Specyficzne trudności dzieci w zakresie czytania i pisania

Transkrypt

1 Literka.pl Specyficzne trudności dzieci w zakresie czytania i pisania Data dodania: :36:17 Celem mojej pracy jest opisanie procesu czytania i pisania, wyjaśnienie czym jest dysleksja. Aby skutecznie sobie z nią radzić trzeba znać jej objawy. Opisałam więc zaburzenia funkcji percepcyjno-motorycznych, które stanowią istotę dysleksji. Przedstawiłam także jej pozytywne strony mające wpływ na kształtowanie się szczególnych zdolności u dzieci z tym defektem. Zainteresowanie tym kontekstem trudności dyslektycznych wiąże się z moją długoletnią praktyką pedagogiczną, w czasie której wielokrotnie stykałam się z przedstawioną problematyką. Z perspektywy czasu wiem, że mogłabym skuteczniej pomagać moim uczniom w pokonywaniu tych trudności, gdybym od początku znała dobrze objawy i przyczyny dysleksji. Mam nadzieję, że moja praca przybliży zagadnienie trudności w czytaniu i pisaniu. Takie rozeznanie w temacie może być punktem wyjścia do odczytania lub samodzielnego postawienia diagnozy. Dopiero wówczas można przystąpić do układania programu pracy terapeutycznej. Opracowały: Teresa Trypuć Małgorzata Skwarek PROCES CZYTANIA I PISANIA Czytanie jest procesem złożonym, dynamicznym. Na proces ten składają się zjawiska fizyczne, fizjologiczne i psychologiczne. Zaczyna się od zjawiska fizycznego, mianowicie od powstania na siatkówce oczu obrazów graficznych, stanowiących odbicie czytanego tekstu. Z chwilą powstania takiego obrazu zaczyna się proces fizjologiczny, mianowicie przesłanie nerwem wzrokowym obrazu jako impulsu do części korowej analizatora wzrokowego, gdzie dokonuje się spostrzeżenie znaków graficznych, a więc element już psychiczny. Psychiczna strona procesu czytania w dalszym jego przebiegu polega na pobudzeniu procesów kojarzenia oraz interpretacji impulsów wzrokowych. Dynamika procesu czytania dotyczy m. in. ruchów gałki ocznej. W toku czytania oko wykonuje trzy rodzaje ruchów: ruch postępowy od lewej strony ku prawej wzdłuż linii tekstu do początku linii następnej, a także, zwłaszcza u czytelnika niewprawnego ruch wsteczny, który umożliwia ponowny odbiór obrazu graficznego w przypadku omyłki lub niezrozumienia czytanego tekstu. Pisanie natomiast wymaga na wstępie uświadomienia sobie słów i zdań, które mają być napisane, następnie przeprowadzenia ich dokładnej analizy słuchowej w celu przełożenia na system dźwięków (fonemów), przyporządkowania im odpowiednich liter, wreszcie zapisania ich za pomocą ruchów ręki. Charakterystyka procesu czytania i pisania Analiza procesu czytania i pisania sugeruje jego ogromną złożoność w zakresie przetwarzania informacji. Świadomość, iż nie wszystkie z

2 wymienionych elementów są już poznawczo spenetrowane, implikuje możliwość scharakteryzowania procesów czytania i pisania jedynie w płaszczyźnie ogólnej ich interpretacji. W takim ujęciu czytanie i pisanie rozumiemy jako procesy przetwarzania informacji językowej oparte na: przetwarzaniu zmysłowym, pozwalającym spostrzegać elementy różnicujące litery, na przetwarzaniu sekwencyjnym, tj. kolejnym kodowaniem następujących po sobie elementów (głosek w słowie, słów, wyrazów w zdaniu, zdań w tekście) oraz przetwarzaniu symultanicznym i hierarchicznym, tj. równoczesnym ujmowaniu ich jako całości wyższego rzędu, które za pośrednictwem przywołań znaczeń wyrazów pozwalają uchwycić myśli zawarte w tekście. Według U. Fritha, nabywanie umiejętności czytana i pisania dokonuje się poprzez kolejne przechodzenie trzech faz: logograficznej, alfabetycznej i ortograficznej. Faza logograficzna polega na wzrokowym rozpoznaniu minimum cech przekazu poprzez uruchomienie wzrokowej pamięci obrazu wyrazu wcześniej poznanego. Umożliwia ona odczytywanie poznanych i utrwalonych wyrazów. Jest charakterystyczna dla dzieci w wieku przedszkolnym. Faza alfabetyczna, zwana też fonologiczną, związana jest ze świadomością związku między literą a głoską. Charakteryzuje się stosowaniem techniki czytania głoskami. Faza ortograficzna cechuje się umiejętnością rozpoznawania struktur wewnątrzsylabowych, sylab, morfemów, czyli najmniejszych, znaczeniowo niepodzielnych cząstek wyrazów określających także stosunki gramatyczne oraz całościowym rozpoznawaniem krótkich i dobrze utrwalonych wyrazów. W tej fazie wykorzystywana jest technika sylabizowania i całościowego czytania. Funkcje percepcyjno - motoryczne System percepcyjny to złożony układ procesów, który pobiera informację z różnych źródeł, selekcjonuje ją, integruje, abstrahuje, porównuje, sprawdza, sortuje, wyprowadza na wyjście, a następnie powtarza te operacje od nowa. Rola percepcji wzrokowej Aktywizowana w procesie czytania i pisania percepcja wzrokowa to zdolność do rozpoznawania i różnicowania bodźców wizualnych zawartych w piśmie. Ze względu na abstrakcyjny, symboliczny charakter liter ich percepcja ma specyficzny przebieg i treść. Spostrzeganie jest trudne ze względu na podobieństwo liter i abstrakcyjną treść elementów językowych, które one oznaczają. Wszystkie litery zbudowane są z linii prostych i krzywych o kształcie owalnym. Ich kombinacje wyrażają się w postaci pętli, lasek, różnych haczyków, wężyków, spirali, itp. Wszystkie te elementy występują w literach w różnorakich połączeniach, w różnym położeniu przestrzennym w stosunku do osi poziomej i pionowej. Liczba cech różniących litery jest znaczna, stąd też ich identyfikacja i różnicowanie nie jest sprawą prostą.

3 Dziecko musi dokładnie przeanalizować poszczególne elementy składowe liter, aby móc je prawidłowo odczytać i zapisać. Wzrokowe spostrzeganie liter wymaga więc dużej sprawności dokonywania analizy i syntezy wzrokowej. Identyfikację i różnicowanie liter umożliwia sprawnie działający analizator wzrokowy, w skład którego wchodzą: receptor (siatkówka oka) odbierający bodźce wzrokowe i przekładający je na pobudzenia nerwowe; droga doprowadzająca (nerw wzrokowy) owe pobudzenia do mózgu; korowa część analizatora (część potyliczna mózgu), gdzie dokonuje się analiza i synteza bodźców wzrokowych. Z badań A. Łurii i N.C. Kepharta (za: Helena Skibińska) wynika, że percepcja wzrokowa u większości dzieci osiąga niezbędną do czytania i pisania dojrzałość dopiero w wieku około sześciu lat. Prawidłowa percepcja liter wymaga bowiem nie tylko dokładnego spostrzegania i różnicowania kształtów, ale także rejestracji położenia przestrzennego liter wobec siebie oraz usytuowania elementów wewnątrz litery. U wielu dzieci rozwój tej funkcji może być opóźniony, u innych zaś wskutek wadliwego funkcjonowania analizatorów proces spostrzegania może być zaburzony. Wpływa to więc niekorzystnie na przebieg nauki czytania i pisania u tych dzieci. Funkcje somatosensoryczne W skład funkcji somatosensorycznych, wchodzi szereg wrażeń zmysłowych, takich jak: odczuwanie dotyku, bólu, temperatury, pozycji ciała, doznań kinestetycznych i wibracji. Realizacja czytania i pisania dokonywana jest poprzez uaktywnienie takich narządów, jak: oczy, ręce, artykulatory, czyli narządy mowy. Funkcje somatosensoryczne pełnią podstawowa rolę w odczuwaniu ułożenia tychże narządów. Czucie ułożenia narządów mowy, tzw. kinestezja artykulacyjna determinuje poprawność wymowy, co ma niebagatelny wpływ na poprawną realizację zarówno czytania, jak i pisania. Czucie ruchów oczu umożliwia regularność i płynność ruchów skokowych, jak i fiksacyjnych niezbędnych przy śledzeniu tekstu, tak czytanego, jak i pisanego. Natomiast np. odczuwanie różnic w napięciu mięśniowym rąk pozwala na utrzymanie odpowiedniego poziomu graficznego pisma. Funkcje somatosensoryczne stanowią też bazę orientacji przestrzennej. Wszystko co nas otacza określane jest według położenia naszego ciała, a jego zmiana wywołuje zmianę percepcji relacji przestrzennych. Znajomość kierunków w przestrzeni jest rzutowaniem na zewnątrz organizmu stronności, a to wymaga orientacji w schemacie własnego ciała. Schemat ciała tworzony jest właśnie w wyniku różnorodnych wrażeń somatosensorycznych. Można przypuszczać, iż w sprawnej interpretacji tych wrażeń pewne znaczenie odgrywa, mogąca ustalać się do wieku 6-7 lat, lateralizacja czynności, czyli preferencja do używania ręki, oka, nogi leżących po określonej stronie ciała. Rola percepcji słuchowej

4 Percepcja słuchowa to zdolność do rozpoznawania i różnicowania bodźców fonicznych. W procesie czytania i pisania percepcja słuchowa angażowana jest tylko wówczas, gdy realizacja tych czynności przebiega na drodze werbalizacji, dotyczy więc percepcji mowy. Należy jednak dodać, iż percepcja słuchowa nie zawsze musi być warunkiem koniecznym do opanowania czytania i pisania. Potwierdzają to przykłady ludzi głuchych od urodzenia, którzy opanowali tę umiejętność dzięki wizualnemu mechanizmowi dekodowania, posługując się mową daktylograficzną. Percepcja słuchowa jest jednak niezbędna, gdy posługujemy się mową dźwiękową. 1 Percepcję dźwięków umożliwia analizator słuchowy, który składa się z następujących części: receptor (narząd Cortiego w uchu) odbierający bodźce słuchowe; droga słuchowa (nerwy dośrodkowe) doprowadzające pobudzenia nerwowe do mózgu; korowa część analizatora (okolice skroniowe), gdzie dokonuje się analiza i synteza bodźców dźwiękowych. Nerwy odśrodkowe przekazują impulsy z mózgu do określonych narządów artykulacyjnych. Prawidłowa identyfikacja i różnicowanie bodźców dźwiękowych jest podstawą słyszenia mowy, jak również mechanizmu czytania, pisania ze słuchu, z pamięci itp. Odbiór mowy polega na zidentyfikowaniu zasłyszanych dźwięków, a następnie na powiązaniu ich z określoną treścią. Percepcja mowy jest więc procesem złożonym, w którym uczestniczą: słuch fizjologiczny; słuch fonematyczny, czyli umiejętność rozróżniania dźwięków mowy (fonemów); pamięć słuchowa wyrazów, tzn. wzorców słuchowych wyrazów; umiejętność kojarzenia wzorców słuchowych wyrazów z odpowiednimi pojęciami; umiejętność rozszyfrowania związków występujących między wyrazami w zdaniu (rządu, zgody, przynależności), umożliwiająca zrozumienie znaczenia poszczególnych wyrazów oraz treści całej wypowiedzi. Słuch fizjologiczny umożliwia odbiór i różnicowanie sygnałów słuchowych. Zależnie od natężenia są one odbierane jako szmery lub szumy. Najlepiej różnicowane są dźwięki o częstotliwości 155 herców herców, odpowiadające dźwiękom mowy i śpiewu. Słuch fizjologiczny warunkuje wykształcenie się słuchu fonematycznego, czyli umiejętności różnicowania najmniejszych elementów składowych wyrazów fonemów. Na podstawie dobrze rozwiniętego słuchu fonematycznego rozwijają się operacje świadomej analizy i syntezy słuchowej, które stanowią ważny mechanizm czytania i pisania. Trudności w analizie i syntezie wynikają często z faktu, iż wyraz w rozbiciu na poszczególne głoski brzmi inaczej niż w całości. Ta sama trudność dotyczy także syntezy. Scalanie izolowanych głosek daje inny obraz słuchowy danego słowa i utrudnia jego zrozumienie. Prawidłowej analizy i syntezy słuchowej głosek należy zatem uczyć dzieci w trakcie celowo organizowanych ćwiczeń. Ważne wydaje się poprzedzenie nauki czytania i pisania dłuższym okresem ćwiczeń słuchowych. 1 Funkcje motoryczne (ruchowe), lateralizacja

5 Proces czytania i pisania realizowany jest poprzez uaktywnienie tzw. małej motoryki, czyli ruchów precyzyjnych. Narządami bezpośrednio tu zaangażowanymi są: oczy, ręce i narządy mowy. Występujące w trakcie czytania ruchy oczu to: skoki (sakkady) i ciąg fiksacji (wolne przesunięcia) połączone ruchami progresyjnymi (od lewej do prawej) i regresyjnymi (od prawej do lewej). Sakkady występują wtedy, gdy zmieniamy kierunek patrzenia z jednego przedmiotu na inny. Ruchy wolne, przesunięcia zatrzymują wzrok ma przedmiocie. Na podstawie badań ruchów oczu podczas czytania stwierdzono, że u osób wolno czytających występuje duża liczba fiksacji i ruchów wstecznych oraz długi czas wpatrywania. Należy jednak nadmienić, iż tempo czytania nie jest warunkowane jedynie motoryką wzroku, lecz podlega ogólnej strategii okulo-metrycznej. Stanowi ona podwójny mechanizm kontrolny współdziałających ze sobą cech sensoryczno-motorycznych i poznawczo-językowych. Innymi słowy, planowanie ruchów oczu zależne jest od kompetencji przetwarzania językowego. Szczegółowy opis organizacji ruchów ręki podczas pisania zaprezentował J. de Ajuriaguerra. Zdaniem autora można wyróżnić tu następujące ruchy: inskrypcję, czyli ruchy związane z kształtowaniem liter, oraz progresję, tj. postępujący ruch piszącej kończyny. Inskrypcja dokonywana jest za pośrednictwem drobnych ruchów palców i dłoni. Sposób organizacji tych ruchów jest swoisty, indywidualny i charakterystyczny dla osoby piszącej. Progresja, czyli ruch postępujący, różnicowana jest na: małą i dużą. Progresja mała polega na przesuwaniu dłoni po papierze podczas pisania kolejnych wyrazów. Progresja duża to przenoszenie ręki z lewej strony linijki ku stronie prawej, czyli od jej początku do końca. Ruchy narządów mownych powodują ciągłe zmiany w kształcie i wielkości jam (gardłowej i ustnej), sprawiając, że przechodzący przez nie strumień wydychanego powietrza jest w różny sposób modyfikowany. Nazywa się to artykulacją. Zatem motoryka artykulatorów odgrywa istotną rolę w produkcji mowy, a jej realizacja ma wpływ na poprawność czytania i pisania. Ważnym problemem przed wstąpieniem dziecka do szkoły jest postępowanie z dziećmi o zaburzonej lateralizacji i z dziećmi leworęcznymi. Aby uniknąć trudnego problemu, jakim jest w przypadku 7-latka decyzja co do wyboru ręki, należy u dzieci leworęcznych już w piątym roku życia stosować specjalne ćwiczenia usprawniające rękę prawą. Może to być umiejętne i delikatne zachęcanie dziecka do posługiwania się zarówno prawą, jak i lewą ręką. Trudno jest bowiem u tych dzieci przewidzieć czy będzie pisało prawą czy lewą ręką. U szeregu dzieci proces lateralizacji jest opóźniony lub osłabiony. Lateralizacja, czyli stronność, funkcjonalna dominacja jednej ze stron ciała, związana jest z dominowaniem jednej z półkul mózgowych. Ze względu na fakt krzyżowania się większości szlaków nerwowych, drogi nerwowe z prawej strony ciała docierają do lewej półkuli, a z lewej strony ciała do półkuli prawej. U większości ludzi zaznacza się przewaga prawej strony ciała nad lewą i to zarówno

6 w zakresie pracy kończyn górnych, dolnych, ruchów tułowia, jak i niektórych parzystych narządów zmysłowych, zwłaszcza oczu. Jest to model lateralizacji jednorodnej prawostronnej. O lateralizacji jednorodnej lewostronnej mówimy wtedy, gdy cała lewa strona ciała (zarówno ręka, noga, jak i oko) pracuje sprawniej niż strona prawa. Obok zjawiska dominacji jednorodnej zdarzają się przypadki dominacji niejednorodnej, zwanej inaczej skrzyżowaną. W praktyce spotkać można różne rodzaje dominacji skrzyżowanej. Bywają przypadki, gdzie leworęczność występuje z prawoocznością i prawonożnością lub praworęczność z lewoocznością i lewonożnością. Powstaje wtedy problem współdziałania poszczególnych kończyn i organów parzystych. Wysoki poziom percepcji i ekonomi ruchów jest bowiem osiągalny wówczas, gdy jedna z kończyn dominuje, druga zaś z nią współpracuje oraz gdy oko i ręka dominują po tej samej stronie ciała. Badania Spionek (za: Helena Skibińska) wykazały, że dzieci różnią się od siebie nie tylko stroną, po której przewaga czynnościowa się zaznacza, lecz również tempem oraz siłą procesu lateralizacji. Integracja percepcyjno-motoryczna Według M. Bogdanowicz (za: Ewa Górniewicz) integracja percepcyjno-motoryczna, to zdolność do syntetyzowania i koordynowania funkcji percepcyjnych (jednej i wielu modalności: wzrokowych, słuchowych, dotykowych, kinestetycznych itp.) z funkcjami motorycznymi (reakcjami ruchowymi). Każde rozpoznanie i ocena zjawiska dokonuje się na ogół poprzez analizę wielu cech jednocześnie, zarówno więc tych, które są wynikiem aktualnie działających bodźców, jak i tych wynikających z poprzednich doświadczeń oraz związków zachodzących miedzy nimi. Stwierdzono, że integracja percepcyjno-motoryczna rozwija się i doskonali w ciągu życia dziecka, a poziom jej rozwoju wyznacza zarówno osiągniecie gotowości do czytania i pisania, jak i opanowanie tychże umiejętności. TRUDNOŚCI W CZYTANIU I PISANIU Trudności w czytaniu i pisaniu wynikać mogą z różnych przyczyn i powstają na różnym podłożu. Należą do nich: ogólny brak zdolności, wynikający z obniżonego poziomu rozwoju umysłowego; zaniedbanie pedagogiczne; wadliwe metody nauczania; zaburzenia mowy; posługiwanie się gwarą lub żargonem; wady receptorycznych części analizatora wzroku i słuchu; przewlekle schorzenia powodujące osłabienie uwagi dowolnej, męczliwość; zła sytuacja rodzinna. Do innego rodzaju poważnych przyczyn (na nich pragnę skupić uwagę w swojej pracy), powodujących pojawienie się trudności w nauce czytania i pisania, należą fragmentaryczne zaburzenia funkcji percepcyjno-motorycznych. Stanowią one podłoże złożonych trudności zwanych dysleksją, dysortografią i dysgrafią.1 Definicje U uczniów o normalnej inteligencji i dobrych ogólnych zdolnościach do nauki zdarzają się poważne trudności w opanowywaniu technik czytania i pisania. Niekiedy występują u nich fragmentaryczne zaburzenia rozwoju psychoruchowego: w zakresie funkcji

7 analizatora wzrokowego, słuchowego, kinestetyczno-ruchowego lub paru z tych analizatorów łącznie w obrębie ich części korowej, z równoczesnym prawidłowym funkcjonowaniem innych analizatorów oraz poprawnym rozumowaniem. Problematyka definiowania trudności w czytaniu i pisaniu to obszar teoretycznych rozważań, koncentrujący się przede wszystkim na próbach zdefiniowania pojęcia dysleksja. Wśród sformułowanych definicji dysleksji pojawiły się takie, które tłumaczyły ją jako niemożność przyswojenia umiejętności czytania, mimo odpowiednich warunków nauczania, mimo użycia konwencjonalnych metod dydaktycznych. Pojawiły się też i takie definicje, które sprowadzały się do charakterystyki dzieci dyslektycznych na podstawie opisu popełnianych przez nie błędów. Tak sformułowane definicje nie uwzględniały problemów związanych z dysleksją. Próbą szerokiego ujęcia tegoż zjawiska była, przyjęta 4 kwietnia 1968 przez Światową Federację Neurologów, definicja, według której specyficzna rozwojowa dysleksja to zaburzenie manifestujące się trudnościami w nauce czytania, mimo stosowania konwencjonalnych metod nauczania, normalnej inteligencji, sprzyjających warunków społeczno-kulturowych. Jest spowodowana zaburzeniami podstawowych zdolności poznawczych, które często uwarunkowane są konstytucjonalnie. H. Spionek (za: Ewa Górniewicz) definiuje dysleksję i dysgrafię jako: wyłącznie takie trudności w czytaniu i pisaniu, które są spowodowane deficytami rozwoju funkcji percepcyjno-motorycznych, obliczonych w stosunku do wieku dziecka, a ocenianymi również w relacji do ogólnego poziomu umysłowego. Definicja ta jednak nie przetrwała próby czasu jako wystarczająca w kwestii określenia właśnie patofunkcjonalnego aspektu. Znacznie szerszą jest prezentowana przez M. Bogdanowicz nowsza definicja sformułowana przez Towarzystwo Dysleksji. Według niej dysleksja jest jednym z wielu różnych rodzajów trudności w uczeniu się. Jest specyficznym zaburzeniem o podłożu językowym, uwarunkowanym konstytucjonalnie. Charakteryzuje się trudnościami w dekodowaniu pojedynczych słów, co najczęściej odzwierciedla... Dostęp do pełnej treści możliwy po zalogowaniu. Literka.pl Literka.pl