dr hab. Zofia Berdychowska

Transkrypt

1 dr hab. Zofia Berdychowska Recenzja w postępowaniu habilitacyjnym dr Izabeli Bawej (zgodnie z art. 16 ust. 1 Ustawy z dnia oraz Rozp. Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 1 września 2011) 1. Sylwetka Habilitantki Pani dr Izabela Bawej, od 2005 r. adiunkt w Instytucie Neofilologii i Lingwistyki Stosowanej Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, uzyskała w 1996 r. tytuł zawodowy magistra filologii germańskiej na Uniwersytecie Gdańskim. Pracę magisterską pt. Die katholische Kirche im Dritten Reich, napisała pod kierunkiem prof. dra hab. Mariana Holony. Stopień doktora nauk humanistycznych otrzymała w 2005 r. na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu na podstawie rozprawy doktorskiej pt. Błąd leksykalny jako skutek procesów interferencyjnych implikowanych różnorodną kategoryzacją rzeczywistości pozajęzykowej (na materiale prac pisemnych studentów), przygotowanej pod kierunkiem prof. dr hab. Barbary Skowronek. Recenzentami w przewodzie byli prof. dr hab. Kazimiera Myczko i prof. dr hab. Marian Szczodrowski. 2. Ocena istotnej aktywności naukowej Na dorobek Pani dr Izabeli Bawej składa się 8 artykułów, które w latach , jeszcze przed uzyskaniem stopnia doktora, ukazały się w czasopiśmie dla nauczycieli Języki Obce w Szkole. Kolejne 20 artykułów ukazało się po uzyskaniu stopnia doktora. Są to teksty publikowane wyłącznie w wydawnictwach krajowych, z tego jeden w czasopiśmie dla nauczycieli Języki Obce w Szkole, sześć w czasopismach naukowych o zasięgu krajowym (Neofilolog oraz Przegląd Glottodydaktyczny, później Lingwistyka stosowana /Applied Linguistics / Angewandte Lingusitik), pozostałe w czasopismach o zasięgu lokalnym. W 2008 roku ukazała się publikacja Błąd leksykalny jako skutek procesów interferencyjnych. Poradnik metodyczny dla dydaktyków języka niemieckiego, a w 2014 r. książka pt. Muttersprachliche Interferenz im Lichte der kontrastiven Fehleranalyse am Beispiel Polnisch- Deutsch. Ponadto Habilitantka opublikowała jedenaście recenzji, z czego osiem ukazało się po uzyskaniu stopnia doktora. Zainteresowania badawcze dr Izabeli Bawej koncentrują się na wybranych aspektach i problemach nauczania języków obcych, konkretnie języka niemieckiego jako obcego. W ocenianym dorobku można wyróżnić rozproszone pojedyncze artykuły odnoszące się do takich zagadnień jak rola języka polskiego w nauce języka obcego, rozwijanie kompetencji 1

2 interkulturowej w nauczaniu języka niemieckiego jako języka obcego, związki między językiem i kulturą, semantyka koloru czarnego, związki frazeologiczne, formy adresatywne i skrypty konwersacyjne. W dwóch artykułach Pani dr Bawej zajęła się tautonimami, a w trzech sprawnością pisania w procesie uczenia się i nauczania języka obcego. Główny nurt Jej badań i zainteresowań stanowi problematyka błędów językowych w procesie glottodydaktycznym, a w szczególności błędu leksykalnego i leżący u jego podstaw proces interferencji. Poświęciła temu zagadnieniu zarówno rozprawę doktorską, jak i przeważającą część swych artykułów przygotowanych do publikacji przed ukazaniem się jej monografii habilitacyjnej. Do tej grupy należą dwa artykuły z 2006 r. - opublikowany w czasopiśmie dla nauczycieli Języki Obce w Szkole artykuł Tautonimy jako przykład różnic między językami w innym sposobie werbalizacji rzeczywistości pozajęzykowej oraz Precyzja językowego opisu rzeczywistości w czasopiśmie Neofilolog; z 2007 Zu sprachlichen Unterschieden zwischen dem Deutschen und dem Polnischen im lexikalischen Subsystem, z 2008 Błąd leksykalny jako skutek różnorodnej interpretacji rzeczywistości pozajęzykowej oraz Der fremdsprachliche Fehler im Kontext der Kultur; z 2009 Sprachliche Fehler und ihre Ursachen im Lichte dreier Spracherwerbshypothesen, z 2011 Analiza porównawcza konotacji semantycznej czarnego koloru na materiale języka polskiego i języka niemieckiego, z 2011 Semantische Differenzen zwischen dem Deutschen und Polnischen am Beispiel der Fehler vom Typ der falschen Freunde jak i praktycznie ukierunkowany artykuł z 2013 r. W jaki sposób język angielski może ułatwić proces nauki języka niemieckiego na poziomie zaawansowanym? (Raport z badań własnych). W tym nurcie tematycznym mieszczą się zarówno wcześniej już wymieniona książka Błąd leksykalny jako skutek procesów interferencyjnych. Poradnik metodyczny dla dydaktyków języka niemieckiego jak i wskazane osiągnięcie. Przedstawiony dorobek naukowy opublikowany po uzyskaniu stopnia doktora spełnia wymogi stawiane w przewodzie habilitacyjnym co do liczby publikacji. Pani dr I. Bawej brała aktywny udział w piętnastu międzynarodowych i krajowych konferencjach naukowych, a więc średnio w blisko jednej rocznie, w tym pięciokrotnie w konferencjach Polskiego Towarzystwa Neofilologicznego. Nie uczestniczyła w żadnym programie europejskim ani w innych programach międzynarodowych i krajowych. 3. Ocena wskazanego osiągnięcia Wskazanym osiągnięciem naukowym jest licząca 315 stron publikacja Muttersprachliche Interferenz im Lichte der kontrastiven Fehleranalyse am Beispiel Polnisch-Deutsch, która ukazała się w 2014 r. w Wydawnictwie Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy (ISBN ). Praca poświęcona błędom popełnianym w użyciu języka obcego pod wpływem języka pierwszego składa się ze wstępu (s. 7-18), sześciu głównych rozdziałów z podziałem na części: teoretyczną (s ) i empiryczną ( ) oraz spisu literatury (s ). 2

3 Istotę postawionego nadrzędnego pytania badawczego (por. rozdział wprowadzający), odnoszonego do pary językowej polski i niemiecki, stanowi sposób oddziaływania języka ojczystego na przyswajany język obcy: Als übergeordnete Fragestellung der vorliegenden Arbeit soll untersucht werden, in welcher Weise sich die Muttersprache, hier am Beispiel des Polnischen, das Vorwissen und die Vorerfahrungen aus der Muttersprache einer Person auf die erlernte Fremdsprache (hier Deutsch) auswirken. (s. 9). Głównym celem pracy jest stworzenie przejrzystej metody klasyfikacji błędów interferencyjnych, którą można by stosować także w innych badaniach, przy czym badane są wyłącznie błędy leksykalne w zakresie niemieckiego rzeczownika (s. 9), co Habilitantka zdaje się uzasadniać później (s. 47) przytoczonym za Szulcem (1978) rozróżnieniem na podsystemy języka bardziej i mniej zdeterminowane, z których te ostanie, przede wszystkim leksykalny, dają większą swobodę wyboru, a więc i większe możliwości zachodzenia procesu interferencji językowej. Pojęcie interferencji, na którym opiera dalsze wywody i badania empiryczne, definiuje Pani dr Bawej na potrzeby swoich badań po zreferowaniu ujęć Weinreicha, Juhásza i Szulca jako interferencję interlingwalną, pod którą rozumie negatywny transfer z języka ojczystego do przyswajanego języka obcego (s. 48), zachodzący w przypadku zarówno istniejących podobieństw jak i różnic między językami (s. 52). Zaznaczając, że w wyniku interakcji języków zachodzą nie tylko procesy interferencji, wyklucza z interferencji m.in. unikanie (s. 47). U podstaw przedstawionej analizy leży przekonanie o kulturowym charakterze języka. Wywód utrzymany jest w ramach tradycyjnego ujęcia procesu glottodydaktycznego. Autorka podaje na zakończenie rozdziału (s. 18) w króciutkim spisie oznaczenie L1 dla języka pierwszego jako odpowiednik Muttersprache i L2 dla języka drugiego jako Fremdsprache. Terminy Muttersprache, Fremdsprache, Erstsprache, Zweitsprache objaśnia i rozróżnia następnie w rodz. 1.1., biorąc pod uwagę sytuacyjne zróżnicowanie przyswajania języka i jego zasięg komunikacyjny. Rozróżnia przy tym między naturalną akwizycją języka i sterowanym uczeniem się języka w ramach różnych form kształcenia sformalizowanego (Spracherwerb i Sprachlernen; s ). W swoich wywodach stosuje konsekwentnie terminy Muttersprache i Fremdsprache. Omówionych w podrozdziale 1.2. hipotez identyczności, kontrastywnej i o międzyjęzyku nie wykorzystuje w dalszych rozważaniach, poza odniesieniem się do międzyjęzyka. W rozdziale drugim, zatytułowanym Zur Vielfalt der Sprachen referując poglądy w szczególności Humboldta oraz Sapira i Whorfa łączy różnorodność języków z różnorodnością formalną i poznawczą. Poświęca uwagę różnicom w ustrukturyzowaniom znaczeń i ekwiwalencji międzykodalnej. Jednak w dalszych rozważaniach Habilitantka postrzega język już tylko jako narzędzie komunikacji, marginalizując jego funkcję poznawczą i organizującą wiedzę. W rozdziale trzecim, poświęconym znaczeniu, zreferowaniu modeli znaków językowych de Saussure a, Ogdena i Richardsa oraz Bühlera, omawia po krótce znaczenie wyrazów w płaszczyźnie związków syntagmatycznych i paradygmatycznych, znaczenie denotatywne i konotatywne i przedstawia 3

4 wybrane elementy teorii pól semantycznych i semantyki prototypowej. Także ten rozdział nie znajduje jednak zastosowania w metodzie analizy przedstawionej w części B. Pierwsze trzy rozdziały mają charakter odtwórczy. Główna, empiryczna częśc pracy (B) obejmuje opis przedmiotu, celu, metody i faz badań oraz grupy uczących się, których prace stanowiły materiał badawczy, oraz analizę wyekscerpowanych blisko sześciuset błędów leksykalnych w zakresie rzeczownika, których popełnieniu można przypisać wystąpienie zjawiska interferencji językowej, a u podstaw którego leżą zdaniem Habilitantki różnice kulturowe. Zgromadzony na przestrzeni lat materiał pochodzi z 685 pisemnych prac studentów. Istotnym dla badania transferu i interferencji tematom wielojęzyczności oraz leksykonu umysłowego i zależności między leksykonami języka pierwszego i następnych przyswajanych języków poświęca Habilitantka uwagę na str , przy okazji charakterystyki uczestników badań, zaliczając ich w szczególności do grupy funkcjonalnie wielojęzycznej (s. 161). Opiera przy tym swoje wywody na literaturze z lat dziewięćdziesiątych XX w. i pracy Bauscha z 2003 r. Naszkicowany na tej podstawie stan badań w tym zakresie nie jest pełny i aktualny. Uwaga ta odnosi się również szerzej do wykorzystanej w pracy literatury przedmiotu, o czym poniżej. Od str. 186 Autorka opisuje po kolei wyróżnione jako dwa główne typy błędy w zakresie struktury wyrazu, w tym słowotwórcze (a wobec wyodrębnienia złożeń jako podtypu - de facto derywacyjne), błędy w złożeniach i neologizmy semantyczne oraz błędy w zakresie wyrażania, określone także jako substytucyjne, do których zalicza faux amis, błędy w kolokacjach oraz błędy kontekstowe. W ocenianej publikacji nie doczekały się wystarczającej eksplikacji istotne dla badania procesu interferencji konstatacje, że uczenie się języka jest procesem kognitywnego przetwarzania danych językowych (np. Edmondson 2002) i jednocześnie użyciem języka, równoznacznym z konstruowaniem, ale nie (tylko) konstruowaniem aktualnej wypowiedzi, lecz w wyniku przetwarzania danych konstruowaniem (także) kolejnego, wyższego poziomu wiedzy językowej oraz indywidualnego budowania systemu przyswajanego języka przez stawianie rozwijających tę wiedzę hipotez, interioryzację zweryfikowanych reguł i konsolidację wiedzy językowej, uwidaczniające się w postępie umiejętności (Wolff 2002). Autorka nie postrzega przyswajania języka jako akwizycji wiedzy w jej zróżnicowaniu na proceduralną i deklaratywną oraz implicytną i eksplicytną. Pomija różnicę między wiedzą i wiedzą językową, jak również relację między wiedzą i umiejętnościami. W porównaniu publikacją książkową z 2008 r. wskazane osiągnięcie wykazuje w części teoretycznej nieco inny rozkład treści, inny jest także poddany analizie materiał językowy. Obie publikacje podnoszą jednak te same zagadnienia i aspekty interakcji między językiem polskim i niemieckim i w takim samym ujęciu. Trudno jest stwierdzić postęp czy też zmianę paradygmatu badawczego. Zasadniczą różnicę stanowi przytaczany z innych opracowań oraz poddany analizie własny materiał językowy i jego podział ze względu na wyróżnione typy błędów. W publikacji z 2008 r. wbrew deklaracji w podtytule trudno dopatrzyć się charakteru poradnika metodycznego dla 4

5 dydaktyków języka niemieckiego, chyba, że rolę tę pełnić mają podane wyrażenia i sformułowania uznane za poprawne. W publikacji z 2014 wskazanie poprawnie zastąpione zostało po prostu strzałką, po której podana jest zdaniem Autorki poprawna, prawidłowa forma. Na podstawie analizy uwzględnionej w pracy literatury można stwierdzić, że Habilitantka nie wykazuje wystarczającej orientacji w trzeba to przyznać obszernej, interdyscyplinarnej literaturze przedmiotu, w szczególności w literaturze nowszej i najnowszej. W pracy zabrakło odwołań do wielu istotnych opracowań tematu. Deficyty w wykorzystanej literaturze przedmiotu i dyskusji z reprezentowanymi w niej poglądami dotyczą nie tylko tak klasycznych pozycji jak np.: Butzkamm, W. (1989, ). Psycholinguistik des Fremdsprachenunterrichts. Tübingen. Grucza, F. (1976): Fehlerlinguistik, Lapsologie und kontrastive Forschungen. W: Kwartalnik Neofilologiczny, 3/1976, Nickel, G. (1972) (red.): Fehlerkunde. Beiträge zur Fehleranalyse, Fehlerbewertung und Fehlertherapie. Berlin. Nickel, G. (red.) (1978): Error Analysis. Stuttgart. Ringbom, H. (1987): The role of the first language in foreign language learning. Clevedon. a także prac takich autorów jak m.in. F. Grosjean, W. Klein, A. Paivio, pomieszczonych w przekładzie na język polski w tomie Psychologiczne aspekty dwujęzyczności pod red. Idy Kurcz. Pominięta została m.in. Metodologia badań w glottodydaktyce pod red. W. Wilczyńskiej i A. Michońskiej-Stadni,( 2010, Kraków), jak i liczne nowsze i najnowsze opracowania tematyki transferu i (leksykalnych) błędów interferencyjnych (m.in. Arabski, J. (red.) (2006): Cross-linguistic Influences in the Second Language Lexicon. Clevedon; Grosjean, F. (2008): Studying Bilinguals. Oxford, New York; Ringbom, H. (2007): Cross-linguistic similarity in Foreign Language Learning. Clevedon). W niewielkim i dalece niewystarczającym stopniu uwzględniony został w publikacji wkład glottodydaktyki i psycholingwistyki polskiej i polskiej glottodydaktyki germanistycznej. Można tutaj przykładowo wskazać na m.in. następujące pozycje: Arabski, J. (2007a): Transfer międzyjęzykowy. W: Kurcz, Ida (red.): Psychologiczne aspekty dwujęzyczności. Gdańsk, Arabski, J. (2007b): General Trends in Language Transfer Studies. W: Arabski, Janusz (red.): Challenging Tasks for Psycholinguistics in the New Century. Katowice, Chłopek, Z. (2009): Transferfehler in der schriftlichen Produktion der polnischen Germanistikstudenten in ihrer Drittsprache - Englisch: Zum Formund Inhaltstransfer. W: Kunicki, Wojciech/Rzeszotnik, Jacek/Tomiczek, Eugeniusz (red.): Breslau und die Welt: Festschrift für Prof. Dr. Irena Światłowska-Prędota zum 65. Geburtstag. Wrocław, Chłopek, Z. (2011): Lexical transfer in the written production in a third language the case of content words and function words. W: Studia Linguistica XXX, Gabryś-Barker, Danuta (2005): Aspects of Multilingual Storage, Processing and Retrieval. Katowice: Wyd. Uniwersytetu Śląskiego. 5

6 Gabryś-Barker, D. (2006a): The Interaction of Languages in the Lexical Search of Multilingual Language Users. W: Arabski, Janusz (red.): Cross-linguistic Influences in the Second Language Lexicon. Clevedon, Gabryś Barker, D. (2006b): How do Highly Proficient Bilinguals Control their Lexicalization Process? Inhibitory and Language-Specific Selection Mechanisms are both functional. W: Journal of Experimental Psychology: Learning, Memory and Cognition, Vol. 32, No.5, Gabryś-Barker, D. (2012): Cross-linguistic Influences in Multilingual Language Acquisition, Berlin Heidelberg Grabowska, A. (2011): Organizacja wewnętrzna słownika umysłowego. W: Kurcz, Ida/Okuniewska, Hanna (red.): Język jako przedmiot badań psychologicznych. Psycholingwistyka ogólna i neurolingwistyka. Warszawa, Grucza, S. (2012): Język a myślenie. W: Lingwistyka Stosowana nr 5, Kurcz, I. (2005a): Słownik umysłowy. W: Kurcz, Ida (red.) Psychologia języka i komunikacji. Warszawa, Kurcz, I. (2005b): Dwujęzyczność. W: Kurcz, Ida (red.) Psychologia języka i komunikacji. Warszawa, Kurcz, I. (2011): Charakterystyka kompetencji językowej reprezentacje umysłowe. W: Kurcz, Ida/Okuniewska, Hanna (red.): Język jako przedmiot badań psychologicznych. Psycholingwistyka ogólna i neurolingwistyka. Warszawa, Lipińska, E. (2003), Język ojczysty, język obcy, język drugi, Kraków, Wyd. UJ.. Żylińska, M. (2013): Neurodydaktyka. Nauczanie i uczenie się przyjazne mózgowi. Toruń. Autorka zdaje się nie znać tych publikacji, w każdym razie nie odnosi się do nich, co znacznie obniża wartość ustaleń i budzi wątpliwości, czy elementy wiedzy przedstawione przez dr Izabelę Bawej w uwagach i wnioskach końcowych jako wyniki badawcze można uznać w zakresie czy to procesu interferencji, czy błędu językowego i leksykalnego czy wreszcie samego procesu glottodydaktycznego za poszerzające dotychczasową wiedzę w tym zakresie, a więc za nowatorskie. Dokonana klasyfikacja błędów leksykalnych stanowiących ślad zajścia procesu interferencji interlingwalnej ma znaczenie i zastosowanie przede wszystkim praktyczne, przy ocenie poprawności wypowiedzi w języku obcym. Wzięte pod uwagę i zanalizowane błędy uzasadnia Habilitantka różnicami kulturowymi, natomiast nie odnosi się do tego, czy wynikają one wyłącznie z braku korelacji między teorią i praktyką nauczania języków ojczystego i obcego, a przede wszystkim, co one sygnalizują z punktu widzenia procesu przetwarzania danych. We wskazanym osiągnięciu za fundamentalny uważam brak ustaleń, czym jest język. Brakuje również przedstawienia systemu wiedzy językowej uczącego się i faz jego rozwoju. Nie zostały wydobyte różnice między przyswajaniem wiedzy w ogóle a przyswajaniem wiedzy i umiejętności językowych. Nie dostrzeżone zostały i nie są rozważane różnice między właściwościami języka a właściwościami wytworzonych na ich podstawie wypowiedzi. Pani dr Bawej pomija podstawowe dla akwizycji języka możliwości tkwiące w ogólnych procesach przyswajania wiedzy i procesach przyswajania wiedzy językowej, nabywania umiejętności i przetwarzania danych, możliwości mających źródło właśnie w samym potencjale człowieka jako gatunku, lecz o zróżnicowanych dyspozycjach indywidualnych. Wynikające z właściwości umysłu ludzkiego 6

7 podstawowe złożone procesy o charakterze generalnym, tj. przetwarzanie danych oraz (w aspekcie indywidualnym i społecznym) konstruowanie wiedzy, należą do fundamentów zjawiska interferencji językowej, w tym leksykalnej. 4. Charakterystyka dorobku dydaktycznego Główny obszar działań dydaktycznych Pani dr I. Bawej stanowi praktyczna nauka języka niemieckiego. Nadto prowadzi na pierwszym stopniu kształcenia wykłady specjalizacyjny i monograficzny oraz seminarium dyplomowe, na drugim stopniu kształcenia ćwiczenia z komunikacji interkulturowej oraz wykłady i ćwiczenia z językoznawstwa stosowanego, a także seminarium magisterskie. Pod Jej opieką powstało 18 prac licencjackich i 17 magisterskich. Pani dr Bawej podejmowała działania popularyzujące naukę języka niemieckiego, wygłaszając w ramach Bydgoskiego Festiwalu Nauki referaty: Język niemiecki nie musi być trudny. Czyli o efektywnych technikach uczenia się niemieckiej leksyki słów kilka (2011) oraz W jaki sposób język polski może ułatwić nam naukę języka niemieckiego? (2013). Jest członkiem Polskiego Towarzystwa Neofilologicznego i Krakowskiego Towarzystwa Popularyzowania Wiedzy o Komunikacji Językowej. 5. Konkluzja Reasumując uważam, że dr Izabela Bawej wykazuje umiarkowanie intensywną, słabo zróżnicowaną tematycznie oraz metodologicznie aktywność naukową i pewną aktywność dydaktyczno-popularyzatorską. Dorobek naukowy Habilitantki powiększył się wprawdzie od czasu uzyskania stopnia doktora, jednak nie jest on ani metodologicznie ani empirycznie nowatorski, nie poszerza zakresu wiedzy w stosunku do stanu wcześniejszego. Publikacje te bowiem dają wgląd w Jej doświadczenia dydaktyczne, jednak nie wzbogacają dotychczasowej wiedzy o procesie interferencji, błędzie językowym, ani też o procesach uczenia się i nauczania języków obcych i roli kontrastów językowych w tych procesach. Przedstawione w publikacjach, w tym także we wskazanym osiągnięciu, fundowane empirycznie wyniki analiz nie budują na najnowszym stanie badań w odniesieniu do rozumienia, czym jest i jak funkcjonuje język, nie wnosząc tym samym nowych treści do teorii interferencji interlingwalnej ani do kontrastywnej analizy błędów i nie prowadzą do sformułowania na podstawie przeprowadzonych badań nowych istotnych wniosków. Biorąc powyższe pod uwagę uważam, że dorobek Habilitantki nie stanowi pod względem badawczym wystarczającej podstawy do uznania jego rezultatów za spełniające warunki określone w art. 16 Ustawy z dnia 14 marca 2003 r. O stopniach naukowych i tytule naukowym [ ]. Nie mogę zatem wnioskować o nadanie Pani dr Izabeli Bawej stopnia naukowego doktora habilitowanego w zakresie specjalności językoznawstwo (językoznawstwo germańskie). /-/ Zofia Berdychowska Kraków,