CZY PYTANIE MUSI MIEĆ ZNAK ZAPYTANIA? O SPOSOBACH FORMUŁOWANIA PYTAŃ PRZEZ DZIECI

Transkrypt

1 Małgorzata Dagiel CZY PYTANIE MUSI MIEĆ ZNAK ZAPYTANIA? O SPOSOBACH FORMUŁOWANIA PYTAŃ PRZEZ DZIECI Edukacja językowa na poziomie klas początkowych jest skoncentrowana na działaniach praktycznych dzieci. Uczniowie poznają język i jego budowę, przekształcając konstrukcje, na przykład zmieniając zdania twierdzące na przeczące, formy liczby pojedynczej wyrazów na formy liczby mnogiej lub odwrotnie. W niniejszym artykule chciałabym porównawczo przedstawić umiejętności uczniów klas trzecich w zakresie formułowania pytań. Dokładnie rzecz ujmując, chodzi o dwa różne rodzaje zadań związane z formułowaniem pytań. Pierwszy typ to przekształcanie trzech niezwiązanych ze sobą zdań twierdzących na zdania pytające. Drugi typ tego zadania to pytania stawiane do gotowego tekstu narracyjnego o charakterze popularnonaukowym. W pierwszym wypadku uczniowie mieli mniejszy zakres swobody, a bardziej musieli powiązać stawiane pytania z elementami treściowymi zawartymi w podanych zdaniach. Trzy zdania twierdzące (a, b, c) nie były ze sobą powiązane treściowo. Jeśli można mówić o cechach wspólnych, to wspólna była tematyka szeroko ujęte środowisko przyrodnicze. 1

2 Podział zdań (albo szerzej ujmując wypowiedzeń) na trzy grupy: zdania oznajmujące, pytające i rozkazujące jest podziałem dokonanym ze względu na znaczenie. Ważne jest to, co mówiący za pomocą danego zdania, jego treści chce osiągnąć, jaki cel zrealizować. Zdanie oznajmujące służy przekazaniu przez nadawcę odbiorcy określonych wiadomości. Wszystkie trzy zdania wyjściowe w pierwszym zadaniu zaliczamy do tej grupy; pod względem logicznym zdania a, b i c należą do zdań twierdzących W zdaniach pytających treść komunikuje, że nadawca czegoś nie wie i zwykle chce się tego właśnie dowiedzieć. Zdania pytające także dzielimy na dwie grupy pod względem logicznym: na pytania o rozstrzygnięcie, na które można odpowiedzieć tak lub nie oraz na pytania o uzupełnienie (inaczej zwane pytaniami dopełnienia), dotyczące szczegółowych informacji. Pytania o rozstrzygnięcie najczęściej formułowane są z użyciem partykuły pytajnej czy. Jeśli zaczynają się inaczej, wtedy ich sens jest sygnalizowany odpowiednią intonacją, właściwą pytaniom. W wersji pisanej i w ten sposób formułowane pytania kończą się pytajnikiem. Tak właśnie zrealizował to zadanie uczeń, którego praca jest zamieszczona poniżej: W obu zadaniach (z przekształcaniem zdań oraz z układaniem pytań do tekstu) trzecioklasiści formułowali pytania o rozstrzygnięcie oraz pytania o uzupełnienie, były wśród nich pytania poprawne pod względem gramatycznym i znaczeniowym oraz pytania niezgodne z zasadami gramatyki i/lub nielogiczne. Inny jeszcze typ pytań to pytania wprawdzie poprawne gramatycznie i sensowne, ale niemające odpowiedzi w tekście, formułowane na zasadzie swobodnych skojarzeń autorów. Za w pełni poprawne odpowiedzi uznano zdania pytające ze znakiem zapytania, na 2

3 równi traktując pytania rozstrzygnięcia i pytania dopełnienia. Spośród badanych w 2010 roku uczniów 56,7% poprawnie przekształciło zdanie pierwsze, 51,8% - zdanie drugie i jedynie 46,6% piszących to zadanie zdanie trzecie, które okazało się najtrudniejsze. Do odpowiedzi zawierających błędy należy zaliczyć zdania twierdzące, które nie zostały przekształcone do formy zdań pytających. Formułowano pytania bez pytajnika na końcu wypowiedzi, z zachowaniem zaimków pytających na początku zdania. Ponieważ pytania rozpoczynające się od partykuły pytajnej czy były łatwiejsze od innych form zdań pytających, stosowano je częściej niż pozostałe, co powodowało niejednokrotnie, że rozwiązania tego zadania były identyczne w pracach uczniów, a jedyną różnicą był charakter pisma autora/autorki. Pytania o uzupełnienie stanowiły: 21,6% zdań o grzybach; 26,9 % zdań o chmurach oraz jedynie 21,1% zdań o wypływaniu gorącej lawy. W przykładzie kolejnej pracy dziecka odnajdujemy zaimki pytające: co (dwukrotnie powtórzone) oraz jak, czyli bardzo charakterystyczne dla opisywanego typu zdań. 3

4 Ten sam sposób odpowiedzi widoczny jest w kolejnej pracy. Różnice są niewielkie, polegają na: dodaniu wyrażenia przyimkowego w lasach w pytaniu pierwszym, innym szyku drugiego pytania oraz na wymianie czasownika dokonanego zaobserwować na postać niedokonaną obserwować w pytaniu trzecim. Inne zadanie badające uczniowską umiejętność formułowania pytań polegało na redagowaniu zdań pytających do tekstu popularnonaukowego pt. Węże. W warunkach zadania określono ich wymaganą liczbę (cztery) oraz konieczność takiego sformułowania pytań, by odpowiedź znajdowała się w tekście. 4

5 Prezentowane rozwiązania mieszczą się we wszystkich możliwych typach odpowiedzi, zarówno poprawnych, jak i błędnych. Pytania bez znaku zapytania z pracy rozpoczynającej się wypowiedzeniem Dlaczego węże zabijają są wprawdzie motywowane treściowo tekstem, ale odpowiedzi już się w nim nie zawierają. Nie wszystkich skojarzeń możemy się domyślać, w zdaniach brakuje jakiejś części, np. w zdaniu Dlaczego u nas nie przebywają żmije. Czy u nas oznacza w domu? W kolejnym przykładzie rozpoczynającym się pytaniem Co lubią jeść węże? zostały połączone pytania obu typów. Pytania są ciekawe i ukazują proces rozumienia nie tylko tekstu jako całości, ale także poszczególnych sformułowań. Stwierdzenie, iż węże w Indiach to mile widziani lokatorzy wiejskich domów jest rozumiane przez ucznia w kategoriach bardziej emocjonalnych (Czy ludzie lubią mieć węże w domu?). 5

6 Ostatni przykład zaczerpnięty z prac uczniów klasy trzeciej zawiera rozwiązanie nadmiarowe, którego nie założono w poleceniu. Są to cztery pytania o 6

7 rozstrzygnięcie, połączone z odpowiedziami, które nie mają postaci tak lub nie. Uczeń udzielił na postawione przez siebie pytania wyczerpujących odpowiedzi, do których wykorzystał informacje znajdujące się we fragmencie cytowanej książki Gady i płazy. Stawianie przez uczniów pytań do tekstów literackich, informacyjnych, popularnonaukowych (w miejsce odpowiadania na gotowe pytania nauczyciela) pobudza ich myślenie o tekście i wokół tekstu, pozwala uczniom lepiej rozumieć same teksty i jest to rozumienie z różnych poziomów. Podobne zadania można łatwo przygotować i zrealizować w każdym zespole klasowym. 7