PROBLEMATYKA SAMOBÓJSTW

Transkrypt

1 MINISTERSTWO OBRONY NARODOWEJ DEPARTAMENT WYCHOWANIA I PROMOCJI OBRONNOŚCI PROBLEMATYKA SAMOBÓJSTW WYBRANE ZAGADNIENIA Materiał o charakterze profilaktycznym do prowadzenia zajęć z żołnierzami WARSZAWA

2 2

3 PLAN KONSPEKT do przeprowadzenia zajęć z żołnierzami z zakresu profilaktyki samobójstw TEMAT: CELE: PROBLEMATYKA SAMOBÓJSTW WYBRANE ZAGADNIENIA. 1. Przedstawienie zasięgu zjawiska samobójstw w środowisku cywilnym i wojskowym. 2. Zapoznanie uczestników zajęć z podstawowymi pojęciami dotyczącymi omawianej problematyki. 3. Przedstawienie cech i wskaźników zespołu przedsamobójczego. 4. Zapoznanie uczestników zajęć z formami działań zapobiegających występowaniu aktów samobójczych wśród żołnierzy. CZAS: 2 x 45 METODY: Wykład, prezentacja foliogramów, dyskusja. MATERIAŁY I ŚRODKI DYDAKTYCZNE: Foliogramy, rzutnik światła dziennego lub projektor multimedialny. MIEJSCE: Świetlica, sala wykładowa. ZAGADNIENIA: 1. Informacje wstępne oraz dane statystyczne dotyczące samobójstw. 2. Podstawowe pojęcia dotyczące problematyki samobójstw. 3. Symptomy zespołu przedsamobójczego. 4. Czynniki ryzyka zachowań samobójczych rozpoznawanie skłonności do autoagresji wśród żołnierzy. 5. Przeciwdziałanie zachowaniom autodestrukcyjnym żołnierzy. 6. Zasady postępowania dowódcy wobec żołnierza wskazującego objawy zagrożenia samobójstwem. 7. Gdzie można uzyskać pomoc? 3

4 LITERATURA: 1. Araszkiewicz A. Interwencje kryzysowe w warunkach służby wojskowej. W: A. Florkowski, W. Gruszczyński (red.). Zdrowie psychiczne żołnierzy. Łódź ss Caban Z. Zapobieganie samobójstwom żołnierzy. W: A. Florkowski, W. Gruszczyński (red.). Zdrowie psychiczne żołnierzy. Łódź ss Florkowski A., Gruszczyński W. Autoagresja w wojsku. W: A. Florkowski, W. Gruszczyński (red.). Zdrowie psychiczne żołnierzy. Łódź ss Florkowski A. Zespół przedsamobójczy u żołnierzy. W: A. Florkowski, W. Gruszczyński (red.). Zdrowie psychiczne żołnierzy. Łódź ss Hołyst B. Samobójstwo przypadek czy konieczność. Warszawa Jarosz M. Samobójstwa. Ucieczka przegranych. Warszawa Kanarski L.(red.) Zachowania autoagresywne żołnierzy. Warszawa Kanarski L. Negatywne zjawiska w służbie wojskowej i metody ich ograniczania. W: M.J. Dyrda (red) Psychologia w wojsku. Warszawa ss Kocur J. Ocena czynników ryzyka samobójstwa u żołnierzy W: A. Florkowski, W. Gruszczyński (red.). Zdrowie psychiczne żołnierzy. Łódź ss O Connor R., Sheehy N. Zrozumieć samobójcę. Gdańsk Ringel E. Gdy życie traci sens. Szczecin Szlagura W., Madejski M. Interwencja kryzysowa. Podejście profesjonalne. Niepublikowane materiały szkoleniowe. Bielsko Biała Ułasiuk F. Samobójstwa w wojsku. Warszawa Wydział Prasowy Komendy Głównej Policji. Statystyka Samobójstwa w 2005 roku. 4

5 PRZEBIEG ZAJĘĆ: Lp. Treść zagadnienia czas Wskazówki organizacyjno-metodyczne CZĘŚĆ WSTĘPNA 1. Zapoznanie uczestników z tematem i celem zajęć 5 min SLAJD 1 CZĘŚĆ ZASADNICZA 2. ZAGADNIENIE 1 (patrz szerzej str. 13) INFORMACJE WSTĘPNE ORAZ DANE STATYSTYCZNE DOTYCZĄCE SAMOBÓJSTW Krótki wstęp na temat zjawiska samobójstw ze skryptu. Omawiamy dane statystyczne przedstawione na wykresach dotyczących samobójstw w populacji ogólnej i wojsku: 1. Samobójstwa usiłowane i dokonane w ogólnej populacji w latach Samobójstwa usiłowane i dokonane w wojsku w latach ogólnie. 3. Samobójstwa usiłowane i dokonane żołnierzy służby zasadniczej w latach Samobójstwa usiłowane i dokonane żołnierzy zawodowych w latach Zamachy samobójcze, których przyczyna związana była ze służbą wojskową. Najczęstsze sposoby popełnienia samobójstw: w populacji ogólnej: powieszenie, rzucenie się z wysokości, zażycie środków nasennych. w wojsku: postrzelenie, powieszenie. Najczęstsze przyczyny zamachów samobójczych: wśród kadry to: nieporozumienia rodzinne, trudności w służbie, zaburzenia zdrowia psychicznego. wśród żołnierzy służby zasadniczej: zawód miłosny, nieporozumienia rodzinne, lęk przed karą, trudna sytuacja materialna, trudności adaptacyjne. 10 min SLAJDY 2 6 lub FOLIA 1 (tylko wykresy 1,2) SLAJD 7 lub FOLIA 2 5

6 Okoliczności i miejsce popełniania samobójstw: w czasie pełnienia warty (służby), na samowolnym oddaleniu, na przepustce i urlopie, w czasie wolnym na terenie jednostki wojskowej, w innych okolicznościach. Najwięcej zamachów samobójczych popełnianych jest przez żołnierzy w godzinach: , Najczęściej w poniedziałki, zwłaszcza po powrocie żołnierza z przepustki lub urlopu. 3. ZAGADNIENIE 2 (patrz szerzej str. 15) PODSTAWOWE POJĘCIA DOTYCZĄCE PROBLEMATYKI SAMOBÓJSTW 10 min SLAJDY 8 9 lub FOLIA 3 Najczęściej pojęcie samobójstwa definiuje się następująco: Samobójstwo to proces stanowiący ciąg reakcji (fizycznych i psychicznych) składających się na tzw. zachowanie samobójcze, które istnieje od momentu, gdy w świadomości człowieka odebranie sobie życia pojawia się jako cel działania. Na samobójstwo składają się: myśli, tendencje, decyzja samobójcza, końcowy akt samobójczy. W procesie samobójstwa możemy wyróżnić: fazę wyobrażeniową, w której dominują myśli o śmierci, wyobrażanie sobie własnej śmierci i sytuacji bezpośrednio lub pośrednio z samobójstwem związanych. Osoba akceptuje wewnętrznie śmierć samobójczą jako sposób na rozwiązanie swoich problemów, fazę pragnieniową, w której wcześniejsze rozważania dotyczące rozwiązania własnych problemów na drodze samobójstwa, stają się realnymi dążeniami i w tym momencie podejmowane są już próby samobójcze. 4. ZAGADNIENIE 3 (patrz szerzej str. 16) SYMPTOMY ZESPOŁU PRZEDSAMOBÓJCZEGO Zespół przedsamobójczy (presuicydalny) to szczególny stan emocjonalny polegający na skierowaniu myśli i dążeń do spraw związanych ze śmiercią i samobójstwem oraz towarzyszącym mu przekonaniem o funkcjonowaniu w sytuacji bez wyjścia i braku możliwości uzyskania pomocy. 10 min SLAJD 10 lub FOLIA 3 Elementy składowe zespołu przedsamobójczego: zawężenie funkcjonowania i dominacja negatywnych doznań emocjonalnych, intensywne rozważania o samobójstwie, fantazje samobójcze, 6

7 hamowanie wybuchów agresji i kierowanie agresji na własną osobę. Objawy zespołu przedsamobójczego, które można zaobserwować: prezentowanie przekonania, że jest się w sytuacji bez wyjścia, w zachowaniu dominuje lęk, bezradność, widzenie świata przez tzw. czarne okulary, poczucie mniejszej wartości, dominacja sfery emocjonalnej, racjonalne myślenie spychane jest na dalszy plan, zawężenie stosunków międzyludzkich, wybuchy agresji są hamowane, dominuje tendencja do kierowania agresji przeciwko samemu sobie, ucieczka od realnych trudności w świat fantazji o śmierci i samobójstwie, wypowiadanie myśli o swojej śmierci, porządkowanie spraw, UWAGA!!! nagły powrót do dobrego funkcjonowania może być sygnałem ostrzegawczym o podjęciu decyzji o samobójstwie i związanej z tym ulgi. SLAJD 11 lub FOLIA 4 5. ZAGADNIENIE 4 (patrz szerzej str. 17) 15 min CZYNNIKI RYZYKA ZACHOWAŃ SAMOBÓJCZYCH ROZPOZNAWANIE SKŁONNOŚCI DO AUTOAGRESJI WŚRÓD ŻOŁNIERZY Główne czynniki ryzyka zamachu samobójczego: czynniki społeczno-demograficzne: wiek, płeć, sytuacja rodzinna, sytuacja zawodowa, sytuacja społeczna; usiłowanie samobójstwa w ostatnim okresie; stan somatyczny: przewlekłe bóle, przewlekłe choroby, ciężkie operacje, zaawansowane stadium choroby o złym rokowaniu; stan psychiczny: depresja, uzależnienia, choroby psychiczne, stany silnego napięcia emocjonalnego i rozdrażnienia, zwłaszcza u osób z zaburzeniami osobowości. Swoistość zagrożenia samobójstwem w służbie wojskowej: 1. Zmienne społeczne, które mogą negatywnie wpływać na psychikę żołnierza: zmiana rytmu i warunków życia; zerwanie lub ograniczenie więzi rodzinnych i koleżeńskich; ryzyko rozpadu związku z sympatią; zmiana pozycji społecznej; zmiana zwyczajów i obyczajów nowe sposoby zachowania; SLAJD 12 lub FOLIA 5 SLAJD 13 lub FOLIA 5 7

8 przeciążenia służbą i pracą; ryzyko kontaktu z patologicznymi zachowaniami; w tym tzw. falą. 2. Zmienne psychologiczne, które mogą negatywnie wpływać na psychikę żołnierza: przymus szkolenia i działania z bronią, ograniczenie wolności osobistej, ograniczone możliwości odpoczynku, regeneracji sił itp., konieczność podporządkowania się rygorom, działanie na rozkaz, zagrożenie utraty zdrowia lub życia w działaniach wojskowych, ograniczone wsparcie osób bliskich, odpowiedzialność za wykonanie zadania, brak motywacji do służby, hierarchizacja, czasami przedmiotowe traktowanie żołnierza. 3. Inne zjawiska: stopień skomplikowania zadań i obowiązków wynikających ze specyfiki rodzaju wojsk, skłonność do oceny aktów samobójczych, samookaleczeń jako metod na uchylania się od służby wojskowej lub uniknięcia odpowiedzialności za przewinienia. Rozpoznawanie skłonności do autoagresji: 1. Obserwacja Pojawienie się lub nasilenie zachowań, reakcji zauważalnie innych od dotychczas spotykanych, oznacza potrzebę bliższego zainteresowania się żołnierzem, i wyjaśnienia przyczyn tego stanu rzeczy. Sygnały ostrzegawcze dotyczą głównie zmian w: ilości spożywanego jedzenia, ilości czasu snu, odpoczynku, dbałości o wygląd zewnętrzny, intensywności kontaktów koleżeńskich, aktywności i usposobieniu. SLAJDY lub FOLIA 6 Obserwacją należy objąć szczególnie tych żołnierzy, którzy: podejmowali w przeszłości próby zachowań autoagresywnych, bliska im osoba ciężko choruje, zmarła, zwłaszcza śmiercią samobójczą, mają kłopoty w domu (finansowe, socjalne, kłótnie rodziców, rozwód rodziców), rozstali się z dziewczyną, doświadczali przemocy fizycznej lub psychicznej, stronią od kolegów, przez długi czas nie mieli informacji od najbliższych, stopniowo pogarszają się ich wyniki szkolenia i dyscypliny. 8

9 2. Wywiad i rozmowa a) prowadzenie rozmów przy każdej nadarzającej się okazji, b) rozmowy wcześniej przygotowane, których celem jest zebranie interesujących nas informacji. 3. Zbieranie i wymiana informacji o żołnierzu poprzez: kontakty z rodziną żołnierza; zapoznawanie z wpisami zawartymi w dokumentacji np.: wtórniki kart ewidencyjnych, opinie służbowe; korzystanie z pomocy psychologa, oficera społecznowychowawczego, lekarza w jednostce. 6. ZAGADNIENIE 5 (patrz szerzej str. 19) PRZECIWDZIAŁANIE ZACHOWANIOM AUTODESTRUKCYJNYM ŻOŁNIERZY Przeciwdziałanie zachowaniom autoagresywnym wśród żołnierzy może być realizowane poprzez (szersze omówienie w skrypcie): 1. Przezwyciężanie sytuacji kryzysowych. możliwe jest w większości przypadków uchwycenie momentu pojawienia się trudności i problemów, np.: poprzez śledzenie przebiegu adaptacji, należy stworzyć możliwość kontrolowanego upustu agresji i odreagowania emocji dzięki np.: zajęciom sportowym, żołnierza zagrożonego autoagresją nie wolno pozostawić samego, nie można dopuszczać do naruszania godności osobistej żołnierza, poniżania go lub instrumentalnego traktowania. 2. Wspomaganie procesu adaptacji. racjonalne obciążanie nowymi obowiązkami i zadaniami, dostosowywanie wymagań do indywidualnych możliwości podwładnych, dbałość o możliwości odpoczynku i regeneracji sił, zapewnienie kontaktu z bliskimi. 3. Doskonalenie stosunków interpersonalnych. stanowcze i sprawiedliwe reagowanie na sygnały i przypadki naruszania zasad wspólnego życia w pododdziale, skuteczne i szybkie przeciwdziałanie próbom łamania tych zasad, nagradzanie za dobre efekty pracy czy ponad przeciętne wywiązywanie się z obowiązków, sprawiedliwy system przepustek i urlopów. 4. Organizacja pracy i wypoczynku. właściwa i jednocześnie atrakcyjna organizację przebiegu zajęć szkoleniowych, przeciwdziałanie monotonii, unikanie bezczynności, właściwy wypoczynek, odpowiednia ilość snu, tworzenie możliwości efektywnego zaspokajania podstawowych potrzeb biologicznych. 10 min SLAJDY lub FOLIA 7 9

10 5. Właściwa organizacja systemu pełnienia służb. sprawiedliwy, dostosowany do indywidualnych obciążeń system wyznaczania do pełnienia służb, zapewnienie czasu na odpoczynek i zapoznanie się z obowiązkami przed służbą, kontrola i nadzorowanie pełnienia służb, dbałość o odpowiednie zabezpieczenie warunków socjalno-bytowych w miejscach pełnienia służb, rozpoznawanie stanu psychicznego i fizycznego żołnierzy wyznaczonych do pełnienia służby wartowniczej. 7. ZAGADNIENIE 6 (patrz szerzej str. 21) 15 min ZASADY POSTĘPOWANIA WOBEC ŻOŁNIERZA WYKAZUJĄCEGO OBJAWY ZAGROŻENIA SAMOBÓJSTWEM Pomoc dla żołnierza powinna opierać się o ogólne i podstawowe zasady pracy indywidualnej z podwładnym: wysłuchanie, okazywanie zainteresowania, zrozumienie, bycie bliskim i wczuwającym się w sytuację żołnierza. Zasady obowiązujące w trakcie przeprowadzania interwencji wobec osoby zagrożonej samobójstwem: 1. Nawiązanie kontaktu, słuchanie i zrozumienie. Aby nawiązać kontakt: słuchaj, okazuj zrozumienie i zainteresowanie. Nie oceniaj, bądź spokojny, cierpliwy, życzliwy, bliski i empatyczny. SLAJDY lub FOLIA 8 2. Ocena rzeczywistości. dokonaj oceny sytuacji, na ile poważne są zamiary samobójcze, dowiedz się, jak wysokie jest ryzyko podjęcia próby samobójczej, zadbaj o bezpieczeństwo tej osoby - nie wolno pozostawiać go samego. 3. Ocena natężenia emocji. oceń jak silne są w tej chwili emocje danej osoby, zwłaszcza lęk, rozpacz, agresja, rozmawiaj o tych emocjach, aby umożliwić ich ekspresję, nie pocieszaj w stylu: weź się w garść, nie myśl o tym, inni mają gorzej, wszystko będzie dobrze, zazwyczaj takie słowa wywołują przeciwną reakcję. 4. Traktowanie rozmówcy poważnie. nie lekceważ ani nie umniejszaj znaczenia tego co mówi. Każda skarga i każde odczucie wyrażone przez zagrożoną osobę jest dla niej ważne, 5. Zadawanie właściwych pytań. Nie należy bać się zadawania pytań wprost osobie mającej myśli samobójcze. Badania wykazały, że bezpośrednie pytania o samobójstwo, zadane w odpowiednim czasie, rzadko powodują szkodę. 10

11 6. Odnalezienie osobistego systemu wsparcia. oceń, czy rozmówca ma w sobie siły, które mogą być dla niego oparciem w pokonywaniu kryzysu, co mu dotąd pomagało, pomóż mu odkryć alternatywne rozwiązania kryzysu, warto abyś dowiedział się, kto jest ważną osobą w jego życiu (mającą największy wpływ na jego życie), oświadczając jednocześnie, że znajomość tych osób jest jednym z elementów pomocy, (poprzez pytania typu: Kogo chciałbyś mieć teraz przy sobie?, Czy chcesz, abym cię z kimś skontaktował?). 7. Podjęcie działania. staraj się skłonić (ale nie wymuszaj) rozmówcę do podjęcia decyzji, by zrobił coś konstruktywnego w celu zmiany swojej sytuacji, jeśli jest to potrzebne, przejmij inicjatywę i bądź stanowczym, miej na uwadze, że kryzys niekoniecznie można uznać za miniony tylko dlatego, że osoba zagrożona twierdzi, że tak się stało. 8. Organizacja wsparcia i pomocy profesjonalnej. staraj się zapewnić system wsparcia dla zagrożonej osoby, w tym celu, w działanie włączyć powinno się jak najwięcej pozytywnie nastawionych i życzliwych osób, skontaktuj osobę w kryzysie z lekarzem lub psychologiem, jeśli podejrzewasz, że istnieje realne zagrożenie życia (wypowiadany zamiar pozbawienia się życia) wezwij pomoc lekarską. Podsumowanie: Co jest wskazane w kontakcie z osobą zagrożoną samobójstwem a co przeciwwskazane. 1.Wskazania prowokować i zachęcać do wygadania się, tworzyć atmosferę pełnej akceptacji (osoby zagrożonej samobójstwem), otwarcie podejmować temat, zadawać pytania, ocenić zagrożenie myśli, plany, fantazje, kontrolować sytuację, wydobywać mocne strony i zasoby wewnętrzne osoby, odwoływać się do wcześniej przeżytych trudnych sytuacji, z którymi osoba sobie poradziła skutecznie, zorganizować system wsparcia, pokazywać tymczasowość sytuacji, otwierać perspektywy, możliwości, kierować do specjalisty konkretnej osoby (uprzedzonej o sytuacji), wezwać pomoc lekarską, SLAJDY lub FOLIA 9 11

12 2. Przeciwwskazania zbyt szybkie oceniane tzw. etykietowanie, powoływanie się na własny system wartości, lekceważenie problemów osoby zagrożonej samobójstwem, zbyt szybkie kończenie kontaktu ze względu na brak czasu, ograniczanie czasu spotkania, rozmowy, zadawanie pytań w formie przesłuchania, wymuszanie zobowiązań, podejmowania decyzji, dokonywania wyborów, używanie sloganów w stylu wszystko będzie dobrze, to nie jest aż taki problem, weź się w garść itp., dawanie dobrych rad, wzbudzanie poczucia winy, ujawnianie własnych negatywnych stanów emocjonalnych np.: zniecierpliwienia, zniechęcenia, złości itp., zostawianie osoby bez opieki, pomocy, obiecywanie nierealnych działań na rzecz osoby zagrożonej samobójstwem. CZĘŚĆ KOŃCOWA 8. Zagadnienie 7 (patrz szerzej str. 23) 10 min SLAJD 26 GDZIE MOŻE UZYSKAĆ POMOC OSOBA DOŚWIADCZAJĄCA KRYZYSU I PRZEŻYWAJĄCA POWAŻNE PROBLEMY? Na terenie jednostki: gabinet konsultanta ds. psychoprofilaktyki, gabinet lekarski, kancelaria oficera społeczno-wychowawczego, itp.; Poradnie Zdrowia Psychicznego, Punkty Konsultacyjne działające w regionie stacjonowania jednostki wojskowej; Ogólnopolskie i regionalne telefony zaufania. Podsumowanie zajęć, odpowiedzi na pytania uczestników. Opracowano w Oddziale Społecznych Problemów Służby i Psychoprofilaktyki 12

13 SKRYPT DO KONSPEKTU PROBLEMATYKA SAMOBÓJSTW WYBRANE ZAGADNIENIA do przeprowadzenia zajęć z profilaktyki samobójstw ZAGADNIENIE 1 Wstęp Każdy zamach samobójczy żołnierza porusza opinię publiczną i budzi społeczne zaniepokojenie. Dzieje się tak dlatego, że wydarzenia te są nagłaśniane przez media, często w sensacyjny sposób, rzadko odpowiadający rzeczywistości. Może to stwarzać wrażenie, że samobójstwa popełniane przez żołnierzy są znacznie częstsze niż w całej populacji. Jednakże analiza epidomiologiczno-statystyczna oraz ocena motywów i okoliczności samobójstw żołnierzy dowodzi, że ani zagrożenie samobójstwem ani skala tego zjawiska nie są w wojsku większe niż w innych środowiskach, a w porównaniu z ogólnokrajowymi wskaźnikami samobójstw popełnianych przez mężczyzn w odpowiednich przedziałach wiekowych, wskaźniki samobójstw żołnierzy są wyraźnie niższe. Dane statystyczne dotyczące samobójstw (dane według Komendy Głównej Policji oraz Naczelnej Prokuratury Wojskowej) Samobójstwa usiłowane i dokonane w populacji ogólnej w latach dokonane usiłowane Samobójstwa usiłowane i dokonane w wojsku w latach ogólnie dokonane usiłowane

14 Samobójstwa usiłowane i dokonane żołnierzy służby zasadniczej w latach dokonane usiłowane Samobójstwa usiłowane i dokonane żołnierzy zawodowych w latach dokonane usiłowane Zamachy samobójcze, których przyczyna związana była ze służbą wojskową liczba samobójstw związek ze służbą

15 Najczęstsze sposoby, przyczyny i miejsca popełniania zamachów samobójczych. sposoby przyczyny miejsce okoliczności Populacja ogólna powieszenie, rzucenie się z wysokości, zażycie środków nasennych choroba psychiczna, nieporozumienia rodzinne, przewlekła choroba, warunki ekonomiczne, zawód miłosny, nagła utrata źródeł utrzymania, śmierć bliskiej osoby. mieszkanie, pomieszczenia gospodarcze, pod wpływem alkoholu. Wojsko postrzelenie, powieszenie Kadra zawodowa: nieporozumienia rodzinne, trudności w służbie, zaburzenia zdrowia psychicznego Żołnierze zsw: zawód miłosny, nieporozumienia rodzinne, lęk przed karą, trudna sytuacja materialna, trudności adaptacyjne. w czasie pełnienia warty (służby), na samowolnym oddaleniu, na przepustce i urlopie, w czasie wolnym, na terenie jednostki wojskowej. Najwięcej zamachów samobójczych popełnianych jest przez żołnierzy w godzinach pozaszkoleniowych, z nasileniem w godzinach: , Wśród dni tygodnia najczęściej do zachowań autoagresywnych dochodzi w poniedziałki, często po powrocie żołnierza z przepustki lub urlopu. ZAGADNIENIE 2 PODSTAWOWE POJĘCIA DOTYCZĄCE PROBLEMATYKI SAMOBÓJSTW W dostępnej literaturze przedmiotu zjawisko samobójstwa określane jest mianem szczególnego zachowania autoagresywnego. Samo pojęcie samobójstwa jest określane bardzo różnorodnie: Według E. Stengela (za: Florkowski, Gruszczyński 2000) samobójstwo to świadomie podjęty akt autoagresji, co do którego dana osoba nie może mieć pewności, że go przeżyje. R. F. Diekstra (za: O Connor, Sheehy 2002) zdefiniował samobójstwo jako wybrane dobrowolnie zachowanie, które w możliwie najkrótszym terminie ma spowodować własną śmierć. B. Hołyst (1983) określa samobójstwo nie w kategoriach zdarzenia, ale procesu stanowiącego ciąg reakcji składających się na tzw. zachowanie samobójcze, które istnieje od momentu, gdy w świadomości człowieka samobójstwo pojawia się jako cel działania. Na samobójstwo składają się: myśli, tendencje, decyzja samobójcza, końcowy akt samobójczy. 15

16 Przelotne myśli o śmierci i samobójstwie są dość powszechne, ale natrętne rozważania tej treści należą już do patologii. Myśli samobójcze to skierowanie świadomości na sprawy związane ze śmiercią, rozstaniem z bliskimi, obrachunkami z innymi itp. Tego typu myśli występują bardzo często, jednak tylko czasami prowadzą do aktu samobójczego. Nasilenie sytuacji konfliktowych i uporczywe trwanie przy myśli o śmierci oraz planowanie zamachu samobójczego nazywane jest często tendencją samobójczą. W procesie samobójstwa możemy wyróżnić: fazę wyobrażeniową, w której dominują: myśli o śmierci, wyobrażanie sobie własnej śmierci, wyobrażanie sobie sytuacji bezpośrednio lub pośrednio z samobójstwem związanych. Osoba akceptuje wewnętrznie śmierć samobójczą jako sposób na rozwiązanie swoich problemów. fazę pragnieniową, w której: rozważania o samobójstwie stają się realne, podejmowane są już próby samobójcze. Szereg objawów charakterystycznych dla fazy pragnieniowej w literaturze określa się jako zespół przedsamobójczy (presuicydalny) (Ringel 1987). ZAGADNIENIE 3 SYMPTOMY ZESPOŁU PRZEDSAMOBÓJCZEGO Zespół przedsamobójczy (presuicydalny) to szczególny stan emocjonalny polegający na: skierowaniu myśli i dążeń do spraw związanych ze śmiercią i samobójstwem, przekonaniu o funkcjonowaniu w sytuacji bez wyjścia i braku możliwości uzyskania pomocy. Elementy składowe zespołu przedsamobójczego: zawężenie funkcjonowania i dominacja negatywnych doznań emocjonalnych, dotyczy ono: poczucie ograniczenia własnych możliwości, tzw. zawężenie sytuacyjne. Charakteryzuje się ono utratą równowagi między warunkami życia a poczuciem osobistych możliwości, człowiek uznaje, że sytuacja w której się znalazł zagraża mu i jednocześnie nie można jej zmienić, przezwyciężyć. Własną osobę odbiera jako bezradną, bezsilną, zdaną na łaskę losu, w sytuacji bez wyjścia. Takie odczucia mogą się pojawić jako skutek nieszczęścia losowego (nieuleczalna choroba, utrata kogoś bliskiego), w wyniku własnego postępowania lub wskutek własnych wyobrażeń (np.: lęk przed rakiem i odbieranie choroby nowotworowej jako śmiertelnej, nieuleczalnej); zawężenia świata uczuć tzw. zawężenie dynamiczne jego przejawem jest widzenie świata przez czarne okulary negatywne emocje silnie ukierunkowują nastrój, myśli, skojarzenia, wyobrażenia, działania w kierunku autodestrukcji. Takie jednostronne odczuwanie prowadzi do depresji, rozpaczy, paniki lub też do odrętwienia. Myśli o samobójstwie stają się natrętne i osłabiają lub wyłączają instynkt samozachowawczy; zawężenie stosunków międzyludzkich osoby zagrożone samobójstwem czują się osamotnione, odizolowane, opuszczone i niezrozumiane; zawężenie świata wartości człowiek zagrożony samobójstwem swój świat wartości ma znacznie zaburzony, może się to przejawiać poprzez brak lub stopniową utratę poczucia wartości własnej osoby i spraw dotąd ważnych, obniżenie wartości lub przyjęcie systemu wartości znacznie różniącego się od ogólnie przyjętego w danej społeczności; intensywne rozważania o samobójstwie, fantazje samobójcze. 16

17 Fantazje samobójcze mogą mieć różną jakość i nasilenie: wyobrażenia bycia martwym fantazje nie dotyczą momentu śmierci ale jej skutków, uzyskanych rezultatów; wyobrażenia zadania sobie śmierci ale bez konkretnych planów dotyczących zrealizowania samobójstwa; fantazjowanie nastawione na ustalenie konkretnej metody samobójstwa, planowanie jego w najdrobniejszych szczegółach; hamowanie wybuchów agresji i ukierunkowanie agresji na własną osobę. Każde samobójstwo jest wyrazem szczególnego nasilenia agresji, która jest skierowana na siebie, a tym samych wyrazem agresji wobec otoczenia, chęcią ukarania go. Skierowanie agresji przeciwko sobie wiąże się najczęściej z brakiem możliwości odreagowania jej na zewnątrz czy to ze względu na osobiste zahamowania czy też w wyniku warunków zewnętrznych. Wszystkie, trzy składowe zespołu przedsamobójczego wzmacniają się wzajemnie i potęgują poczucie znalezienia się w sytuacji bez wyjścia i braku osobistych możliwości poradzenia sobie z problemem (Ringel 1987, Szlagura, Madejski ). Objawy zespołu przedsamobójczego: osoba jest przekonana, że sytuacja w której się funkcjonuje jest bez wyjścia, nie można jej zmienić i przezwyciężyć pojawiających się trudności; w zachowaniu dominuje lęk, bezradność, widzenie świata przez tzw. czarne okulary negatywne emocje ukierunkowują nastrój, myśli, skojarzenia, działania w kierunku autoagresji; osoba jest przekonana o swojej mniejszej wartości, często przyjmuje postawę rezygnacyjną; w funkcjonowaniu dominuje sfera emocjonalna, racjonalne myślenie spychane jest na dalszy plan; występuje zawężenie stosunków międzyludzkich, osoby czują się osamotnione, odizolowane, opuszczone i nierozumiane; wybuchy agresji są hamowane, dominuje tendencja do kierowania agresji przeciwko samemu sobie, osoba ucieka od realnych trudności w świat fantazji i rozważań o śmierci i samobójstwie jako sposobach rozwiązania trudnej sytuacji; wypowiadane są myśli o samobójstwie i swojej śmierci, np.: chcę umrzeć, już dłużej nie mogę, wolałbym nie żyć, mam ochotę się zabić, wolałbym nigdy się nie urodzić, nie mam już siły, już niedługo nie będziesz musiał się o mnie martwić, niedługo nie będę sprawiał więcej kłopotów, wszystko jest bez sensu, osoba porządkuje swoje sprawy, np.: pisze testament czy szuka pojednania z dawnymi nieprzyjaciółmi; nagły powrót do dobrego funkcjonowania, zauważalna poprawa nastroju może być sygnałem ostrzegawczym o podjęciu decyzji o samobójstwie i związanej z tym ulgi. ZAGADNIENIE 4 CZYNNIKI RYZYKA ZACHOWAŃ SAMOBÓJCZYCH. ROZPOZNAWANIE SKŁONNOŚCI DO AUTOAGRESJI WŚRÓD ŻOŁNIERZY. Główne czynniki ryzyka zamachu samobójczego (wg Wciórki): 1) czynniki społeczno-demograficzne: wiek: wśród dzieci rzadko, coraz częściej notowane są przypadki samobójstw przed okresem dorastania i w trakcie jego trwania; ryzyko skutecznego zamachu wzrasta z wiekiem, szczególnie wśród mężczyzn; 17

18 płeć: próby samobójcze 3 razy częściej występują wśród kobiet, samobójstwa dokonane 2-3 razy częściej odnotowuje się wśród mężczyzn; sytuacja rodzinna: ryzyko wzrasta u samotnych, owdowiałych, rozwiedzionych, bezdzietnych lub mieszkających bez dzieci, u samotnych, którzy utracili kogoś bliskiego lub doznali ostatnio niepowodzeń w miłości, a także w przypadku prób samobójczych lub samobójstw w rodzinie; sytuacja zawodowa: brak pracy, brak zawodu, utrata pracy, zwiększają ryzyko samobójstwa; sytuacja społeczna: niepowodzenia w realizowaniu ról społecznych, zawodowych, rodzinnych podwyższają ryzyko zwłaszcza przy wysokich aspiracjach w tym zakresie. 2) usiłowanie samobójstwa w ostatnim okresie Stwierdzone w wywiadzie wielokrotnie podwyższa ryzyko podjęcia kolejnej próby w obliczu trudności. Największe jest w ciągu 3 miesięcy od poprzedniej próby, lecz może zdarzyć się też później; próby oceniane jako manipulacyjne mogą powtórzyć się ze śmiertelnym skutkiem (nie wolno ich lekceważyć), 3) stan somatyczny: połowa osób podejmujących zamach cierpiała na jakąś chorobę somatyczną, ryzyko wzrasta w przypadku: przewlekłych bólów, przewlekłych chorób, niedawno przebytych ciężkich operacji, zaawansowanego stadium chorób o złym rokowaniu. 4) stan psychiczny: choroby i zaburzenia psychiczne mają najwyższy udział w kształtowaniu ryzyka samobójstwa: np.: u 30-50% osób w depresji przyczyną śmierci jest samobójstwo, uzależnienie od alkoholu i innych substancji: do 25% samobójstw wiąże się z nadużywaniem lub uzależnieniem, (np. przyjmowanie LSD czy amfetaminy ma szczególny wpływ na wystąpienie tendencji samobójczych). Wybrane czynniki ryzyka zamachu samobójczego swoiste dla służby wojskowej Zmienne społeczne zmiana rytmu i warunków życia, zerwanie lub ograniczenie więzi rodzinnych i koleżeńskich, ryzyko rozpadu związku z sympatią, zmiana pozycji społecznej, zmiana zwyczajów i obyczajów nowe sposoby zachowania, przeciążenia służbą i pracą, ryzyko kontaktu z patologicznymi zachowaniami; w tym tzw. falą. Zmienne psychologiczne przymus szkolenia i działania z bronią, ograniczenie wolności osobistej, ograniczone możliwości odpoczynku, regeneracji sił itp., konieczność podporządkowania się rygorom, działanie na rozkaz, zagrożenie utraty zdrowia lub życia w działaniach wojskowych, ograniczone wsparcie osób bliskich, odpowiedzialność za wykonanie zadania, brak motywacji do służby, hierarchizacja, czasami przedmiotowe traktowanie żołnierza. Inne zjawiska stopień skomplikowania zadań i obowiązków wynikających ze specyfiki rodzaju wojsk, skłonność do oceny aktów samobójczych, samookaleczeń jako metod na uchylenie się od służby wojskowej lub uniknięcia odpowiedzialności za przewinienia. 18

19 Rozpoznawanie zachowań samobójczych: 1. Obserwacja Pojawienie się lub nasilenie zachowań, reakcji zauważalnie innych od dotychczas spotykanych, oznacza potrzebę bliższego zainteresowania się żołnierzem, i wyjaśnienia przyczyn tego stanu rzeczy. Sygnały ostrzegawcze dotyczą głównie zmian w: ilości spożywanego jedzenia, ilości czasu snu, odpoczynku, dbałości o wygląd zewnętrzny, intensywności kontaktów koleżeńskich, aktywności i usposobieniu. Obserwacją należy objąć szczególnie tych żołnierzy, którzy: podejmowali w przeszłości próby zachowań autoagresywnych, bliska im osoba ciężko choruje, zmarła, zwłaszcza śmiercią samobójczą, mają kłopoty w domu (finansowe, socjalne, kłótnie rodziców, rozwód rodziców), rozstali się z dziewczyną, doświadczali przemocy fizycznej lub psychicznej, stronią od kolegów, przez długi czas nie mieli informacji od najbliższych, stopniowo pogarszają się ich wyniki szkolenia i dyscypliny. 2. Wywiad i rozmowa prowadzenie rozmów przy każdej nadarzającej się okazji, rozmowy wcześniej przygotowane, których celem jest zebranie interesujących nas informacji, obejmować one powinny przede wszystkim następujących żołnierzy: nowo wcielonych lub nowo przybyłych do pododdziału, mających problemy ze szkoleniem, dyscypliną, uczestników różnorodnych incydentów, sprawców i ewentualnych poszkodowanych, wykazujących oznaki dużego zmęczenia, przygnębienia, braku snu oraz wykazujących inne zmiany w swoim dotychczasowym zachowaniu. 3. Zbieranie i wymiana informacji o żołnierzu poprzez: kontakty z rodziną żołnierza, zapoznawanie z wpisami zawartymi w dokumentacji np.: wtórniki kart ewidencyjnych, opinie służbowe, korzystanie z pomocy psychologa, oficera społeczno wychowawczego, lekarza w jednostce. ZAGADNIENIE 5 PRZECIWDZIAŁANIE ZACHOWANIOM AUTODESTRUKCYJNYM ŻOŁNIERZY A. Przezwyciężanie sytuacji kryzysowych Umiejętność rozpoznawania sytuacji kryzysowej jest bardzo ważna, ponieważ człowiek znajdujący się w sytuacji kryzysowej przeżywa trudności w specyficzny sposób: traci umiejętność obiektywnej, racjonalnej analizy swojego położenia, dominuje poczucie beznadziejności sytuacji, cechuje go brak wiary w możliwość pokonania trudności, czuje się bezsilny; wykazuje tendencję do fałszywej oceny sytuacji, wyolbrzymia problemy, szczególnie jeśli dotyczą one słabych stron jego osoby. Jest nadwrażliwy na określone czynniki, sytuacje, np. rozłąkę z rodziną, wierność dziewczyny itp.; nie potrafi czekać na rozwój wydarzeń, chciałby natychmiast znać rozwiązania, decyzje od których zależy jego sytuacja; agresję powstającą na tle niedostatecznych (w subiektywnej ocenie) możliwości przezwyciężenia trudności, kumuluje często wewnątrz siebie i kieruje przeciwko samemu sobie; 19

20 izoluje się od otoczenia, przestają go interesować sprawy pododdziału, unika kolegów. Problemy i trudności przeżywa samotnie, nie eksponuje ich na zewnątrz. Podejmując działania profilaktyczno-wychowawcze w wojsku na rzecz ograniczania skali i skutków sytuacji kryzysowych należy pamiętać, że: możliwe jest w większości przypadków uchwycenie momentu pojawienia się trudności i problemów, np.: poprzez śledzenie przebiegu adaptacji, należy stworzyć możliwość kontrolowanego upustu agresji i odreagowania emocji dzięki np.: zajęciom sportowym, żołnierza zagrożonego autoagresją nie wolno pozostawić samego, nie można dopuszczać do naruszania godności osobistej żołnierza, poniżania go lub instrumentalnego traktowania. B. Wspomaganie procesu adaptacji racjonalne obciążanie nowymi obowiązkami i zadaniami, dostosowywanie wymagań do możliwości podwładnych, dbałość o możliwości odpoczynku i regeneracji sił, zapewnienie kontaktu z bliskimi. C. Doskonalenie stosunków interpersonalnych stanowcze i sprawiedliwe reagowanie na sygnały i przypadki naruszania zasad wspólnego życia w pododdziale, skuteczne i szybkie przeciwdziałanie próbom łamania tych zasad, nagradzanie za dobre efekty pracy czy ponadprzeciętne wywiązywanie się z obowiązków, sprawiedliwy system przepustek i urlopów. D. Organizacja pracy i wypoczynku właściwa i jednocześnie atrakcyjna organizację przebiegu zajęć szkoleniowych, przeciwdziałanie monotonii, unikanie bezczynności, właściwy wypoczynek, odpowiednia ilość snu, tworzenie możliwości efektywnego zaspokajanie podstawowych potrzeb biologicznych. E. Pełnienie służb Statystyki dowodzą, że pewna część przypadków samobójstw wśród żołnierzy ma miejsce w czasie pełnienia służby wewnętrznej i wartowniczej. Dlatego też powinny być podejmowane działania profilaktyczne np.: sprawiedliwy, dostosowany do indywidualnych obciążeń system wyznaczania do pełnienia służb, zapewnienie czasu na odpoczynek i zapoznanie się z obowiązkami przed służbą, konieczna kontrola i nadzorowanie pełnienia służb, dbałość o odpowiednie zabezpieczenie warunków socjalno bytowych w miejscach pełnienia służb, rozpoznawanie stanu psychicznego i fizycznego żołnierzy wyznaczonych do pełnienia służby wartowniczej. 20

21 ZAGADNIENIE 6 ZASADY POSTĘPOWANIA DOWÓDCY WOBEC ŻOŁNIERZA WYKAZUJĄCEGO SYMPTOMY ZAGROŻENIA SAMOBÓJSTWEM Z szacunkowych danych przytaczanych przez Araszkiewicza (2000) wynika, że około 80% osób zagrożonych samobójstwem, które uzyskały pomoc, otrzymały ją od tzw. nieprofesjonalistów. Pomoc taka dla żołnierza powinna opierać się o podstawowe zasady pracy indywidualnej z podwładnym: wysłuchanie, okazywanie zainteresowania, zrozumienie, bycie bliskim i wczuwającym się w sytuację żołnierza. Poniżej zostały zaprezentowane zalecenia dotyczące przeprowadzenia interwencji wobec osoby zagrożonej samobójstwem (Anthony za: Araszkiewicz 2000). I. Nawiązanie kontaktu, słuchanie i zrozumienie Aby nawiązać kontakt: słuchaj, okazuj zrozumienie i zainteresowanie, nie oceniaj, bądź spokojny i cierpliwy, bądź życzliwy, bliski i wczuwający się w sytuację żołnierza. II. Ocena rzeczywistości dokonaj oceny sytuacji, na ile poważne są zamiary samobójcze, dowiedz się, jak wysokie jest ryzyko podjęcia próby samobójczej, zadbaj o bezpieczeństwo tej osoby - nie wolno pozostawiać go samego. III. Ocena natężenia emocji oceń jak silne są w tej chwili emocje danej osoby? Zwłaszcza lęk, rozpacz, agresja, rozmawiaj o tych emocjach, aby umożliwić ich ekspresję, nie pocieszaj w stylu: weź się w garść, nie myśl o tym, inni mają gorzej, wszystko będzie dobrze, zazwyczaj takie słowa wywołują przeciwną reakcję. IV. Traktowanie rozmówcy poważnie nie lekceważ ani nie umniejszaj znaczenia tego co mówi. Każda skarga i każde odczucie wyrażone przez zagrożoną osobę jest dla niej ważne. V. Zadawanie właściwych pytań Nie należy bać się zadawania pytań wprost osobie mającej myśli samobójcze. Badania wykazały, że bezpośrednie pytania o samobójstwo, zadane w odpowiednim czasie, rzadko powodują szkodę. VI. Odnalezienie osobistego systemu wsparcia oceń, czy rozmówca ma w sobie siły, które mogą być dla niego oparciem w pokonywaniu kryzysu, co mu dotąd pomagało, pomóż mu odkryć alternatywne rozwiązania kryzysu, warto abyś dowiedział się, kto jest ważną osobą w jego życiu (mającą największy wpływ na jego życie), oświadczając jednocześnie, że znajomość tych osób jest jednym z elementów pomocy, (poprzez pytania typu: Kogo chciałbyś mieć teraz przy sobie? Czy chcesz, abym cię z kimś skontaktował?). 21

22 VII. Podjęcie działania staraj się skłonić (ale nie wymuszaj) rozmówcę do podjęcia decyzji, by zrobił coś konstruktywnego w celu zmiany swojej sytuacji, jeśli jest to potrzebne, przejmij inicjatywę i bądź stanowczym, miej na uwadze, że kryzys niekoniecznie można uznać za miniony tylko dlatego, że osoba zagrożona twierdzi, że tak się stało. VIII. Organizacja wsparcia i pomocy profesjonalnej staraj się zapewnić system wsparcia dla zagrożonej osoby, w tym celu, w działanie włączyć powinno się jak najwięcej pozytywnie nastawionych osób, skontaktuj osobę w kryzysie z lekarzem lub psychologiem, jeśli podejrzewasz, że istnieje realne zagrożenie życia (stanowczo wypowiadany zamiar pozbawienia się życia) wezwij pomoc lekarską. Podsumowanie: Co jest wskazane w kontakcie z osobą zagrożoną samobójstwem a co przeciwwskazane? Wskazania prowokować i zachęcać do wygadania się, tworzyć atmosferę pełnej akceptacji (osoby zagrożonej samobójstwem), otwarcie podejmować temat, zadawać pytania, ocenić zagrożenie myśli, plany, fantazje, kontrolować sytuację, wydobywać mocne strony i zasoby wewnętrzne osoby, odwoływać się do wcześniej przeżytych trudnych sytuacji, z którymi osoba sobie poradziła skutecznie, zorganizować system wsparcia, pokazywać tymczasowość sytuacji, otwierać perspektywy, możliwości, kierować do specjalisty konkretnej osoby (uprzedzonej o sytuacji), wezwać pomoc lekarską. Przeciwwskazania zbyt szybkie oceniane tzw. etykietowanie, powoływanie się na własny system wartości, lekceważenie problemów osoby zagrożonej samobójstwem, zbyt szybkie kończenie kontaktu ze względu na brak czasu, ograniczanie czasu spotkania, rozmowy, zadawanie pytań w formie przesłuchania, wymuszanie zobowiązań, podejmowania decyzji, dokonywania wyborów, używanie sloganów w stylu wszystko będzie dobrze, to nie jest aż taki problem, weź się w garść itp., dawanie dobrych rad, wzbudzanie poczucia winy, ujawnianie własnych negatywnych stanów emocjonalnych np.: zniecierpliwienia, zniechęcenia, złości itp., zostawianie osoby bez opieki, pomocy, obiecywanie nierealnych działań na rzecz osoby zagrożonej samobójstwem. 22

23 ZAGADNIENIE 7 GDZIE MOŻNA UZYSKAĆ POMOC? Przekazując informacje na temat miejsc, w których osoby doświadczające kryzysu i przeżywające osobiste problemy chciałyby uzyskać pomoc należy zwrócić uwagę na: miejsca dostępne na terenie jednostki np.: gabinet konsultanta ds. psychoprofilaktyki, gabinet lekarski, kancelaria oficera społeczno-wychowawczego, kapelana itp., adresy palcówek Poradni Zdrowia Psychicznego lub Punktów Konsultacyjnych działających w regionie stacjonowania jednostki wojskowej, udostępnienie ogólnopolskich telefonów zaufania. Dodatkowe informacje z zakresu wiedzy źródłowej oraz pomoc merytoryczną można uzyskać w: 1. Wojskowym Biurze Badań Społecznych Warszawa 72 ul. Emilii Gierczak 1 tel , fax wibs@warman.com.pl 2. Centralnej Bibliotece Wojskowej Warszawa ul. Ostrobramska 109 tel , fax / cbw@wp.mil.pl 23

24 MINISTERSTWO OBRONY NARODOWEJ WARSZAWA, Aleje Niepodległości DYREKTOR DEPARTAMENTU WYCHOWANIA I PROMOCJI OBRONNOŚCI tel. (6) , fax (6) Dyrektorowi Departamentu Wychowania i Promocji Obronności są podporządkowane następujące jednostki organizacyjne resortu: 1) Centralna Biblioteka Wojskowa w Warszawie; 2) Dom Wojska Polskiego w Warszawie; 3) Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie; 4) Reprezentacyjny Zespół Artystyczny Wojska Polskiego w Warszawie; 5) Wojskowe Biuro Badań Socjologicznych w Warszawie; 6) Wojskowe Biuro Badań Historycznych w Warszawie. ZAKRES DZIAŁANIA I ZADANIA ODDZIAŁÓW DEPARTAMENTU I. ODDZIAŁ SPOŁECZNYCH PROBLEMÓW SŁUŻBY I PSYCHOPROFILAKTYKI tel. (6) Oddział Społecznych Problemów Służby jest komórką wewnętrzną Departamentu, właściwą w sprawach rozpoznawania społecznych problemów służby, określania kierunków i głównych zadań w dziedzinie profilaktyki wychowawczej oraz działalności psychoprofilaktycznej, koordynowania i nadzorowania ich realizacji. II. ODDZIAŁ EDUKACJI OBYWATELSKIEJ tel. (6) Oddział Edukacji Obywatelskiej jest komórką wewnętrzną Departamentu, właściwą w zakresie programowania, koordynowania i realizacji zadań w sferze: edukacji obywatelskiej w wojsku, kształcenia proobronnego młodzieży, upowszechniania międzynarodowego prawa konfliktów zbrojnych, ochrony dóbr kultury na wypadek konfliktu zbrojnego oraz upowszechniania i kultywowania tradycji orężnych w Siłach Zbrojnych RP, nadawania nazw wyróżniających i patronów, opracowywania rodowodów związków i jednostek, przygotowywania projektów wniosków nadania sztandarów, proporców i innych symboli wojskowych. III. ODDZIAŁ PROMOCJI OBRONNOŚCI tel. (6) Oddział Promocji Obronności jest komórką wewnętrzną Departamentu, właściwą do programowania, koordynowania i realizowania zadań wynikających z szeroko rozumianej promocji obronności w kraju i zagranicą, w tym także prowadzenia zadań patronackich, realizowanych w oparciu o obowiązujące uregulowania ustawowe oraz odrębne ustalenia resortu obrony narodowej w tej dziedzinie. IV. ODDZIAŁ KULTURY I OŚWIATY tel. (6) Oddział Kultury i Oświaty jest komórką wewnętrzną Departamentu właściwą do określania głównych celów i zadań działalności kulturalno-oświatowej oraz turystycznej, krajoznawczej i rekreacyjnej w resorcie. V. ODDZIAŁ KOMUNIKACJI SPOŁECZNEJ tel. (6) Oddział Komunikacji Społecznej jest komórką wewnętrzną Departamentu właściwą do współpracy ze społeczeństwem w zakresie programowania, koordynowania i realizowania zadań komunikacji społecznej, współdziałania z instytucjami państwowymi, organami samorządowymi, organizacjami pozarządowymi (w tym prowadzącymi działalność charytatywną na prawach wolontariatu) w dziedzinie tworzenia obywatelskiego zaplecza obronności kraju, prowadzenie wniosków w sprawie nieodpłatnego przekazywania przez jednostki organizacyjne niewykorzystywanego mienia ruchomego resortu na cele muzealne, wystawien-nicze lub szkoleniowe (według odrębnych przepisów). VI. ODDZIAŁ ANALIZ I CEREMONIAŁU WOJSKOWEGO tel. (6) Oddział Analiz i Ceremoniału Wojskowego jest komórką wewnętrzną Departamentu właściwą w zakresie programowania, koordynowania i realizowania zadań organizowania ceremonii wojskowych i patriotycznych z udziałem wojska w kraju i poza jego granicami. 24