenże, Wnioski dla prawa polskiego wynikające z uregulowań prawa grup kapitałowych w wybranych systemach prawnych państw UE, Japonii i USA, Studia Prawa Prywatnego 2008, nr 2, str. 5 i 21. Więcej o genezie struktur holdingowych zob.: P. Adamus, Istota struktur holdingowych, Myśl Ekonomiczna i Prawna 2008, nr 4, str i powołana tam literatura oraz G. Nita-Jagielski, Tendencje europejskie w zakresie regulacji grup spółek (koncernów), w: Wpływ europeizacji na instytucje prawa handlowego, red. J. Kruczalak-Jankowska, Warszawa 2013, str A. Karolak, Prawne mechanizmy, op.cit., str. 2; P. Adamus, Istota struktur, op.cit., str ; L. Stecki, Holding, Toruń 1995, str A. Karolak, Prawne mechanizmy, op.cit., str. 3; P. Adamus, Istota struktur, op.cit., str A. Szumański, Regulacja prawna holdingu w polskim i europejskim prawie spółek (zagadnienia pojęciowe), Przegląd Prawa Handlowego 1996, nr 8, str. 2; A. Karolak, Prawne mechanizmy, op.cit., str Przeciwko publicznemu charakterowi prawa bilansowego opowiada się A. Karolak, Prawne mechanizmy, op.cit., str

12 podatkowego, prawa rynków kapitałowych oraz prawa bankowego 12 ), jak i prawa prywatnego (prawa spółek). Na gruncie wskazanych gałęzi prawa publicznego wprowadzone zostały swoiste definicje grupy spółek 13, zależne od celu regulacji oraz interesującego z punktu widzenia określonej gałęzi prawa aspektu funkcjonowania holdingów, a także optyki przyjętej w ramach danej dziedziny. Definicje te ustanowione są wyłącznie na użytek tych szczególnych regulacji 14. Na gruncie polskiego prawa prywatnego pojęcie holdingu ma natomiast charakter wyłącznie doktrynalny 15. W szczególności, definicji holdingu nie ustanowiono w kodeksie cywilnym 16, jak również w podstawowym ustrojowym akcie prawnym z zakresu prawa spółek, to jest w kodeksie spółek handlowych W innym ujęciu prawo rynków kapitałowych oraz prawo bankowe uznawane są za gałęzie prawa prywatnego. T. Staranowicz, Podstawowe problemy regulacji koncernu w prawie spółek, Kwartalnik Prawa Prywatnego 2009, nr 2, str Zob. zwłaszcza definicje struktur holdingowych zamieszczone w: art. 4 pkt 14 ustawy z r. o ochronie konkurencji i konsumentów (Dz. U. z 2007, Nr 50, poz. 331 z późn. zm.); art. 3 ust. 1 pkt 37, 39 i 44 ustawy z r. o rachunkowości (Dz. U z 1994, Nr 121, poz. 591 z późn. zm.); art. 4 pkt ustawy z r. o ofercie publicznej i warunkach wprowadzania instrumentów finansowych do zorganizowanego systemu obrotu oraz o spółkach publicznych (t.j. Dz.U. z 2013, poz. 1382); art. 1a ust. 1 ustawy z r. o podatku dochodowym od osób prawnych (Dz. U. z 1992, Nr 21, poz. 86 z późn. zm.); art. 4 ust. 1 pkt 10-11c ustawy z r. prawo bankowe (Dz. U. z 1997, Nr 140, poz. 939 z późn. zm.). 14 J.A. Strzępka, E. Zielińska, w: Kodeks spółek handlowych. Komentarz, red. J.A. Strzępka, Warszawa 2013, art. 4, nb. 6; A. Szumański, w: S. Sołtysiński, A. Szajkowski, A. Szumański, J. Szwaja, A. Herbet, R. Gawałkiewicz, I. B. Mika, M. Tarska, Kodeks spółek handlowych. Komentarz, Warszawa 2012, art. 4, nb. 24; D. Gajewski, Grupa kapitałowa i jej ułomna podmiotowość podatkowa, Rejent 2012, nr 9, str Np. P. Błaszczyk, Ochrona wspólnika mniejszościowego spółki zależnej, Warszawa 2013, str. 1; tenże, Pojęcie grupy spółek na tle stosunku dominacji i zależności w kodeksie spółek handlowych, Przegląd Prawa Handlowego 2013, nr 7, str. 8; A. Szumański, Regulacja prawna, op.cit., str. 1-11; tenże, Ograniczona regulacja prawa holdingowego (prawa grup spółek) w kodeksie spółek handlowych, Państwo i Prawo 2001 nr 3, str ; S. Włodyka, Pojęcie holdingu w prawie polskim, w: Księga pamiątkowa ku czci Profesora L. Steckiego, red. M. Bączyk, J. A. Piszczek, E. Radomska, M. Wilke, Toruń 1997, str ; L. Stecki, Holding, op.cit., str ; Z. Kubot, Struktury holdingowe, Zielona Góra 1993, str ; H. Jagoda, B. Haus, Holding: organizacja i funkcjonowanie, Warszawa 1995, str ; D. Fuchs, Podstawy funkcjonowania holdingu w prawodawstwie Unii Europejskiej i Rzeczypospolitej Polskiej, Monitor Prawniczy 1996, nr 2, str ; A. Karolak, Instytucja holdingu, Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego 2001, nr 3, str. 6-7; tenże, Podstawy prawne tworzenia i funkcjonowania holdingów, Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego 2001, nr 5, str ; T. Staranowicz, Regulacja prawna holdingu w kodeksie spółek handlowych, Radca Prawny 2003, nr 6, str ; T. Nowak, A. Słupik, Odpowiedzialność spółki dominującej i członków jej władz wobec spółki zależnej, Rejent 1999, nr 11, str Ustawa z r. Kodeks cywilny (Dz.U. z r., Nr 16, poz. 93 z późn. zm.); dalej: kodeks cywilny. 17 Ustawa z r. Kodeks spółek handlowych (tekst jednolity, Dz.U. z 2013 r., poz. 1030); dalej: kodeks spółek handlowych. Wskazać należy, iż próbę normatywnego zdefiniowania pojęcia holdingu na gruncie prawa spółek podjęto w opracowanym przez działającą przy Ministrze Sprawiedliwości Komisję Kodyfikacyjną Prawa Cywilnego projekcie nowelizacji kodeksu spółek handlowych z r. (dalej: Projekt ). Zgodnie z art. 4 1 pkt 5 1 Projektu pod pojęciem grupy spółek należałoby rozumieć spółkę dominującą i spółkę lub spółki od niej zależne, pozostające w faktycznym bądź umownym trwałym powiązaniu organizacyjnym oraz mające wspólny interes gospodarczy (interes grupy spółek). W Projekcie przyjęto zatem, że z grupą spółek mamy do czynienia wówczas, gdy spełnione są kumulatywnie dwie przesłanki: trwałości powiązania pomiędzy uczestnikami określonej 12

13 Kodeks spółek handlowych definiuje jedynie pojęcie spółki dominującej oraz pośrednio spółki zależnej, a także określa istotę tak zwanego stosunku dominacji i zależności, zachodzącego pomiędzy tymi spółkami 18. Jak stanowi art. 4 1 pkt 4 kodeksu spółek handlowych, spółka dominująca oznacza spółkę handlową w przypadku, gdy: a) dysponuje bezpośrednio lub pośrednio większością głosów na zgromadzeniu wspólników albo na walnym zgromadzeniu, także jako zastawnik albo użytkownik, bądź w zarządzie innej spółki kapitałowej (spółki zależnej), także na podstawie porozumień z innymi osobami, lub b) jest uprawniona do powoływania lub odwoływania większości członków zarządu innej spółki kapitałowej (spółki zależnej) albo spółdzielni (spółdzielni zależnej), także na podstawie porozumień z innymi osobami, lub c) jest uprawniona do powoływania lub odwoływania większości członków rady nadzorczej innej spółki kapitałowej (spółki zależnej) albo spółdzielni (spółdzielni zależnej), także na podstawie porozumień z innymi osobami, lub d) członkowie jej zarządu stanowią więcej niż połowę członków zarządu innej spółki kapitałowej (spółki zależnej) albo spółdzielni (spółdzielni zależnej), lub e) dysponuje bezpośrednio lub pośrednio większością głosów w spółce osobowej zależnej albo na walnym zgromadzeniu spółdzielni zależnej, także na podstawie porozumień z innymi osobami, lub struktury oraz zachodzącej pomiędzy nimi wspólności interesu gospodarczego. Projekt przyjmował zatem założenie, że należy odróżnić grupę spółek (która zasadniczo jest adresatem regulacji prawnej określanej mianem prawa holdingowego) od stosunku dominacji zależności pomiędzy spółkami w rozumieniu kodeksu spółek handlowych. W ujęciu Projektu grupa spółek miała być rozumiana jako kwalifikowany stosunek dominacji-zależności pomiędzy spółkami tworzącymi holding. Projekt nie został jednakże ostatecznie uchwalony, a prace nad nim zostały zawieszone, wobec czego wskazana definicja nie uzyskała oficjalnego statusu. Więcej na temat prac Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego zob. S. Sołtysiński, Zgrupowania spółek: dylematy ustawodawcy, Dodatek do Monitora Prawniczego 2011 nr 24, str Więcej na temat Projektu zob.: P. Błaszczyk, Ochrona wspólników mniejszościowych spółki zależnej należącej do grupy spółek, Państwo i Prawo 2010, nr 10, str. 19 i n.; J. Zięty, Projekt zmian w zakresie prawa grup spółek (próba oceny), Państwo i Prawo 2010, nr 3, str. 20 i n.; J. Schubel, Nowa regulacja prawa koncernowego na Węgrzech a reforma grup spółek w Polsce, Czasopismo Kwartalne Całego Prawa Handlowego, Upadłościowego oraz Rynku Kapitałowego 2010, nr 1, str. 103 i n.; R.L. Kwaśnicki, Prawo holdingowe uwagi do projektu nowelizacji Kodeksu spółek handlowych, Przegląd Prawa Handlowego 2011, nr 3, str. 22 i n.; Prawo o grupach spółek musi nadążyć za praktyką, Przegląd Corporate Governance 2010, nr 2, str. 3 i n. 18 Więcej na temat stosunku dominacji-zależności zob. np. J.J. Zięty, Stosunek dominacji zależności jako samodzielny stosunek prawny, w: Prawo handlowe po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej, red. W. Katner, U. Promińska, Warszawa 2010, str ; P. Pinior, Dominacja krzyżowa. Zarys problematyki, w: Kodeks spółek handlowych po pięciu latach, red. J. Frąckowiak, Wrocław 2006, str

14 f) wywiera decydujący wpływ na działalność spółki kapitałowej zależnej albo spółdzielni zależnej, w szczególności na podstawie umów określonych w art. 7 kodeksu spółek handlowych. Wobec braku normatywnego określenia na gruncie prawa prywatnego kategorii grupy spółek, w doktrynie prawa tego rodzaju forma koncentracji określana jest różnymi pojęciami, w szczególności takimi jak holding, koncern, czy zgrupowanie przedsiębiorców (spółek). Zakres znaczeniowy oraz wzajemna relacja tych pojęć są niejednoznaczne i w odmienny sposób ustalane przez poszczególnych autorów są one uznawane za kategorie pokrywające się, krzyżujące albo rozłączne. Ponadto, częstokroć ich zakresy znaczeniowe nie są w dostatecznym stopniu sprecyzowane 19. Szczegółowe referowanie formułowanych w doktrynie definicji grupy spółek oraz omawianie konkurencyjnych w tym zakresie stanowisk, wydaje się być zbędne z punktu widzenia celu niniejszej pracy. Zasadne jest natomiast określenie cech konstrukcyjnych holdingu, determinujących jego istotę. Abstrahując bowiem od występujących różnic, na podstawie analizy proponowanych w nauce definicji 20, wyróżnić można następujące cechy istotne holdingu: a) składa się z co najmniej dwóch niezależnych (odrębnych) w sensie prawnym uczestników, dysponujących podmiotowością prawną, którymi zazwyczaj są spółki, b) stanowi faktycznie jeden organizm gospodarczy pozbawiony podmiotowości prawnej, c) jeden z uczestników holdingu (podmiot dominujący) zajmuje szczególną pozycję, ponieważ podporządkowani są mu pozostali uczestnicy grupy spółek (podmioty zależne) S. Włodyka, Pojęcie holdingu, op.cit., str ; M. Zachariasiewicz, J. Zrałek, Czy umowa arbitrażowa rozciąga się na podmioty powiązane ze spółką będącą stroną te umowy?, ADR: Arbitraż i Mediacja, 2009, nr 2, str. 23; T. Staranowicz, Regulacja prawna holdingu w k.s.h., Radca Prawny 2003, nr 6, str J. Warchoł, Umowy koncernowe w prawie niemieckim i polskim. Wzory umów, Kraków 2001, str. 31; A. Opalski, Koncern w niemieckim prawie spółek, Przegląd Prawa Handlowego 1998, nr 2, str. 17; M. Romanowski, Pojęcie spółki dominującej w kodeksie spółek handlowych, Państwo i Prawo 2004, nr 5, str ; T. Leipert, Istota koncernu a art. 4 1 pkt 4 lit. f k.s.h. a istota koncernu, Przegląd Prawa Handlowego 2006, nr 2, str ; S. Gołębiewski, W. Sędzicki, Koncerny w polskim systemie prawa, Prawo Spółek 2006, nr 3, str. 47 i n.; S. Włodyka, Prawo handlowe (SPH), op.cit., str ; A. Karolak, Stosunki wewnątrzholdingowe, Prawo Spółek 2001, nr 6, str Jak wskazuje M. Romanowski, cechy takie wyróżnić można także analizując definicje struktur holdingowych formułowane w różnych porządkach prawnych. M. Romanowski, Wnioski dla prawa, op.cit., str. 5 i

15 Po pierwsze, w strukturach holdingowych obowiązuje zasada prawnej odrębności ich uczestników. Holding obejmuje prawnie odrębnych oraz prawnie samodzielnych przedsiębiorców, co wynika zarówno z samej idei struktur holdingowych, jak i sposobów ich powstawania 22. Ponadto, jeśli przyjąć, że warunkiem koniecznym zaistnienia holdingu jest ukonstytuowanie się relacji podporządkowania pomiędzy podmiotami zależnymi a podmiotem dominującym, koniecznym jest zachowanie pomiędzy uczestnikami holdingu odrębnej podmiotowości prawnej 23. Uczestnikami holdingów są najczęściej spółki, a podmiotami zależnymi z reguły spółki kapitałowe (spółki z ograniczoną odpowiedzialnością lub rzadziej spółki akcyjne) 24. Po drugie, holding pozbawiony jest podmiotowości prawnej, co związane jest z zasadą prawnej odrębności jego uczestników. Jak wskazuje się w doktrynie, dla przyjęcia podmiotowości prawnej holdingu konieczny byłby wyraźny przepis przyznający mu osobowość prawną (z uwagi na wyrażoną w art kodeksu cywilnego, tak zwaną normatywną metodę regulacji osób prawnych 25 ) albo podmiotowość prawną inną niż osobowość prawna 26. Jednocześnie, przyznanie osobowości czy szerzej podmiotowości prawnej strukturom holdingowym prowadziłoby do podważenia przydatności tej konstrukcji w obrocie gospodarczym 27. Holding uznawany jest bowiem za cechującą się licznymi korzyściami 28 wynikającymi zwłaszcza z prawnej odrębności poszczególnych uczestników grupy 22 S. Włodyka, Prawo koncernowe, op.cit., str ; P. Wąż, Szkoda wyrządzona przez spółkę dominującą wierzycielom spółki zależnej, Prawo Spółek 2008, nr 5, str A. Szumański, Grupy spółek, w: Prawo spółek kapitałowych, System Prawa Prywatnego Tom 17A, red. S. Sołtysiński, Warszawa 2010, str Niektórzy autorzy są zdania, iż spółką zależną może być jedynie spółka kapitałowa. Tak np. A. Szumański, Potrzeba i zakres projektowanej nowej regulacji prawa holdingowego w Polsce, w: Prawo handlowe po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej, red. W. Katner, U. Promińska, Warszawa 2010, str M. Pazdan, w: Kodeks cywilny. Komentarz, tom 1, red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2013, art. 33, nb A. Szumański, Grupy spółek, op.cit., str. 683; S. Włodyka, Prawo koncernowe..., op.cit., str Jak trafnie zagadnienie to ujął francuski prawnik P. Didier od chwili odkrycia przez prawników grup kapitałowych obsesyjnie męczy ich jedno pytanie: czy grupa kapitałowa jest podmiotem prawa? Odpowiedź na to pytanie jest niebezpieczna. Odpowiedź <tak> oznacza sprowadzenie grupy kapitałowej do punktu, z którego wywodzi się, a więc do pojęcia osoby prawnej, co prowadzi do prawnej eliminacji grupy kapitałowej. Odpowiedź nie oznacza pozostawienie grupy kapitałowej w dolinie cieni, ponieważ w świetle prawa grupa, której nie przyznaje się osobowości prawnej, jest podmiotem pozbawionym egzystencji. M. Romanowski, Wnioski dla prawa, op.cit., str. 5-6, za: P. Didier, Droit Commercial, tom 2, Paryż 1999, str. 534; S. Włodyka, Prawo koncernowe, op.cit., str G. Nita-Jagielski, Koncepcja podmiotu prawnego według kodeksu cywilnego a regulacje prawa koncernowego, w: Instytucje prawa handlowego w przyszłym kodeksie cywilnym, red. T. Mróz, M. Stec, Warszawa 2012, str ; Raport Grupy Refleksji, op.cit., str. 59. Zalety prowadzenia działalności w formie struktury holdingowej przedstawiono m.in. w: P. Błaszczyk, Pojęcie interesu, op.cit., str. 1030; tenże, Odpowiedzialność cywilna spółki dominującej w projekcie nowelizacji kodeksu spółek handlowych w zakresie grup spółek (cz. I), Przegląd Prawa Handlowego 2010, nr 2, str. 13; S. Włodyka, w: Prawo handlowe, op.cit., str i 980; M. Romanowski, Wnioski dla prawa, op.cit., str

16 formę organizowania działalności gospodarczej w sposób alternatywny wobec jej prowadzenia w ramach jednej, prawnie wyodrębnionej, wielozakładowej (wieloodziałowej) jednostki organizacyjnej. Grupa spółek stanowi zatem strukturę bez podmiotowości prawnej, o charakterze organizacyjnym, nieposiadającą zdolności prawnej ani zdolności do czynności prawnych 29. W doktrynie podkreśla się jednak, że grupa spółek pomimo tego, że nie przysługuje jej atrybut podmiotowości prawnej sposobem funkcjonowania i zarządzania przypomina stosunki wewnątrz spółki kapitałowej, ponieważ organy podmiotu dominującego bezpośrednio lub pośrednio zarządzają podmiotami zależnymi lub co najmniej kontrolują ich działalność 30. Z gospodarczego punktu widzenia holding postrzegany jest więc jako pewna całość, czy też specyficzna forma prowadzenia inwestycji, która pomimo formalnoprawnej alokacji działalności i aktywów do poszczególnych uczestników holdingu stanowi własność określonych inwestorów, przewodzących holdingowi jako całości 31. Sfery działalności poszczególnych uczestników grupy spółek oraz mechanizmy decyzyjne przenikają się przy tym wzajemnie, sprawiając wrażenie funkcjonowania w formie jednego podmiotu 32. Z powyższych względów, pomimo braku podmiotowości prawnej holdingu, niektórzy autorzy wskazują, że wypełnia on specyficznie definiowane pojęcie przedsiębiorcy, albowiem można mu przypisać zamiar prowadzenia przedsiębiorstwa składającego się ze składników rzeczowych i osobowych 33. Z poglądem takim trudno się jednak zgodzić z tego względu, iż z uwagi na brak podmiotowości prawnej holdingu, przypisanie mu zamiaru wydaje się być niemożliwe. Trafniejsze jest więc postrzeganie holdingu w kategoriach przedmiotowych, a nie podmiotowych, i porównywanie go ewentualnie z jednym przedsiębiorstwem P. Adamus, Istota struktur, op.cit., str M. Romanowski, Pojęcie spółki, op.cit., str. 78; D. Wajda, Obowiązek lojalności w spółkach kapitałowych, Warszawa 2009, str. 377 i 380; S. Włodyka, Prawo koncernowe, op.cit., str. 182; S. Sołtysiński, Grupowanie spółek. Zarys problematyki prawa holdingowego, w: Prawo handlowe. Spółki handlowe. Umowy gospodarcze, red. A. Koch, J. Napierała, Kraków 2007, str ; T. Nowak, A. Słupik, Odpowiedzialność spółki, op.cit., str G. Nita-Jagielski, Koncepcja podmiotu, op.cit., str ; Z. Kreft, Holding. Grupa kapitałowa, Warszawa 2004, str. 28; H. Jagoda, B. Haus, Holding. Organizacja, op.cit., str G. Nita-Jagielski, Koncepcja podmiotu, op.cit., str R. Siwik, Reżim odpowiedzialności deliktowej jako instrument zwalczania nadużycia formy prawnej spółki w: Czyny niedozwolone w prawie polskim i prawie porównawczym, red. M. Nestorowicz, Warszawa 2012, str Tak też: M. Olechowski, Interes spółki kapitałowej wobec relacji kontraktowych w grupach spółek (zagadnienia wybrane), w: Prawo handlowe XXI wieku. Czas stabilizacji, ewolucji czy rewolucji. Księga jubileuszowa Profesora Józefa Okolskiego, red. M. Modrzejewska, Warszawa 2010, str

17 Po trzecie, charakterystyczną cechą struktur holdingowych, determinującą ich specyfikę, jest podporządkowanie wszystkich uczestników holdingu (podmiotów zależnych) jednemu podmiotowi (podmiotowi dominującemu) w ten sposób, że podmiot dominujący określa strategię całej grupy i tworzących ją uczestników, sprawuje nad nimi kontrolę, wytycza kierunki ich działalności oraz cele, a ponadto wskazuje środki ich wdrażania 35. Kontrola sprawowana przez podmiot dominujący nad pozostałymi uczestnikami zgrupowania zachodzi bądź we wszystkich, bądź też jedynie w kluczowych obszarach ich działalności, wskutek czego zakres autonomii podmiotów zależnych może być w zależności od przypadku zróżnicowany 36. W strukturze holdingowej dochodzi zatem do przeciwstawienia zasady autonomii prawnie odrębnych uczestników holdingu oraz zasady kontroli podmiotu dominującego, co sprawia, że konieczne jest pogodzenie dwóch wartości jedności i różnorodności 37. Relację prawnej odrębności uczestników holdingu do ekonomicznej jedności tej struktury, przejawiającej się w dążeniu do zespolenia uczestników w jeden organizm gospodarczy, A. Opalski określa jako stan trwałego napięcia 38. Niezależnie od powyższych elementów wspólnych dla formułowanych w doktrynie definicji, wskazać można także na dwie zasadnicze rozbieżności co do dekodowania zakresu znaczeniowego pojęcia holdingu. Stanowiska odnoszące się do pojęcia holdingu zróżnicowane są po pierwsze ze względu na zakres podmiotowy tego terminu. W ocenie niektórych autorów z istoty holdingu wynika, że jego uczestnikami (zarówno podmiotem dominującym, jak i zależnym) mogą być jedynie spółki handlowe (osobowe i kapitałowe) 39. Część autorów, posługujących się przy definiowaniu holdingu kodeksową definicją spółki dominującej oraz spółki zależnej podnosi z kolei, że zakres podmiotowy struktur holdingowych powinien być determinowany treścią art. 4 1 pkt 4 kodeksu spółek handlowych 40. Zdaniem innych przedstawicieli doktryny z podmiotowego punktu widzenia holding może być rozpatrywany w ujęciu szerokim 35 M. Romanowski, Wnioski dla prawa, op.cit., str. 5 i S. Sołtysiński, Wynalazek spółki, op.cit., str P. Błaszczyk, Pojęcie interesu, op.cit., str A. Opalski, Prawo zgrupowań spółek, Warszawa 2012, str. 479; tenże, Problematyka pominięcia prawnej odrębności spółek kapitałowych, Przegląd Prawa Handlowego 2012, nr 8, str R.L. Kwaśnicki, Prawo holdingowe, op.cit., str M. Wojtyczek, Dopuszczalność zawierania tzw. umów holdingowych w świetle przepisów k.s.h., Prawo Spółek 2002, nr 5, str. 27; A. Karolak, Stosunki wewnątrzholdingowe, op.cit., str. 9-10; S. Włodyka, Prawo koncernowe, op.cit., str ; S. Sołtysiński, Grupowanie spółek, op.cit., str

18 jako każda grupa przedsiębiorców, bez względu na ich ustrój prawny 41. Brak również jednomyślności odnośnie tego, czy grupę spółek mogą tworzyć spółki zależne od Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego czy też osób fizycznych lub innych niż spółki handlowe podmiotów 42. Po drugie, brak zgodności poglądów co do treści powiązań występujących pomiędzy zgrupowanymi w holdingu podmiotami. Część autorów utożsamia holding wyłącznie z powiązaniem kapitałowym, polegającym na dysponowaniu przez podmiot dominujący pakietem kontrolnym udziałów (akcji) w spółce zależnej, dzięki czemu podmiot dominujący ma istotny wpływ na decyzje spółki zależnej. W powyższym rozumieniu holding jest relacją czysto kapitałową, podlegającą ewentualnie uzupełnieniu przez innego rodzaju powiązania (w szczególności o charakterze personalnym) 43. Inni przedstawiciele doktryny stoją na stanowisku, że holding można utożsamiać z każdym stosunkiem dominacji zależności w rozumieniu art. 4 1 pkt 4 kodeksu spółek handlowych 44. Zgodnie z poglądem trzecim, pojęciu holdingu odpowiadają tylko niektóre kodeksowe przypadki stosunku dominacji zależności. Uwzględniając powyższe, z uwagi na ograniczenie prezentowanych rozważań do tematyki odpowiedzialności spółki dominującej wobec wierzycieli kapitałowych spółek zależnych, z pominięciem szerszej analizy prawa grup spółek, na potrzeby niniejszej pracy przyjęto ze świadomością pewnego uproszczenia konwencję terminologiczną, zgodnie z którą pojęcia holdingu, koncernu, grupy (zgrupowania) spółek oraz struktur holdingowych będą stosowane zamiennie. Jednocześnie, nie wykluczając udziału w strukturach holdingowych innych podmiotów, analizie poddano wyłącznie przypadki, gdy podmiotami dominującymi są spółki handlowe, a spółkami zależnymi spółki kapitałowe (spółka z ograniczoną odpowiedzialnością lub spółka akcyjna). 41 S. Włodyka, Prawo koncernowe, op.cit., str. 27; L. Stecki, Holding, op.cit., str. 93 i n.; Z. Kubot, Struktury holdingowe, op.cit., str. 13; A. Karolak, Instytucja holdingu, op.cit., str. 6-7; T. Nowak, A. Słupik, Odpowiedzialność spółki, str R.L. Kwaśnicki, Prawo holdingowe, op.cit., str A. Szumański, Ograniczona regulacja, op.cit., str. 20; tenże, Grupy spółek, op.cit., str i 696; tenże, Regulacja prawna, op.cit., str Zgodnie z poglądem A. Szumańskiego, można zbudować grupę spółek na podstawie tylko powiązań personalnych. Czyste powiązania personalne spółek tworzących holding w oderwaniu od powiązań kapitałowych (art. 4 1 pkt 4 lit. d, a także lit. b i c kodeksu spółek handlowych) należy wprawdzie traktować w kategoriach możliwości w zasadzie teoretycznej, jakkolwiek nie powinno się jej a priori wykluczać. A. Opalski, Koncern w niemieckim, op.cit., str. 17; T. Targosz, Art. 7 k.s.h. czy rzeczywiście zalążek regulacji prawa holdingowego?, Rejent 2003, nr 1, str ; H. Jagoda, B. Haus, Holding: organizacja, op.cit., str. 15; P. Wąż, Szkoda wyrządzona przez spółkę, op.cit., str M. Wojtyczek, Dopuszczalność zawierania, op.cit., str. 27; A. Karolak, Stosunki wewnątrzholdingowe, op.cit., str. 9-10; S. Włodyka, Prawo koncernowe, op.cit., str ; S. Sołtysiński, Grupowanie spółek, op.cit., str

19 Wybór taki uzasadniony jest między innymi tym, że spółki kapitałowe ze względu na swoje atrybuty (zob. rozdział 3.2 niniejszej pracy) stanowią optymalną formę prawną podmiotu zależnego w strukturach holdingowych; są one także najczęściej spotykane w praktyce. Jednocześnie przyjęto, że relacja holdingowego podporządkowania pomiędzy podmiotem dominującym a spółką zależną może mieć charakter kapitałowy, to jest wynikać z posiadania przez spółkę dominującą statusu wspólnika 45 w kapitałowej spółce zależnej, lub mieć inną podstawę, zwłaszcza wynikać z powiązań personalnych, umowy holdingowej lub faktycznego wpływu spółki dominującej na spółkę zależną Rodzaje holdingów W oparciu o praktykę gospodarczą, nauka prawa i ekonomii wyróżnia posługując się zróżnicowanymi kryteriami liczne podziały i typologie holdingów 46. Przytaczanie ogółu formułowanych w nauce klasyfikacji wykracza poza ramy i cel rozważań podejmowanych w niniejszej pracy. Tytułem przykładu wskazać można jednak poniższe systematyki. Przede wszystkim, ze względu na kryterium instrumentu (środka) podporządkowania, przyjmuje się rozróżnienie na holdingi faktyczne oraz holdingi umowne (formalne) 47. Podział ten jako jedyny ma podstawę normatywną na gruncie polskiego prawa spółek. Istotę koncernu faktycznego (holdingu de facto) stanowi faktyczna (rzeczywista) zależność gospodarcza podmiotu zależnego od podmiotu dominującego, a ponadto realna możliwość wywierania przez spółkę dominującą korzystnego lub niekorzystnego wpływu na podmiot zależny, między innymi poprzez wydawanie poleceń 45 Na potrzeby niniejszej pracy pojęcie wspólnik stosowane jest zarówno na oznaczenie wspólników spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, jak i w ujęciu szerszym uwzględniającym również akcjonariuszy spółek akcyjnych. Zbiorcza konwencja terminologiczna nie wpływa w ocenie autora na poprawność prowadzonej analizy, pozwalając jednocześnie na uniknięcie zbędnych powtórzeń i zaburzenia przejrzystości pracy. W przypadku, gdy zbiorcze referowanie do kategorii wspólnika i akcjonariusza nie będzie uzasadnione, okoliczność ta zostanie wyraźnie odnotowana. 46 Np. L. Stecki, Koncern, Toruń 2001, str ; R. Nogalski, R. Ronkowski, Holding w gospodarce krajowej praktyczny poradnik tworzenia, Gdańsk 2000, str ; J. Toborek-Mazur, Holding w aspekcie prawnym, bilansowym i podatkowym, Kraków 2005, str S. Włodyka, Umowy (porozumienia) organizacyjne umowy koncernowe, w: Prawo umów handlowych, red. S. Włodyka, Warszawa 2006, str. 469; A. Szumański, Grupy spółek, op.cit., str. 680; R.L. Kwaśnicki, Prawo holdingowe, op.cit., str

20 kierowniczych, pomimo formalnego braku umowy holdingowej 48. Ten rodzaj holdingu przeważa w praktyce w Polsce 49. Natomiast holding umowny stanowi strukturę, w której spółki przeważnie tworzące już holding faktyczny 50 zawierają umowy (tak zwane umowy holdingowe 51 ) regulujące ich wzajemne prawa i obowiązki związane z partycypacją w grupie spółek 52. Umowy te stanowią w prawie polskim umowy nienazwane, z uwagi na brak ustawowego określenia ich cech przedmiotowo istotnych 53. Co do podstawy prawnej zawierania umów holdingowych w doktrynie prezentowane są dwa alternatywne stanowiska. Zgodnie z pierwszym z nich, kompetencja do zawierania takich umów wynika wyłącznie z art. 7 kodeksu spółek handlowych. Przedstawiciele alternatywnego poglądu upatrują wystarczającej legitymacji do zawierania umów holdingowych w zasadzie swobody umów, uregulowanej w art kodeksu cywilnego (w zw. z art. 2 kodeksu spółek handlowych) 54. Ponadto, w doktrynie wyrażono pogląd, zgodnie z którym zawarcie umowy przewidującej zarządzanie spółką zależną oraz umowy o przekazywanie zysku przez taką spółkę jest de lege lata niedopuszczalne, ponieważ pozostają one w sprzeczności z unormowaniami kodeksu spółek handlowych dotyczącymi podziału kompetencji w spółkach kapitałowych oraz zasad podziału zysku G. Domański, J. Schubel, Krytycznie o projekcie prawa grup spółek, Przegląd Prawa Handlowego 2011, nr 5, str. 6; S. Włodyka, Prawo koncernowe, op.cit., str Projekt, str. 5; A. Szumański, Grupy spółek, op.cit., str. 682; P. Błaszczyk, Pojęcie interesu, op.cit., str. 1030; S. Sołtysiński, Zgrupowania spółek: dylematy ustawodawcy, Dodatek do Monitora Prawniczego 2011, nr 4, str. 3-6; A. Szumański, Próby regulacji prawa grup spółek w Polsce ( ), Dodatek do Monitora Prawniczego 2011, nr 4, str. 7; A. Karolak, Podstawy prawne, op. cit., str Według R.L. Kwaśnickiego każdy polski holding umowny jest jednocześnie holdingiem faktycznym, R.L. Kwaśnicki, Prawo holdingowe, op.cit., str Więcej na temat umów holdingowych przykładowo: P. Wąż, Koncern umowny w prawie polskim, Prawo Spółek 2007, nr 11, str. 14 i n.; tenże, Kodeks spółek handlowych jako źródło polskiego prawa koncernowego, Przegląd Prawa Handlowego 2008, nr 6, str. 44 i n.; S. Włodyka, Umowy (porozumienia), op.cit., str ; M. Wojtyczek, Dopuszczalność zawierania, op.cit., str A. Szumański, Grupy spółek, op.cit., str. 682; M. Wojtyczek, Dopuszczalność zawierania, op.cit., str ; R.L. Kwaśnicki, M. Przygodzka, Umowy holdingowe w prawie prywatnym oraz podatkowym (cz. I), Radca Prawny 2006, nr 4, str ; P. Wąż, Koncern umowny, op.cit., str , J. Warchoł, Umowy koncernowe, op.cit., str ; S. Włodyka, Umowy (porozumienia), op.cit., str P. Wąż, Kodeks spółek, op.cit., str. 44; A. Szumański, Grupy spółek, op.cit., str S. Włodyka, Prawo koncernowe, op.cit., str ; J. Warchoł, Umowy koncernowe, op.cit., str ; T. Targosz, Art. 7 k.s.h., op.cit., str. 115; A. Szumański, Próby regulacji, op.cit., str. 8; A. Śmigaj, Odpowiedzialność spółki dominującej w prawie polskim i włoskim, Prawo Spółek 2005, nr 1, str. 28; M. Późniak-Niedzielska, Funkcjonowanie spółki dominującej w świetle przepisów k.s.h., Przegląd Prawa Handlowego 2002, nr 10, str A. Opalski, Prawo zgrupowań, op.cit., str