Darmowy fragment

Transkrypt

1

2 Copyright by Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2009 Recenzent: dr hab. Jacek J. Błeszyński prof. UMK i WSEZ w Łodzi Redakcja wydawnicza: Zuzanna Bochenek Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska ISBN Oficyna Wydawnicza Impuls Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (012) , fax (012) impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2009

3 Spis treści Wstęp... 7 Rozdział 1 Tożsamość pedagogiki specjalnej jako nauki Istota pedagogiki specjalnej... 9 Status teoretyczny pedagogiki specjalnej jako nauki Terminologia w pedagogice specjalnej Podstawowe pojęcia związane z pedagogiką specjalną Zapamiętaj Poćwicz Przeczytaj Rozdział 2 Systematyka w pedagogice specjalnej Przegląd dotychczasowych stanowisk Współcześnie wyróżniane subdyscypliny pedagogiki specjalnej Zapamiętaj Poćwicz Przeczytaj Rozdział 3 Pedagogika specjalna w perspektywie historycznej Stosunek społeczeństw do osób niepełnosprawnych na przestrzeni dziejów Tradycje polskiej pedagogiki specjalnej Zapamiętaj Poćwicz Przeczytaj... 84

4 6 Spis treści Rozdział 4 Kształcenie specjalne Istota kształcenia specjalnego Specjalne potrzeby edukacyjne Problematyka diagnozy pedagogicznej Cele i zadania kształcenia specjalnego Współczesne przemiany kształcenia specjalnego Kierunki oddziaływań rehabilitacyjnych Działania terapeutyczne Zapamiętaj Poćwicz Przeczytaj Rozdział 5 Człowiek z niepełnosprawnością Pojęcie niepełnosprawności Proces przystosowywania się do niepełnosprawności Złożona sytuacja człowieka z niepełnosprawnością Zapamiętaj Poćwicz Przeczytaj Bibliografi a Spis tabel i schematów Aneks

5 Wstęp Niniejsza książka została napisana z myślą o tych wszystkich, którzy chcieliby zapoznać się z podstawami wiedzy o pedagogice specjalnej. Dziedzina ta, będąca znaczącym elementem nauk pedagogicznych, posiada długą tradycję i bogaty dorobek. Jednocześnie jest gałęzią dynamicznie się rozwijającą, o szerokich perspektywach. W życiu współczesnym obserwujemy nieodwracalne zjawisko włączania osób niepełnosprawnych w nurt normalnego życia. Społeczeństwo staje się coraz bardziej otwarte. Nikt już nie neguje prawa tych osób do samostanowienia i niezależnego życia. Szczególnie cieszą zmiany, które dokonują się w rzeczywistości oświatowej. Te pozytywne zjawiska muszą iść w parze z przemianami świadomości ludzkiej. Obecnie każdemu pedagogowi niezbędna jest wiedza z zakresu wychowania dzieci, młodzieży i osób dorosłych z niepełnosprawnościami, gdyż spotka się z tymi problemami w swojej pracy pedagogicznej. Konieczne staje się przygotowanie z tej dziedziny już w toku studiów, a później także w trakcie dokształcania się. Ideą napisania tej książki było wyjście naprzeciw tym potrzebom. Publikacja ma charakter propedeutyczny i przedstawia najważniejsze zagadnienia w sposób jasny, ale i syntetyczny. Starano się uwzględniać dorobek pedagogiki specjalnej oraz prezentować zagadnienia w ujęciach najnowszych. Publikacja jest wynikiem poszukiwania przez autorkę własnej koncepcji pedagogiki specjalnej. Spośród bogactwa dorobku teoretycznego pedagogiki specjalnej dokonano wyboru najważniejszych zagadnień. Starano się zainteresować czytelnika tymi problemami, aby później z chęcią sięgnął po literaturę bardziej zaawansowaną. Praca przybliża wiadomości podstawowe dotyczące tożsamości pedagogiki specjalnej jako nauki, zapoznaje z najlepszymi wzorami z przeszłości, zawiera elementarne informacje dotyczące praktyki pedagogicznej oraz ukazuje specyficznie skomplikowaną sytuację człowieka niepełnosprawnego. Starano się zwracać uwagę czytelnika na zagadnienia kluczowe, stosując niejednokrotnie graficzne formy prezentacji treści. Schematy i tabele mają często charakter podsumowujący dane zagadnienie. Tekst wzbogacono o bloki uzupełniające wiedzę odbiorcy, których zadaniem jest rozszerzenie horyzontów myślowych i wzbudzenie refleksji. Czytelnik znajdzie również w treści książki wiele ciekawostek, które powinny urozmaicić lekturę oraz ćwiczenia mobilizujące do aktywności własnej.

6 8 Wstęp Autorka ma nadzieję na zainteresowanie czytelników zagadnieniami teorii i praktyki tej fascynującej dziedziny wiedzy. Marzeniem jej jest, aby książka ta spełniła swoje zadanie, stając się dla jej adresatów pierwszym krokiem do przygody z pedagogiką specjalną. Bydgoszcz, lipiec 2009 Aleksandra Zawiślak

7 Rozdział 1 Tożsamość pedagogiki specjalnej jako nauki Istota pedagogiki specjalnej Pedagogika specjalna posiada wśród nauk pedagogicznych ugruntowaną pozycję oraz niekwestionowany dorobek. Najczęściej określa się ją jako wyspecjalizowany dział pedagogiki ogólnej lub naukę szczegółową pedagogiki, będącą teorią i praktyką wychowania jednostek z odchyleniami od normy. Z racji swego usytuowania w pedagogice jest jednocześnie częścią nauk społecznych (schemat 1). Schemat 1. Miejsce pedagogiki specjalnej w systemie nauk Nauki społeczne Nauki pedagogiczne Pedagogika ogólna Pedagogika specjalna Źródło: opracowanie własne. Jest to dyscyplina naukowa wyrosła na wielowiekowych tradycjach praktycznych, sięgających czasów najdawniejszych, o czym świadczyć mogą liczące ponad

8 10 Wybrane zagadnienia z pedagogiki specjalnej 3000 lat zapisy dotyczące sposobów postępowania z dziećmi upośledzonymi, znalezione na papirusach egipskich czy glinianych i kamiennych tablicach Sumerów i Etrusków. Jednak myśl teoretyczna jest stosunkowo młoda, a formułowana była dopiero od XIX wieku. Możemy też mówić o wyodrębnieniu się w tamtym czasie pedagogiki specjalnej jako zintegrowanej nauki stanowiącej wspólną nadbudowę dla poszczególnych subdyscyplin (Sowa, 1997; Kosakowski, 1996). Jako punkt zwrotny w historii pedagogiki specjalnej wymienia się rok 1861, kiedy ukazał się pierwszy zwarty zarys teoretyczny autorstwa Deinhardta i Georgensa Pedagogika lecznicza ze szczególnym uwzględnieniem idiotyzmu i zakładów dla idiotów. Praca ta zawierała 12 odczytów na temat pedagogiki leczniczej, jej genezy, podstawowych pojęć i zasad oraz postulowała wydzielenie tej nowej nauki jako samodzielnej dyscypliny. Silne związanie przez autorów pedagogiki leczniczej z naukami medycznymi spowodowało, iż dopiero w połowie XX wieku uznano powszechnie bliższe związki pedagogiki specjalnej z naukami pedagogicznymi (Gasik, 1990a, s. 214; Lipkowski, 1996, s. 572). Współcześnie formułowane definicje wyjaśniają zakres problematyki, którą zajmuje się pedagogika specjalna. Tabela 1. Przegląd definicji pedagogiki specjalnej Autor Kazimierz Kirejczyk Otton Lipkowski Władysław Dykcik Józef Sowa Zofia Sękowska Definicja Pedagogika specjalna wyodrębniona z pedagogiki ogólnej jest nauką o wychowaniu i nauczaniu osób ujemnie lub dodatnio odchylonych od normy w tym stopniu, iż wymagają one specjalnego postępowania, w celu zapewnienia im optymalnego, dostępnego dla nich fizycznego, psychicznego i społecznego rozwoju (Kirejczyk, 1981, s. 158). Pedagogika specjalna, jako dział pedagogiki w jej najszerszym znaczeniu, ogranicza się do wychowania jednostek odbiegających od normy i z zaburzeniami, które bez specjalnej pomocy nie mogłyby osiągnąć poziomu rozwoju i przystosowania do zadań społecznych i zawodowych leżących w zakresie ich możliwości. Pedagogika specjalna to więc teoria i praktyka wychowania jednostek upośledzonych (Lipkowski, 1996, s. 572). Pedagogika specjalna jest nauką szczegółową pedagogiki, a jej przedmiotem jest opieka, terapia, kształcenie i wychowanie osób z odchyleniami od normy, najczęściej jednostek mniej sprawnych lub niepełnosprawnych, bez względu na rodzaj, stopień i złożoność objawów oraz przyczyn zaistniałych anomalii, zaburzeń, trudności lub ograniczeń (Dykcik, 1997d, s. 13). Pedagogika specjalna jest to nauka o nauczaniu i wychowaniu jednostek niepełnosprawnych, odbiegających od normy psychicznej lub fizycznej (Sowa, 1997, s. 17). Pedagogika specjalna jest dyscypliną zajmującą się osobami obarczonymi niepełnosprawnością oraz ich rehabilitacją, a także osobami niedostosowanymi społecznie i ich resocjalizacją (Sękowska, 2001, s. 13). Źródło: opracowanie własne.

9 Rozdział 1. Tożsamość pedagogiki specjalnej jako nauki 11 Powyższy krótki przegląd uświadamia, że formułowane są zbliżone definicje, w których zazwyczaj podkreśla się związki z pedagogiką ogólną oraz uwypukla specjalną działalność charakterystyczną dla tej subdyscypliny. Wszystkie definicje zawężają też podmiot działań pedagogiki specjalnej do osób nietypowych. Zauważyć można, iż stosuje się tutaj wymiennie wiele określeń i jak na razie dalecy jesteśmy jeszcze od ujednolicenia terminologii. Jak wyjaśnia Dykcik, Zakres oddziaływania pedagogów specjalnych tradycyjnie dotyczył osób określanych jako upośledzony, opóźniony, niedorozwinięty, niedostosowany, zaniedbany, specjalnej troski lub ich specyficznych właściwości rozwojowo-wychowawczych kwalifikowanych jako utrudnienia, braki, dolegliwości, uszkodzenia, mikrodefekty, dysfunkcje, dysharmonie, dewiacje, zagrożenia itp. (1997d, s. 20). Po przeanalizowaniu obecnego dorobku pedagogiki specjalnej możliwe jest sformułowanie definicji, która odnosiłaby się do współczesnych ujęć problematyki tej dziedziny. Zgodnie z tym myśleniem pedagogika specjalna jest nauką pedagogiczną zajmującą się szeroko pojętą działalnością wychowawczą w odniesieniu do dzieci, młodzieży i osób dorosłych posiadających specjalne potrzeby edukacyjne, których zaspokajanie uzasadnione jest równymi prawami tych osób do edukacji i rehabilitacji. Takie ujęcie zwraca uwagę na pedagogiczny charakter tej dyscypliny wiedzy, odnosząc się do potrzeb edukacyjnych. W rozdziale czwartym zawarto szersze informacje o pojęciu specjalnych potrzeb edukacyjnych. W celu zobrazowania zakresu pedagogiki specjalnej literatura odwołuje się często do pojęcia normy zazwyczaj rozumianej jako: powszechność, masowość, pospolitość, częstość występowania; zgodność z przyjętymi wzorami, nastawieniami, konwencjami, oczekiwaniami czy przepisami; synonim wyrażenia zdrowy psychicznie w odniesieniu do człowieka (Sowa, 1984; Dykcik, 1997d). W tym ujęciu jednostki będące podmiotem pedagogiki specjalnej to te, które nie spełniają kryteriów tzw. normalności (schemat 2). Schemat 2. Podmiot pedagogiki specjalnej z uwzględnieniem kryterium normy Jednostki powyżej normy NORMA Pedagogika specjalna Jednostki poniżej normy Źródło: Dykcik, 1997d, s. 21 po uproszczeniu.

10 12 Wybrane zagadnienia z pedagogiki specjalnej Należy jednak pamiętać, iż odwoływanie się do powyższego kryterium obarczone jest wieloma ograniczeniami, gdyż norma zależna jest od szeregu czynników, takich jak: poziom oświaty i kultury, stopień rozwoju społecznego i ekonomicznego, postęp w zakresie nauki i techniki, tradycja itp. Mogą istnieć różnice w interpretacji zachowania jednostki w zależności od kręgu kulturowego czy środowiskowego. Na przykład jednostka społecznie niedostosowana w środowisku zdemoralizowanym jest traktowana jako normalna, gdyż postępowanie jej nie odbiega od uznanych w tych kręgach norm zwyczajowych i obyczajowych (Lipkowski, 1996, s. 573). Z tego powodu w przeszłości wielu teoretyków wyjaśniało, kto jest podmiotem oddziaływań pedagogiki specjalnej. Na przykład Hulek pisał, iż obejmuje ona: dzieci, które wskutek złego stanu zdrowia, uszkodzenia lub braku analizatorów zmysłowych bądź narządów ruchu, albo też wskutek niewydolności mózgu, wymagają specyficznych metod wychowania, terapii i nauczania; młodzież nieprzystosowaną społecznie i wymagającą specyficznych metod resocjalizacji; dorosłych, potrzebujących rehabilitacji (1969). Sękowska natomiast uznawała, iż osoby będące przedmiotem i podmiotem pedagogiki specjalnej można podzielić najogólniej na: mające trudności w poznawaniu świata i komunikowaniu się z nim wskutek braku lub uszkodzenia analizatorów zmysłowych; te, u których procesy poznawcze przebiegają w sposób nieprawidłowy, wskutek czego mają nieadekwatny do rzeczywistości obraz poznawczy, ograniczoną zdolność rozumowania i są poniżej normy, mają utrudnione przystosowanie do życia i pracy; mające z powodu uszkodzenia narządów ruchu lub przewlekłej choroby ograniczoną zdolność do działania, do ekspresji, do aktywnego udziału w życiu społecznym; wymagające resocjalizacji niedostosowane społecznie, wskutek zaniedbań i błędów wychowawczych rodziców i szkoły, prowadzących do konfliktu z normami obyczajowymi i prawnymi; znacznie przekraczające poziom normy inteligencji i zdolności, potrzebujące stymulacji i ukierunkowania kształcenia (2001, s. 26). Współcześnie jednak, ze względu na wkraczanie pedagogiki specjalnej na nowe tereny badawcze podmiot określa się bardziej ogólnie. Można przyjąć, iż są to osoby ze wszystkimi rodzajami niepełnosprawności, w każdej sferze (somatycznej, fizycznej, psychicznej i społecznej), z różnych przyczyn (dziedziczne, wrodzone, nabyte), oraz wybitnie zdolne i uzdolnione, we wszystkich przedziałach wieku, od urodzenia aż do późnej starości, oraz z różnych środowisk i sytuacji życiowych, od osób przebywających w domach rodzinnych, instytucjach ogólnodostępnych, w placówkach o zróżnicowanych formach integracji po formy segregacyjne (Hulek, 1982; Sowa, 1997).