OPIS, WYJAŚNIANIE, INTERPRETACJA 1. Cele nauki i czynności badawcze

Transkrypt

1 OPIS, WYJAŚNIANIE, INTERPRETACJA 1 Cele nauki i czynności badawcze Arystoteles do najbardziej ogólnych celów nauki zaliczał opis i wyjaśnianie (tłumaczenie), w humanistyce dodatkowo moŝna wyróŝnić interpretację i ocenę. Te tradycyjnie wyróŝniane cele obecnie zazwyczaj umieszcza się w bardziej rozbudowanym schemacie. MoŜna wyróŝnić cele zewnętrzne (funkcje społeczne) i wewnętrzne (funkcje poznawcze) nauki, realizowane za pomocą róŝnych czynności badawczych. W obrębie zewnętrznych wyjaśnianie (eksplanacja) słuŝy do realizacji funkcji teoretycznej, a przewidywanie (predykcja) do realizacji funkcji praktycznej. Do funkcji poznawczych naleŝy ustalanie prawdy naukowej poprzez obserwację i eksperymenty, oraz jej systematyczne ujęcie poprzez opis, spełniający odpowiednie warunki. Zabiegi te nie zawsze w praktyce dają się rozdzielić, ponadto odbywają się one poprzez realizację bardziej szczegółowych czynności badawczych, np. sprawdzanie hipotez, ustalanie praw naukowych, konstruowanie modeli itp. Zwieńczeniem szeregu szczegółowych działań badawczych o charakterze opisowo-wyjaśniającym jest konstrukcja teorii naukowych, które najpełniej realizują funkcje praktyczne (predykcja). Daje to następujący schemat: Cele poznania naukowego Cele zewnętrzne (funkcje społeczne) celewe wnetrzne (funkcje poznawcze) Wyjaśnianie (f. teoretyczna) przewidywanie (f. praktyczna) obserwacja, opis Teorie naukowe (prawa, hipotezy, modele) Uwaga 1. W tradycji polskich rozwaŝań wyjaśnianie obok wnioskowania, dowodzenia i wnioskowania traktuje się jako rodzaj rozumowania (Łukasiewicz, Kotarbiński, 1

2 CzeŜowski). Jedno podejście nie wyklucza drugiego; inny jest punkt widzenia. (ponadto w szczegółach ten podział rozumowań jest wadliwy por. Ajdukiewicz) Uwaga 2. Kemeny podkreśla, Ŝe z punktu widzenia logiki nie ma róŝnicy w strukturze wyjaśniania i przewidywania (choć jest duŝa róŝnica praktyczna!), stąd moŝna po prostu mówić o róŝnych rodzajach predykcji: prognoza, postgnoza (retrodykcja lub postdykcja por. Kmita) i diagnoza pośrednia. W dalszym ciagu omówimy kolejno wybrane zagadnienia związane z funkcją poznawczą (głównie z opisem) a następnie z funkcją teoretyczną (wyjaśnianie i sprawdzanie hipotez jako uniwersalny zabieg oraz interpretacja jako swoiście humanistyczny). Opis Problematyka opisu obejmuje wiele zagadnień dotyczących języka, błędów językowych, definicji itp., których tu omawiać nie będziemy. Skupimy się jedynie na podstawowych kwestiach filozoficzno-metodologicznych związanych z opisem. Przede wszystkim trzeba ustalić czym wyróŝnia się prawda naukowa od innych rodzajów prawd (w szczególności czym są prawa nauki) i czym róŝni się wiedza naukowa od innych rodzajów wiedzy. Najpierw omówimy podstawowe warunki, które powinna spełniać wiedza naukowa. Wiedza naukowa Przede wszystkim odróŝniamy wiedzę racjonalną (w tym potoczną, naukowa, artystyczno-literacką, spekulatywną) od irracjonalnej (mistyka pewne rodzaje filozofii, pseudonauka). Ta pierwsza spełnia tzw. (słabą) Zasadę racjonalności (lub zasadę intersubiektywności). Składa się na nią intersubiektywna komunikowalność oraz intersubiektywna sprawdzalność wyników. Pierwsze oznacza, Ŝe zdania, w których wiedza racjonalna jest przekazywana, muszą być zrozumiałe dla kaŝdego odbiorcy o odpowiednich kwalifikacjach językowych i 2

3 kulturowych. Dlatego sposób tworzenia wyczerpującego i obiektywnego opisu badanych zjawisk, który spełnia powyŝsze warunki, sam w sobie jest waŝnym problemem metodologicznym. Drugie oznacza, Ŝe referowane wyniki mogą być potencjalnie sprawdzone; w szczególności w przypadku nauki - otrzymane przez innych badaczy dysponujących odpowiednim sprzętem. Kmita jako trzeci warunek dla wiedzy naukowej dodaje zachodzenie związku wynikania między twierdzeniami naukowymi uzyskiwane na drodze dowodzenia (nauki formalne) lub wyjaśniania (nauki empiryczne). Such wyróŝnia naukę od innych form wiedzy racjonalnej przez spełnianie tzw. mocnej zasady racjonalności (Ajdukiewicz - zasada racjonalnego uznawania przekonań) głoszącej, Ŝe stopień przekonania z jakim uznajemy dane twierdzenie powinien odpowiadać stopniowi jego uzasadnienia. Nie powinien być od niego ani większy (dogmatyzm) ani mniejszy (przesadny sceptycyzm). Paranauka to wiedza spełniająca tylko słabą zasadę racjonalności. Prawda naukowa Nie kaŝde zdanie prawdziwe zasługuje na miano prawdy naukowej. Zdaniem Platona i Arystotelesa nauka powinna składać się ze zdań ogólnych i koniecznie prawdziwych. Takie wymagania stawiane zdaniom składającym się na wiedzę naukową w zasadzie akceptowano aŝ do czasów nowoŝytnych. Obecnie podtrzymuje się zasadniczo wymog ogólności, chociaŝ prawo obywatelstwa w nauce mają teŝ zdania szczegółowe i jednostkowe (np. stwierdzenia faktów w historii). Formułuje się teŝ dodatkowe warunki, które powinny spełniac twierdzenia naukowe; do najwaŝniejszych moŝna zaliczyć: wysoką ścisłość, informacyjną zawartość i prostotę logiczną. Inaczej rzecz się ma z konieczną prawdziwością twierdzeń naukowych, której jeszcze Kant się domagał. Pomijamy tutaj filozoficzną kwestię ustalenia na czym wogóle polega prawdziwość zdania, zwłaszcza konieczna prawdziwość. NiezaleŜnie od tego czy 3

4 przyjmiemy tradycyjną korespondencyjną teorię prawdy, czy jedną z licznych nieklasycznych teorii (np. pragmatyczną), to i tak mamy do czynienia z zasadniczą zmianą postrzegania trwałości wyników poznania naukowego (przynajmniej w naukach empirycznych). Tradycyjnie uwaŝano, Ŝe nauka rozwija się w sposób kumulatywny; wyniki raz uzyskane są trwałym składnikiem wiedzy. Historia nauki pokazuje jednak coś wręcz odwrotnego stałą cechą poznania naukowego opartego na doświadczeniu jest jego hipotetyczność i nietrwałość. Jedne teorie zastępują inne chociaŝ proces ten moŝe trwać wiele pokoleń. T. Kuhn wprowadził pojęcie rewolucji naukowej jako regularnego etapu rozwoju nauki, który prowadzi do zmiany obowiązującego dotąd paradygmatu. Twierdzenia naukowe to zdania, które są w obrębie obowiązującego paradygmatu (zespołu obowiązujących w danym okresie teorii) uznawane, co nie oznacza, Ŝe są prawdziwe. Dlatego współcześnie zamiast koniecznej prawdziwości stawia się słabszy warunek wysokiej pewności, rozumiany jako wysoki stopień potwierdzenia przez doświadczenie. Problem języka opisu Badacze z popularnego na początku ubiegłego wieku nurtu nepozytywistycznego (np. Rudolf Carnap) postulowali - w przypadku nauk empirycznych ograniczenie opisu do tzw. zdań protokolarnych (bazowych). Są to zdania, w których podaje się współrzędne czasowe i przestrzenne opisywanego zjawiska, a jedyne stosowane określenia dotyczą przedmiotów fizycznych i ich stanów. Taką postać metodologicznego redukcjonizmu określa się często jako fizykalizm. W praktyce opis tego rodzaju napotyka jednak na wiele kłopotów. Zwłaszcza w humanistyce trudno ograniczać w tak sztuczny sposób język opisu. Przykładowo, na gruncie psychologii propagowane przez behawioryzm unikanie odwoływania się do stanów wewnętrznych jednostki, doprowadziło do znacznego ograniczenia i zuboŝenia programu badawczego tej dyscypliny. 4

5 Obserwacja i eksperyment Opis jest wynikiem obserwacji bądź eksperymentu. Przyjmijmy, Ŝe obserwacja jest biernym sposobem gromadzenia informacji, chociaŝ moŝe wykorzystywać bardzo zaawansowane środki techniczne (np. pomiar moŝemy uznać za szczególną formę obserwacji). Obserwacja świata zewnętrznego to ekstraspekcja, natomiast obserwacja własnych stanów zewnętrznych to introspekcja. Eksperyment ma charakter czynny i zazwyczaj wymaga odpowiedniej aparatury. Obecnie często zamiast kosztownych eksperymentów laboratoryjnych przeprowadza się odpowiednie symulacje komputerowe. Rolę eksperymentu doceniono stosunkowo póŝno, chociaŝ sporadycznie wykorzystywano go od staroŝytności. W czasach nowoŝytnych jego znaczenie podkreślał Francis Bacon, twierdząc, Ŝe uczony powinien zwracać się do przyrody nie jak uczeń, ale jak nauczyciel zadający pytania a zatem sam powinien metodycznie prowokować odpowiednie warunki. W naukach humanistycznych, poza psychologią, eksperymenty naleŝą do rzadkości. Specyficzną formą, często stosowaną np. w filozofii są tzw. eksperymenty myślowe, w których usiłuje się przeanalizować następstwa warunków kontrfaktycznych, tj. takich, które nie zaistniały, lub nawet nie mogą w świetle naszej wiedzy zaistnieć. Wartość naukowa takich eksperymentów jest kwestią dyskusyjną. Opis w naukach historycznych Specyficzne problemy zwiazane z opisem pojawiają się na gruncie historii. N. Davies z pewną przesadą twierdzi, Ŝe historyk zawsze kłamie, podobnie jak aparat fotograficzny. Remedium na tę niedoskonałość widzi w stosowaniu zmiany perspektywy, łączeniu ujęć ogólnych z detalami, co pozwala na większe przybliŝenie do odtwarzanej rzeczywistości (por. technika kapsułek stosowana w Europie ). W ujęciu S. Piekarczyka opis historyczny to rodzaj modelu, będącego zarazem rekonstrukcją odpowiedniego wycinka dziejów jak i podstawowym sposobem analizy umozliwiającej wyjaśnienie zaistniałych faktów. Występuje tu dość specyficzne pojęcie 5

6 modelu - w porównaniu do np. matematyczno-logicznego, gdzie model jest strukturą relacyjną słuŝącą do interpretacji teorii formalnej - termin ten jest jednak bardzo wieloznaczny (por. np. hasło Models in Science w Stanford Encyclopedia of Philosophy Zakłada się istnienie dla danego opisu-modelu tzw. optimum informacyjnego. Jego wyznaczenie zaleŝy od stopnia złoŝoności badanego procesu, przyjętego poziomu dokładności opisu, ustalonej hierarchii zjawisk w opisywanej dziedzinie itp. W wypadku rekonstrukcji dziejów dawniejszych często mamy do czynienia z istnieniem licznych luk informacyjnych, które skutecznie utrudniają (bądź uniemozliwiają) jego osiągnięcie. W przypadku opisu dziejów nowszych często mamy do czynienia z sytuacją odwrotną; nadmiar informacji zmusza do daleko idącej selekcji, zwłaszcza w przypadku tworzenia syntez. Istnieje tutaj ryzyko przeładowania opisu detalami, prowadzące do przekroczenia optimum informacyjnego. Jest to tzw. nadmiarowość informacyjna, która nie zwiększa dokładności modelu, a jedynie utrudnia jego odbiór. 6